O
αυτοπροσδιορισμός των Ελλήνων αντιθετικά προς τους βαρβάρους άρχισε να
επιταχύνεται μετά τους Περσικούς Πολέμους, όταν η έννοια του βαρβάρου ξεκινά να
«σκληραίνει» και να έχει μειωτικές συνδηλώσεις. Οι Έλληνες αρχίζουν να
αρθρώνουν διανοητικές, πολιτικές και γλωσσικές διαφορές ανάμεσα σ’ αυτούς και
τους ξένους.
Σε αντίθεση με τους μαλθακούς και τρυφηλούς υπηκόους του Πέρση
μονάρχη, πολλοί Έλληνες προσδιόριζαν τον εαυτό τους ως λάτρεις της ελευθερίας
που κατοικούσαν σε δημοκρατικές πόλεις και νίκησαν τους Πέρσες εξαιτίας του
διαφορετικού τρόπου ζωής τους. Το ίδιο συνέβη και με την περίπτωση των
Αιγυπτίων: η ελληνική λογοτεχνία που αναφέρεται σ’ αυτούς εμπεριέχει τον
αυτοπροσδιορισμό, έστω και αν δεν γίνεται πάντα με άμεσο τρόπο.
Για καιρό
ο Ηρόδοτος θεωρούνταν απλός εθνογράφος και ιστορικός του εξωτικού και όχι ως
βοήθημα στην οικοδόμηση αυτοκρατορίας στον αρχαίο κόσμο. Ο Ηρόδοτος, ωστόσο,
όπως και οι τραγωδοί, αποτέλεσε αποφασιστικό μέρος του ιδεολογικού υποβάθρου
για την τελική κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Αλέξανδρο. Είναι γνωστή η ιστορία
του Αιγύπτιου βασιλιά Βούσιρη που συνήθιζε να θυσιάζει Έλληνες επισκέπτες,
ώσπου ο Ηρακλής έθεσε τέρμα στις δραστηριότητές του. Η ιστορία της Ατλαντίδας
στον Τίμαιο και τον Κριτία του Πλάτωνα παρουσιάζεται ως μια δοξολογία της νίκης
της Αθήνας επί των Ατλάντων στο στόμα ενός Αιγύπτιου. Χιλιάδες χρόνια πριν τους
Περσικούς Πολέμους η Αθήνα είχε σώσει τον πολιτισμό απωθώντας τους βαρβάρους. Η
αυθεντικότητα αυτής της ιστορίας δεν αρκεί που βεβαιώνεται από το Σωκράτη και τον
Κριτία, αλλά η δόξα της Αθήνας πρέπει να βεβαιωθεί και από έναν ξένο, τον
Αιγύπτιο ιερέα. Η ιστορία αυτή αντανακλά μια αντίληψη ότι η Ευρώπη αποτελεί το
κυρίαρχο υποκείμενο της ιστορικής αναζήτησης, ενώ η αναφέρεται στην Αίγυπτο
μόνο στο βαθμό που η τελευταία συμβάλλει στη δοξολογία του θριάμβου της Αθήνας.
Αντανακλά έναν ελληνικό πόθο για ενσωμάτωση στην παγκόσμια ιστορία με την
Ελλάδα στο κέντρο και την Αίγυπτο στην περιφέρεια.
Η Αίγυπτος
στον Ηρόδοτο συνδέεται με την τυραννία, τη μοναρχία, τον αυταρχισμό του
ηγεμόνα, πολιτικά συστήματα, τα οποία δεν συμπαθεί ο ιστορικός. Οι πράξεις των
ηγεμόνων είναι σκανδαλώδεις και ακραίες, χαρακτηρίζονται από την τάση για
επίδειξη, ταπείνωση και καταπίεση των άλλων, αλαζονεία που οδηγεί στην πτώση. Η
περιγραφή αυτή αντιτίθεται με την περιγραφή των μη τυραννικών ελληνικών πόλεων.
Ο Ηρόδοτος θεωρεί τις ελληνικές μορφές διακυβέρνησης, πλην των τυραννικών, ως
ανώτερες από την ανατολίτικη μοναρχία λόγω της μετριοπάθειάς τους και του
ανθρωπισμού τους. Αναγνωρίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, σέβονται τα άτομα και
τους προγονικούς θεσμούς, το νόμο και το έθιμο, δέχονται την κριτική, για να
βελτιωθούν. Από την άλλη, η Αίγυπτος του Ηρόδοτου και οι βασιλιάδες της
ανταποκρίνεται σε μεγάλο βαθμό σ’ αυτό το στερεότυπο, όπου ο δεσποτισμός και η
βαρβαρική τυραννία στέκουν αντίθετα στην ελευθερία των ελληνικών πόλεων, μια
ελευθερία που ήταν σημαντικό θέμα για πολλούς Έλληνες στοχαστές του 5ου αιώνα,
ειδικά Αθηναίους, δεδομένης της κεντρικής θέσης που κατέχει εκεί η δημοκρατία
και η ελευθερία στην ιδεολογία της πόλης.
Μολονότι
τόσο οι Αιγύπτιοι όσο και οι Πέρσες χαρακτηρίζονται ως βάρβαροι, υπάρχει
διαφορά στην αντιμετώπισή τους από τους Έλληνες συγγραφείς. Όταν περιγράφουν
την Περσία, τα σύγχρονα γεγονότα σπάνια λησμονούνται από τους Έλληνες. Όταν
ασχολούνται με την Αίγυπτο, αυτό γίνεται συνήθως (όχι πάντα) σε ανιστορικά
συμφραζόμενα και μακριά από το πλαίσιο της περσικής κατοχής. Η αφήγηση
τοποθετεί τους Αιγύπτιους σε ένα πανάρχαιο παρελθόν, ενώ συνάμα δημιουργεί για
χάρη των Ελλήνων αναγνωστών μια ιστορική αφήγηση, στην οποία οι Αίγυπτος έπαιζε
κάποτε θεμελιώδη ρόλο. Ταυτόχρονα ο Ηρόδοτος αναμορφώνει τους ελληνικούς μύθους
ίδρυσης, με σκοπό να τους κάνει συμβατούς με την πανάρχαια χρονολογική θέση,
την οποία αποδίδει στην Αίγυπτο. Η χρονολογική οργάνωση του Ηροδότου πρέπει να
μελετηθεί υπό το φως του τρόπου χειρισμού του χρόνου εντός της δημοκρατικής
πόλης της Αθήνας, όπου τον 5ο αιώνα ένα ιδιαίτερο είδος χρόνου ήταν σύμφυτο με
την κατασκευή της δημοκρατικής ιδεολογίας και της αθηναϊκής αυτοκρατορικής
ηγεμονίας. Αυτή η έννοια του χρόνου, αν και όχι η μόνη στην Αθήνα, ονομάζεται
από ορισμένους μελετητές «πολιτικός χρόνος» και συνδέεται με το συλλογικό τρόπο
αποφάσεων στην πόλη: σχετίζεται με την προσωρινότητα των κύριων αξιωματούχων
και οργάνων, χάρη στην οποία οι αποφάσεις εξαρτώνται από την εξουσία του
σώματος των πολιτών. Αυτή η εξουσία εκφράζεται ως συναίνεση της στιγμής, μια
συναίνεση κυρίαρχη όπως ο ίδιος ο δήμος και σχεδόν ανεξάρτητη τόσο από
προηγούμενες αποφάσεις, όσο και από μελλοντικές. Έτσι η έμφαση του Ηροδότου στο
παρελθόν της Αιγύπτου αντιτίθεται στην προσανατολισμένη στο παρόν αθηναϊκή
δημοκρατία. Περιγράφοντας την αιγυπτιακή κοινωνία ως αρχαία εμμέσως περιγράφει
και μια αντίθεση ανάμεσα σε δυο πολιτικά συστήματα, τον δεσποτικό, τυραννικό,
αυταρχικό πολιτισμό της Αιγύπτου και την δημοκρατική πόλη με την ισονομία των
πολιτών της.
Πηγή:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου