Ο Βυζαντινός ζωγράφος Θεόδωρος Αψευδής, (12ος αιώνας)

Ο Κωνσταντινουπολίτης Θεόδωρος Αψευδής ήταν ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους του τέλους 12^ου αιώνα που κατέφθασε στο νησί μετά από πρόσκληση του επισκόπου Πάφου Βασιλείου Κιννάμου.

O Αψευδής ήταν γνώστης των στυλιστικών τάσεων της εποχής του και μετέφερε στην Κύπρο την υψηλή ποιότητα της κομνήνειας ζωγραφικής, με όλες τις μανιεριστικές τάσεις που εκφράζονται μέσα από μια προτίμηση για λεπτομέρειες, όπου τα θεία πρόσωπα παρουσιάζονται με αριστοκρατικά, εκλεπτυσμένα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, με βλέμμα εκφραστικό, με πλατειές κόκκινες βούλες στα μάγουλα και με ψηλές κορμοστασιές ενδεδυμένες με πλούσια φορέματα που διαγράφουν πιστά τα σώματα.

1183: ο ζωγράφος Θεόδωρος Αψευδής εικονογραφεί το κελί του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο της Κύπρου με  χαρακτηριστικές γραμμικές συνθέσεις.

Τα κυριότερα έργα του ήταν η εικονογράφηση της Εγκλείστρας (η εκκλησία και το κελί) του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο (1183), της Παναγίας του Άρακα (1192), καθώς και κάποιες φορητές εικόνες.  Ο ζωγραφικός διάκοσμος της Παλαιάς Εγκλείστρας και του Ιερού Βήματος του ναού του Τιμίου Σταυρού, συμπληρώθηκε από τον ζωγράφο Θεόδωρο Αψευδή το 1183. 

Όσιος Νεόφυτος ο έγκλειστος που ασκήτευσε στην Κύπρο.

Τοιχογραφία του 1193 μ.Χ. (λεπτομέρεια παραστάσεως) Φωτό: saint.gr

Όσιος Νεόφυτος ο έγκλειστος που ασκήτευσε στην Κύπρο.

Τοιχογραφία του 1193 μ.Χ.

Ο Άγιος εμφανίζεται δύο φορές στις τοιχογραφίες. Ο Άγιος Νεόφυτος έγραψε: «Κατά το 24ο έτος του εγκλεισμού μου, η σκήτη μου ήταν όλη τοιχογραφημένη». Απόδειξη αυτού αποτελεί και η ως εκ θαύματος διασωθείσα επιγραφή στο κελί του Αγίου, στην οποία αναγράφεται και το όνομα του αγιογράφου. Κάπου στις αρχές του 13ου αιώνα οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού αντικαταστάθηκαν. Από τις έξοχες τοιχογραφίες του Θεόδωρου Αψευδή, που καλλιτέχνησε όλη τη σκήτη, το βασικό μέρος δηλαδή του Ναού, το ιερό και το κελί του Αγίου και οι οποίες έγιναν υπό την επίβλεψη του ίδιου του Αγίου Νεοφύτου, ελάχιστα δείγματα έχουν διασωθεί. Η τεχνοτροπία του Αψευδή απαντάται την εποχή αυτή και σε άλλα μνημεία του Βαλκανικού χώρου και προέρχεται από την Κωνσταντινούπολη.

Παναγία του Άρακα

Ο ναός εσωτερικά είναι κατάγραφος. Σύμφωνα με επιγραφή που βρίσκεται πάνω από τη βόρεια είσοδο του ναού, η εκκλησία διακοσμήθηκε με δαπάνη του Λέοντος Αυθέντη το Δεκέμβριο του 1192 μ.Χ. Πρόκειται για εξαιρετικής ποιότητας υστεροκομνήνειες τοιχογραφίες, οι οποίες αποτελούν την πιο ολοκληρωμένη σειρά τοιχογραφιών της Μέσης Βυζαντινής περιόδου στην Κύπρο και εκφράζουν τις σύγχρονες τάσεις που διέπουν την τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Εκτός από την τεχνοτροπία, ο ναός συνδέεται με την πρωτεύουσα και μέσω του εικονογραφικού του προγράμματος. Αν αναλογιστούμε το γεγονός ότι στην ίδια την Κωνσταντινούπολη δεν σώθηκε σχεδόν τίποτα από την περίοδο αυτή, τότε αντιλαμβανόμαστε τη θέση που κατέχει το συγκεκριμένο μνημείο στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης.

Παναγία η Αρακιώτισσα

Τοιχογραφία από την εκκλησία της Παναγίας της Αρακιώτισσας στην Κύπρο

Ο ζωγράφος της Παναγίας του Άρακος ταυτίζεται από μερικούς μελετητές με το Θεόδωρο Αψευδή, ο οποίος στα 1183 μ.Χ. ζωγράφισε την Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο. Δύο φορητές εικόνες, του Χριστού και της Παναγίας της Αρακιώτισσας, που εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ στη Λευκωσία, προέρχονται από το ναό αυτό και αποδίδονται στον ίδιο ζωγράφο.

Οι τοιχογραφίες της Παναγίας του Άρακος στα Λαγουδερά της Κύπρου, στις οποίες συγκαταλέγεται και η απεικόνιση του Χριστού Αντιφωνητή, είναι εξαίρετο έργο του 1192, πιθανώς Κωνσταντινουπολίτη ζωγράφου ο οποίος ταυτίζεται με τον Θεόδωρο Αψευδή.

Ιησούς Χριστός ο Αντιφωνητής

Ο Χριστός εικονίζεται στον τύπο του Παντοκράτορα, σε μετωπική στάση, στη δυτική όψη της ανατολικής παραστάδος του νότιου τοίχου του κυρίως ναού. Η ονομασία του ως Αντιφωνητή έλκει την καταγωγή από τον ομώνυμο ναό στην Κωνσταντινούπολη. Στην κατεχόμενη από τους Τούρκους οροσειρά του Πενταδακτύλου υπάρχει βυζαντινή μονή του 12ου αιώνα γνωστή ως του Αντιφωνητή. Στον Άρακα ο Χριστός εικονίζεται ως νεαρός γενειοφόρος άνδρας με χαρακτηριστική κόμμωση, στην οποία ταιριάζει το γραφικό: «Και η τελευταία τρίχα του κεφαλιού σου μπορεί να μετρηθεί». Φορεί κόκκινο χιτώνα με μαύρα σημεία και ωχροκίτρινο ιμάτιο. Στο δεξί χέρι φαίνεται το κοσμημένο με μαργαριτάρια επιμανίκιό Του. Στα πόδια φορεί σανδάλια και πατά σε κόκκινο υποπόδιο που κοσμείται με μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους. Τα θερμά χρώματα των ενδυμάτων Του έρχονται σε αντίθεση με το γαλάζιο χρώμα του βάθους.

Ιησούς Χριστός ο Αντιφωνητής (λεπτομ.)

Η καλλιγραφημένη και αψεγάδιαστη μορφή του Θεανθρώπου παραπέμπει στην εκζήτηση του θείου κάλλους, όπως ταιριάζει στον χορηγό των τοιχογραφιών άρχοντα Λέοντα Αυθέντη και δηλώνει τις μεγαλόπνοες και ανθρωπιστικές ιδέες που επικρατούν ακόμη στην τλήμονα και κατειλημμένη το 1191 από τους Σταυροφόρους Κύπρο. Ο Χριστός ευλογεί με το δεξί χέρι, και με το αριστερό κρατεί ανοικτό ευαγγέλιο με τα λόγια του να απευθύνονται με αμεσότητα στον πιστό: ΕΓΩ ΕΙΜΙ ΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Ο ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ ΕΜΟΙ ΟΥ ΜΗ ΠΕΡΙΠΑΤΗΣΗ ΕΝ ΤΗ ΣΚΟΤΙΑ ΑΛΛ' ΕΞΗ ΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ (Ιω. 8:12). Επισφραγίζει, αντιφωνώντας, το διάλογο ανάμεσα στο ειλητάριο της Θεοτόκου Ελεούσης (στη δυτική όψη της ανατολικής παραστάδος του βόρειου τοίχου) που αιτείται τη σωτηρία των ανθρώπων αφ' ενός, και στο ειλητάριο του δεόμενου Ιωάννη του Προδρόμου: ΙΔΕ Ο ΑΜΝΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ…(Ιω. 1:29) αφ' ετέρου. Ο Χριστός με την Παναγία και τον Πρόδρομο αποτελούν την Μ. Δέηση. Ο Κύριος μέσα από το ευαγγελικό χωρίο αποκαλύπτεται ως Φωτοδότης, Οδηγός και Ζωοδότης, που από το φως του κόσμου οδηγεί στο ανέσπερο φως της ζωής. Ραδινός και πανύψηλος με λεπτά και εξευγενισμένα χαρακτηριστικά, ο Χριστός δεν παρουσιάζεται εδώ ως ο αυστηρός Δίκαιος Κριτής, αλλά έχει έκφραση ευσπλαχνίας και πόνου για τον κόσμο του.

ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ Α. ΧΑΤΖΗΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ

Παραπομπές

βλ. Σοφοκλέους, «Θρησκευτική ζωγραφική», 26-27' Στυλιανού και Ιουδήθ Στυλιανού, «Βυζαντινή τέχνη Φραγκοκρατίας», 1253-1260' Χοτζάκογλου, «Βυζαντινή Αρχιτεκτονική και Τέχνη», 611-626' Παπαγεωργίου, Παλαιοχριστιανική καί Βυζαντινή Τέχνη, 37-48' Stylianou and Judith Stylianou, The Painted Churches of Cyprus, 53-76, 157-186' Δημοσθένους, «Ζωγράφος Αγίων Αποστόλων», 201-216' Γερασίμου, «Φορητές εικόνες», 212-213' Στυλιανού, «Τοιχογραφίαι Παναγίας Άράκου», 459-467' Παπαγεωργίου, Εικόνες της Κύπρου, 19-22' Αγγελική Παπαγεωργίου, «Είκών Παναγίας τοΰ Άρακος», 51-52' Mango and Hawkings, «The Hermitage of St. Neophytos», 121-206. 249 Τοιχογραφίες του τέλους του 12^ου αιώνα επηρεασμένες από την τέχνη του Αψευδή, απαντώνται στον ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στα Κάτω Λεύκαρα (βλ. Στυλιανού και Ιουδήθ Στυλιανού, «Βυζαντινή τέχνη Φραγκοκρατίας», 1251-1252' Παπαγεωργίου, «Κάτω Λεύκαρα», 189-230' Χριστίνα Σπανού, «Τέχνη Κιτίου», 31-34), στο ναό του Χριστού Αντιφωνητή στην Καλογραία, στο ναό του Αγίου Φίλωνα Αγριδίων και στο ναό της Αγίας Μαρίνας στον Πύργο Γιαλούσας, βλ. Παπαγεωργίου, «Η Βυζαντινή τέχνη της

Κύπρου», 98.

http://ikee.lib.auth.gr/record/126682/files/GRI-2011-6790.pdf

http://www.synaxi.gr/archive/entheto_109.php