Η ανατίναξη του Παρθενώνα και άλλες ιστορίες της άγνωστης Αθήνας

Κυριακάτικοι Περίπατοι στις 21 και 28 Φεβρουαρίου

Πόσες ιστορίες μπορεί κανείς να «αναγνώσει» μέσα σε μια περιοδική έκθεση; Αναρίθμητες, ειδικά αν πρόκειται για την έκθεση «Ένα όνειρο ανάμεσα σε υπέροχα ερείπια… Περίπατος στην Αθήνα των περιηγητών, 17ος-19ος αιώνας» του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που την περασμένη Κυριακή εγκαινίασε τους «Κυριακάτικους Περιπάτους» του.

Πρόκειται για μια σειρά ιστορίες που φέρνουν στο φως οι αρχαιολόγοι και οι επιμελητές του Μουσείου με αφορμή την έκθεση και οι οποίες θα επαναληφθούν τις Κυριακές 21 και 28 Φεβρουαρίου, 13, 20 και 27 Μαρτίου και 10, 17 και 24 Απριλίου, ώρα 12.00.

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ βρέθηκε στην ξενάγηση και «αλίευσε» κάποιες από τις θαυμάσιες πτυχές της άγνωστης Αθήνας, που μοναδικά απέδωσε ο αρχαιολόγος του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Κώστας Πασχαλίδης. Μεταξύ αυτών, οι πληροφορίες για την ανατίναξη του Παρθενώνα, το 1687, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της οθωμανικής Αθήνας από τον Φραντσέσκο Μοροζίνι, τον «Πελοποννησιακό» όπως τιμητικά έγινε κάποια στιγμή ο τίτλος του. Ο άνθρωπος κατήλθε στον οθωμανικό κόσμο, εκ μέρους της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, προκειμένου να ανακτήσει τα μεγάλα λιμάνια που ανήκαν πριν σε βενετικές δυνάμεις.

«Ήταν μια τεράστια εμπορική και οικονομική ανάγκη, αλλά ντύθηκε με την ιδεολογία του “είναι δικός μας αυτός ο κόσμος, και πρέπει να απελευθερωθεί, ανήκει στη δική μας κλασική παράδοση και είναι και χριστιανικός”. Είναι δηλαδή οι κινήσεις του Μοροζίνι ο απόηχος των Σταυροφοριών» ανέφερε ο αρχαιολόγος, πληροφορώντας παράλληλα ότι η επιλογή της Αθήνας δεν ήταν αυτονόητη. Μετά από μια σειρά επιτυχημένων πολιορκιών στην Πελοπόννησο, οι Ενετοί υπό τον Μοροζίνι ψηφίζουν, με μικρή πλειοψηφία, υπέρ της πολιορκίας της Αθήνας, που υπερίσχυσε έναντι άλλων επιλογών. Αρχές Σεπτεμβρίου αρχίζει η πολιορκία της Ακρόπολης, όπου είχαν καταφύγει 800 ως 1.000 Οθωμανοί (οι χριστιανοί ήταν με το μέρος των απελευθερωτών), η οποία μετά από περίπου τρεις βδομάδες κρίθηκε όταν οι Ενετοί έμαθαν τη χρυσή πληροφορία: Το μέρος που βρισκόταν η πυριτιδαποθήκη των πολιορκούμενων, δηλαδή στον Παρθενώνα.

Ο Παρθενώνας, που είχε μετατραπεί σε μουσουλμανικό τέμενος, αφού είχε περάσει αιώνες όντας χριστιανικός ναός (αφιερωμένος στην Αγία Σοφία του Θεού από τον 6ο αι. μ.Χ. και αργότερα στην Παναγία Αθηνιώτισσα), παρέμενε ένα κλειστό μνημείο, σχεδόν όπως ήταν τον 5ο αι. π.Χ., προκαλώντας τον θαυμασμό στους περιηγητές που προηγήθηκαν της ανατίναξής του, όπως ήταν ο Τούρκος Εβλιά Τσελεμπή. Οι πολιορκούμενοι Οθωμανοί πίστευαν ότι οι Βενετοί δεν θα χτύπαγαν ποτέ τον Παρθενώνα για πολιτιστικούς και άλλους λόγους. Ωστόσο, στις 26 Σεπτεμβρίου 1687, μια βόμβα διέλυσε μια για πάντα το μνημείο που σωζόταν τότε σχεδόν ακέραιο και κομμάτια του εκτινάχθηκαν σε όλη την περιοχή της Ακρόπολης και στις κλιτύες της.

«Και πολύ περισσότερο, αυτό που δεν λέμε, εκείνη τη στιγμή εκατοντάδες πολιορκούμενοι ή ακρωτηριάστηκαν ή πέθαναν ακαριαία… Σε αυτό το επεισόδιο θα επανέλθουμε σε λίγο όταν θα δούμε ένα από τα ακρωτηριασμένα “θύματα” της ανατίναξης που ταυτίστηκε σε αυτό το μουσείο, εντελώς τυχαία, πριν από 4 χρόνια», είπε ο αρχαιολόγος κάνοντας τη σύνδεση για το έκθεμα που θα ακολουθούσε λίγα λεπτά αργότερα: Το μικρό θραύσμα από το ανάγλυφο κεφάλι που το 2011 ο αείμνηστος καθηγητής Γεώργιος Δεσπίνης εντόπισε στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, ταυτίζοντας την προέλευσή του από τη βόρεια ζωφόρο του Παρθενώνα.

Τμήμα ανδρικής κεφαλής από ανάγλυφο, που αποδίδεται στη βόρεια ζωφόρο του Παρθενώνα.
ΕΑΜ 9081, γύρω στο 440 π.Χ.

Το Θησείο κρύβει επίσης τις δικές του ιστορίες. Όπως τον τάφο του Άγγλου John Twedell, που στο τέλος του 18ου ξεκίνησε ανασκαφές στην Αθήνα, πέθανε όμως ξαφνικά από πυρετό μια μέρα του 1799. «Ωστόσο, είχε γίνει τόσο γνωστός στον κόσμο της Αθήνας ώστε έκαναν δεκτή την επιθυμία του να θαφτεί κάτω από το Θησείο, το μνημείο που εκείνος είχε αγαπήσει περισσότερο απ’ όλα», ανέφερε ο κ. Πασχαλίδης. Το Θησείο ήταν ναός του Αγίου Γεωργίου τουλάχιστον από τον 6ο αι. μ.Χ. (αν και υπάρχουν απόψεις ότι υπήρχαν κι άλλοι τιμώμενοι άγιοι), ενώ τον 18ο αιώνα ήταν νεκροταφείο όπου θάβονταν οι διαμαρτυρόμενοι χριστιανοί. Επιτύμβια στήλη του Άγγλου που δεν θέλησε να ξαναγυρίσει ποτέ πίσω στην πατρίδα του έγινε ένα κομμάτι μάρμαρο το οποίο έφεραν από τον Παρθενώνα και πάνω στο οποίο χάραξαν το όνομά του.

Η Αθηνά «Λένορμαν» και η Αθηνά «του Βαρβακείου» ήταν επίσης εκεί, στην αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου. Το αγαλμάτιο που πήρε το όνομά του από τον αρχαιολόγο Φρανσουά Λένορμαν, ο οποίος το αναγνώρισε ως το αντίγραφο του λατρευτικού χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου του Φειδία, είναι ένα ημιτελές έργο αλλά μοναδικό για την πληροφορία που μας δίνει: Οι παραστάσεις που φέρει στην ασπίδα και στη βάση του επιβεβαιώνουν τον Παυσανία, καθώς δεν υπάρχει άλλο αντίγραφο τουλάχιστον αγαλματικό που να περιλαμβάνει αυτή τη λεπτομέρεια.

 

Άποψη της Ακρόπολης τη στιγμή της ανατίναξης του 1687 έχει  σχεδιαστεί και η πορεία από τις  οβίδες. Πρωτότυπος τίτλος Veduta del Cast. d’Acropolis dalla parte di Tramontana, Vue de l’Acropole d’Athènes prise du Nord-Est, dessinée pendant la siege de 1687 par l’ingènieur capitaine Verneda. Χρονολογία έκδοσης 1854.

Η Αθηνά Βαρβάκειος βρέθηκε τον Δεκέμβριο του 1880 στην περιοχή της Βαρβακείου Αγοράς. Αρχαιολογικές πληροφορίες για το πού ακριβώς βρέθηκε δεν υπάρχουν, ωστόσο οι εφημερίδες της εποχής αποδείχτηκαν πολύτιμες πηγές αυτού του ευρήματος καθώς είναι και οι μοναδικές. Από το ρεπορτάζ της εποχής, λοιπόν, γνωρίζουμε σήμερα ότι βρέθηκε σε μια κρύπτη κάτω από το δάπεδο αρχαίου δωματίου, καλυμμένο πιθανότατα από στρώση κεραμιδιών. Όπως πολύ γλαφυρά ανέφερε ο ομιλητής, ίσως αποτελούσε πολύτιμο απόκτημα ιδιώτη, ο οποίος το έκρυψε σε λάκκο όταν ήρθε το τέλος του αρχαίου κόσμου και η αρχή του χριστιανικού κόσμου με διατάγματα και νόμους. Τέτοια αγάλματα έπρεπε να παραδοθούν, ειδάλλως οι κάτοχοί τους, σε περίπτωση που συλλαμβάνονταν, θα αντιμετώπιζαν πολύ σοβαρές ποινές. Αν και δεν θα μάθουμε ποτέ τι έγινε στην πραγματικότητα, η «αφήγηση» για τον άνθρωπο που αρνήθηκε να το αποχωριστεί κρύβοντάς το κάτω από το δάπεδο του σπιτιού του, έχει ιδιαίτερη γοητεία.

Οι ιστορίες θα συνεχιστούν στις επόμενες συναντήσεις. Η έκθεση για τους περιηγητές διοργανώθηκε από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (που φέτος συμπληρώνει 150 χρόνια από τη θεμελίωσή του) με τη συνεργασία της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. Τα συνολικά 76 εκθέματα περιλαμβάνουν έργα γλυπτικής και αρχειακά τεκμήρια από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, καθώς και χαρακτικά, ζωγραφικά έργα και εικονογραφημένες εκδόσεις από τη Συλλογή Έργων Τέχνης και τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Έργα έχουν δανείσει ακόμη το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Η φωτογραφική έκθεση «Άνθρωποι στα υπέροχα ερείπια των Αθηνών, από το 19ο στον 20ό αιώνα», που συνεχίζεται ως τις 8 Μαΐου 2016 στο καφέ του Μουσείου συμπληρώνει με τον καλύτερο τρόπο αυτά που «αφηγούνται» τα εκθέματα της περιοδικής έκθεσης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Ελένη Μάρκου).

http://www.archaiologia.gr/blog/2016/02/16/%CE%B7-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%BE%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%B8%CE%B5%CE%BD%CF%8E%CE%BD%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%AC%CE%BB%CE%BB%CE%B5%CF%82-%CE%B9%CF%83/