Επιτραπέζια σκεύη στο γιορτινό βυζαντινό τραπέζι

 
Διδώ και Αινείας σε σκηνή συμποσίου. Μικρογραφία χειρογράφου με την Αινειάδα του Βιργίλιου, 5ος αιώνας Vergilius Romanus (Cod. Vat. Lat. 3867), fol. 100v. [Credit: Wikipedia]

Ποιες ήταν οι εορταστικές τελετουργίες στην αυλή του βυζαντινού  αυτοκράτορα; Ποια η πορεία του  από τα ανάκτορα προς την Αγία Σοφία; Και ποια η επίσημη ενδυμασία του; Πώς ήταν το επίσημο αυτοκρατορικό τραπέζι με τα πολυτελή  σκεύη; Πότε και πώς καθιερώθηκαν οι χριστιανικές γιορτές και ποια ήταν τα έθιμα του Δωδεκαημέρου;

Αρχαιολόγοι, ιστορικοί της τέχνης, ειδικοί επιστήμονες στην ιστορία και τον πολιτισμό του Βυζαντίου απαντούν με κείμενά τους στο επετειακό αφιέρωμα του mononews για τις Γιορτές των Χριστουγέννων.

Επιτραπέζια σκεύη στο γιορτινό βυζαντινό τραπέζι

Γράφει η δρ Αναστασία Δρανδάκη

Στη βυζαντινή κοινωνία τα επίσημα γεύματα και τα γλέντια έπαιζαν κομβικό ρόλο για την επίδειξη του πλούτου και της κοινωνικής θέσης του οικοδεσπότη. Μέσα από το τελετουργικό του επίσημου τραπεζιού και την επιτελεστική λειτουργία του γεύματος, η συνεύρεση γύρω από το στρωμένο τραπέζι επιβεβαίωνε τις κοινωνικές ιεραρχίες, δημιουργούσε συμμαχίες και ενίσχυε την αντίληψη της κοινότητας ανάμεσα σε συνδαιτυμόνες που μοιράζονταν το φαγητό και μαζί το γούστο, την παιδεία και τα ήθη του τραπεζιού. Κάθε λογής κείμενα, από το Σατυρικόν του Πετρώνιου (1ος αιώνας μ.Χ.) με τον νεόπλουτο οικοδεσπότη Τριμαλχίωνα ως την περιγραφή του αυτοκρατορικού τυπικού στο De Ceremoniis του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου (10ος αιώνας) και τα σατυρικά επαιτικά ποιήματα του Πτωχοπρόδρομου (12ος αιώνας), οι περιγραφές των εδεσμάτων και των σκευών, συχνά λεπτομερείς και γλαφυρές, λειτουργούν ως καθρέπτης της βυζαντινής κοινωνίας στις διαρκείς μεταμορφώσεις της από τον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας ως τον ύστερο μεσαίωνα.

Τα επιτραπέζια σκεύη, από τους ακριβότερους αργυρεπίχρυσους δίσκους ως τις φθηνότερες κεραμικές απομιμήσεις είχαν πολλαπλή σημασία για τους κατόχους τους. Πέρα από την προφανή χρηστική τους αξία για τις πρακτικές ανάγκες της διατροφής, τα σκεύη του επίσημου δείπνου, σαν το σημερινό καλό πορσελάνινο σερβίτσιο, ήταν ταυτοχρόνως μέσο επίδειξης της ευμάρειας και του καλού γούστου. Η ποικιλία των σχημάτων και των μεγεθών, τα υλικά και η ποιότητα της κατασκευής, η εικονογραφία και οι επιγραφές πάνω στα σκεύη του τραπεζιού αποτελούσαν απτή μαρτυρία της ιδεολογίας και των προτιμήσεων του οικοδεσπότη. Όταν δεν ήταν απλωμένα στο τραπέζι, γεμάτα εδέσματα, τα πολυτελή επιτραπέζια σκεύη μπορούσαν να στολίζουν τους τοίχους του σπιτιού, όπως συνέβαινε και στο παλάτι. Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος (905-959) περιγράφει τον στολισμό των δημόσιων αιθουσών του παλατιού με ολόκληρα σετ από ασημένια μινσούρια και μεσοσκούτελλα αργυρά μεγάλα ανάγλυφα, όταν επρόκειτο να δεχτούν ξένες διπλωματικές αποστολές που έπρεπε να εντυπωσιαστούν από τον πλούτο και το γούστο της βυζαντινής  αυτοκρατορικής αυλής.

Ειδικά τα μεταλλικά σκεύη από πολύτιμα υλικά, χρησίμευαν συγχρόνως και ως ένα είδος αποθησαυρισμού της οικογένειας, μία επένδυση σε ασήμι και χρυσό σε σκεύη που μπορούσαν σε ώρα ανάγκης να μπουν ενέχυρο και να ρευστοποιηθούν ή να κρυφτούν σε ώρα κινδύνου, μαζί με νομίσματα και κοσμήματα. Έτσι, οι πολυάριθμοι θαμμένοι θησαυροί πολυτελών επιτραπέζιων σκευών, με το περιεχόμενο και τη συχνότητά τους, ανά περιοχές και εποχές, δεν μαρτυρούν μόνο τις προτιμήσεις και τις διατροφικές συνήθειες των κατόχων τους που ατύχησαν να τους ανακτήσουν. Αποτελούν συγχρόνως υλικούς ιστορικούς δείκτες των κινδύνων που η αυτοκρατορία αντιμετώπισε σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Έτσι, για παράδειγμα ο μεγάλος αριθμός θησαυρών με ασημένια σκεύη του 4ου αιώνα μ. Χ. που καταχώθηκαν στο δυτικό κυρίως κομμάτι του υστερορωμαϊκού κράτους τεκμηριώνουν με τη δική τους μαρτυρία τις διαρκείς επιδρομές των γερμανικών φύλων που οδήγησαν στην οριστική κατάλυση του δυτικού τμήματος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα. Ενώ η κατάχωση θησαυρών με σκεύη του 6ου και του 7ου αιώνα σε περιοχές όπως η Μυτιλήνη, η Συρία ή η Κύπρος μιλούν για τους νέους κινδύνους και την κρίση που αντιμετώπισε η αυτοκρατορία με την γοργή προέλαση των εξισλαμισμένων Αράβων.

Ασημένια επιχρυσωμένη κούπα με σασανιδικής έμπνευσης φυτικά μοτίβα και κινεζικό φοίνικα (feng huang). Βυζάντιο, 10ος αιώνας, από τo Gotland, Σουηδικό Ιστορικό Μουσείο, Στοκχόλμη. [Credit: artofthemiddleages]

Εκτός από τα ίδια τα σωζόμενα σκεύη, τη σημασία του επίσημου γεύματος για την βυζαντινή κοινωνία τεκμηριώνουν και πολυάριθμες απεικονίσεις στρωμένων τραπεζιών, σε κάθε παραστάσεις. Οικιακά ψηφιδωτά δαπέδου και εικονογραφημένα χειρόγραφα διακοσμούνται με σκηνές συμποσίων, αναπαράγοντας με ακρίβεια την ποικιλία και τη χρήση των σκευών. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει μία μοναδική ψηφιδωτή παράσταση από τη Δάφνη της Αντιόχειας, που έχει πάρει από τους μελετητές τη χαρακτηριστική ονομασία «The House of the Buffet Supper», δηλαδή Το σπίτι με το στρωμένο μπουφέ. Η ψηφιδωτή παράσταση στόλιζε το τρικλίνιο, το χώρο του δείπνου μιας πολυτελούς οικίας. Ανακεκλιμένοι πάνω στο ημικυκλικό στιβάδιο, γύρω από το τραπέζι, οι συνδαιτυμόνες απολάμβαναν με την όραση, τη γεύση, την όσφρηση και την αφή, τα ίδια φαγητά και τα σκεύη που διακοσμούσαν το ψηφιδωτό δάπεδο μπροστά στα μάτια τους, σε μια εικαστική αναπαράσταση της ταυτότητας και του εκλεπτυσμένου γούστου που μοιραζόταν μαζί τους ο οικοδεσπότης.

Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση στρωμένου τραπεζιού, από τη Δάφνη της Αντιόχειας, 3ος αι. μ.Χ. Hatay Archaeological Museum, Antakya, 937. [Credit: Dick Osseman (από τον κατάλογο Heaven and Earth. Art of Byzantium from Greek Collections, επιμ. A. Drandaki, D. Papanikola-Bakirtzi, A. Tourta, Αθήνα 2013]

Τα σκεύη και τα ήθη του τραπεζιού απεικονίζονται και σε θρησκευτικές παραστάσεις γευμάτων, σε σκηνές όπως ο Μυστικός Δείπνος και ο Γάμος στην Κανά.

Για τη συνέχεια εδώ:

http://anaskafi.blogspot.com/2025/12/blog-post_37.html