Ο Θηβαίος ζωγράφος Φράγκος Κατελάνος, (16ος αι.)

Ο Φράγκος Κατελάνος, ζωγράφος από τη Θήβα, θεωρείται ο σημαντικότερος τοιχογράφος μετά τον προγενέστερό του, Θεοφάνη. Με την υπογραφή του είναι γνωστή μόνο μία τοιχογραφική διακόσμηση, στο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου, στη μονή της Λαύρας του Αγίου Όρους (1560). Το προσωπικό του ύφος και η συχνά ιδιόρρυθμη εικονογραφική του αντίληψη επέτρεψαν να του αποδοθούν με βεβαιότητα και άλλες τοιχογραφίες, όπως του καθολικού της μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων (1548) και άλλες στο Νησί των Ιωαννίνων· δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στον αξιόλογο αυτό καλλιτέχνη ανήκουν περισσότερες διακοσμήσεις εκκλησιών τόσο πριν από το 1548 όσο και μετά το 1560. Του αποδίδεται επίσης τμήμα ίσως της διακόσμησης της Μονής Φιλανθρωπινών, της Μονής Αγίου Νικάνορος κοντά στα Γρεβενά και της Παναγίας της Ρασσιώτισσας στην Καστοριά.

Ο Κατελάνος δεν πρέπει να συγχέεται με τον Φράγκο Κονταρή, πιθανώς μαθητή του, ο οποίος ζωγράφισε μαζί με τον αδελφό, του Γεώργιο (σακελάριο Θηβών), τον νάρθηκα του καθολικού της μονής Βαρλαάμ (1566) καθώς και άλλες εκκλησίες στην Ήπειρο. Ο Κ. ξεχώρισε από τους περισσότερους τοιχογράφους της εποχής του καθώς, προερχόμενος από την ελλαδική καλλιτεχνική παράδοση, δεν ακολούθησε την κυρίαρχη τότε Κρητική σχολή, στην οποία χρεώνονται οι σημαντικότερες τοιχογραφικές διακοσμήσεις στα πιο αξιόλογα μοναστήρια του Αγίου Όρους, των Μετεώρων κ.α.

"Γέννηση του Χριστού" Φράγκου Κατελάνου (1548),  Μονή Βαρλαάμ Μετεώρων

Από την τοπική παράδοση –η οποία ονομάστηκε συμβατικά μακεδονική– έμαθε και συνέχισε την τάση για πολυπρόσωπες, αφηγηματικές, γεμάτες μικροεπεισόδια συνθέσεις, οι οποίες εκφράζουν με άμεσο τρόπο μια κάπως λαϊκή αίσθηση της ζωής. Από τους Κρητικούς δανείστηκε πολλά εικονογραφικά θέματα, όπως τη Βρεφοκτονία, και από τους Ιταλούς λεπτομερειακά μοτίβα, όπως την πλεκτή φάτνη στη Γέννηση – ωστόσο το ιταλικό μοτίβο της γονατιστής Παναγίας θεωρείται ότι προέρχεται από τους Κρητικούς.

Η ισχυρή καλλιτεχνική του προσωπικότητα αφομοίωσε όλα τα παραδοσιακά δάνεια (στοιχεία) σε συνθέσεις συνήθως καλά οργανωμένες αλλά έντονα ταραγμένες, με μια φυγόκεντρη τάση, ενώ η χρωματική του κλίμακα ήταν αρμονική με τάσεις χρωματικής ενότητας. Αν ο Θεοφάνης θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει την κλασική τάση στον 16ο αι., ο Κατελάνος εκφράζει μια αίσθηση πρώιμου μπαρόκ. Η τέχνη του Κατελάνου είχε αξιόλογη επίδραση στη ζωγραφική των γειτονικών χωρών.

Στα έργα του Κατελάνου ένα πλήθος κινούμενων προσώπων και η συσσώρευση αρχιτεκτονημάτων δημιουργούν την αίσθηση του πυκνού και ταραχώδους περιβάλλοντος. Κυριαρχούν τα λαμπρά χρώματα, ιδιαίτερα το κόκκινο, και η εναλλαγή φωτός - σκιάς. Αξιοποιεί τη καλή γνώση της σύγχρονής του ιταλικής ζωγραφικής χωρίς να το κρύβει, αλλά και χωρίς να υιοθετεί ιδιαίτερα τα θέματά της. Συνολικά εκφράζει μια ροπή προς το μπαρόκ.

Το Καθολικό της μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων (1548)

Ὁ κυ­ρί­ως να­ός, ὅ­πως μαρ­τυ­ρεῖ ἡ ἐ­πι­γρα­φή του (στό νό­τιο τοῖ­χο), τοι­χο­γρα­φήθη­κε τό 1548. Δέν ἀ­να­γρά­φε­ται τό ὄ­νο­μα τοῦ ζω­γρά­φου, ὅ­μως ἡ τε­χνι­κή, τό χρῶ­μα, οἱ κι­νή­σεις καί ἡ δι­ά­τα­ξη τῶν μορ­φῶν καί τῶν σκη­νῶν, καί γε­νι­κό­τε­ρα τά τε­χνο­τρο­πι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά τῶν τοι­χο­γρα­φι­ῶν αὐ­τῶν, πού εἶ­ναι ἴ­δια μέ ἐκεῖ­να τῶν τοι­χο­γρα­φι­ῶν τοῦ πα­ρεκ­κλη­σί­ου τοῦ Ἁ­γί­ου Νι­κο­λά­ου στή Μο­νή τῆς Με­γί­στης Λαύ­ρας (στό Ἅ­γιον Ὄ­ρος), τό ὁ­ποῖ­ο ἁ­γι­ο­γρά­φη­σε (σύμ­φω­να μέ τήν ἐ­πι­γρα­φή του) στά 1560 ὁ Θη­βαῖ­ος ζω­γρά­φος Φράγ­κος Κα­τε­λά­νος, ἀποδίδουν μέ βε­βαι­ό­τη­τα τήν ἁ­γι­ο­γρά­φη­ση τοῦ κυ­ρί­ως να­οῦ τῆς Μο­νῆς Βαρ­λα­άμ στόν ἴ­διο δι­ά­ση­μο καλ­λι­τέ­χνη. Στό Φράγ­κο Κα­τε­λά­νο ἀ­πο­δί­δε­ται ἐ­πί­σης, μέ βά­ση τε­χνο­τρο­πι­κά πά­λι κρι­τή­ρια, καί ἡ ἱ­στό­ρη­ση τοῦ κα­θο­λι­κοῦ τῆς Μο­νῆς τοῦ Ὁ­σί­ου Νι­κά­νο­ρα στή Ζά­βορ­δα τῶν Γρε­βε­νῶν.

Ἡ λαμ­πρή τοι­χο­γρά­φη­ση τοῦ κυ­ρί­ως να­οῦ τοῦ κα­θο­λι­κοῦ τῆς Μο­νῆς Βαρ­λα­άμ ἔ­χει ὅ­λα τά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά τῆς εἰ­κο­νο­γρα­φί­ας τοῦ Φράγ­κου Κα­τε­λά­νου, τήν ἀφη­γη­μα­τι­κή λε­πτο­μέ­ρεια καί ἀ­νά­λυ­ση τῶν ἱ­στο­ρι­κῶν γε­γο­νό­των στίς εἰκονογρα­φού­με­νες συν­θέ­σεις ἀ­πό τό ἕ­να μέ­ρος, καί τόν ἔν­το­νο ρε­α­λι­σμό ἀ­πό τό ἄλ­λο, δά­νει­ο ἴ­σως καί ἐ­πί­δρα­ση τῆς ἰ­τα­λι­κῆς τέ­χνης. Ὁ Φράγ­κος Κα­τε­λά­νος δέν μπό­ρε­σε βέ­βαι­α νά ἀ­πο­φύ­γει ἐν­τε­λῶς τήν ἐ­πί­δρα­ση τοῦ με­γά­λου Κρητικοῦ ζω­γρά­φου Θε­ο­φά­νη, ἀλ­λά, ὅ­πως πα­ρα­τη­ρεῖ ὁ Ἀ. Ξυγ­γό­που­λος, «τό ἔρ­γον του θά ἠ­δύ­να­το νά χα­ρα­κτη­ρι­σθῇ ὡς μί­α ἀν­τί­δρα­σις εἰς τόν γε­νι­κόν θαυμα­σμόν καί τήν, κα­τά τι­να τρό­πον, ὑ­πο­δού­λω­σιν εἰς τήν τέ­χνην τοῦ με­γά­λου Κρη­τός καλ­λι­τέ­χνου.

έργο του Φράγκου Κατελάνου, στο Καθολικό της Ι.Μ. Βαρλαάμ Μετεώρων.

Καθολικό της Ι.Μ. Βαρλαάμ Μετεώρων

Το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού. Τοιχογραφία του 1566,

έργο του Φράγκου Κατελάνου, στο Καθολικό της Ι.Μ. Βαρλαάμ Μετεώρων.

----------------------------------

Ο G. Μillet έγραψε ότι οι μετά τον Θεοφάνην αγιογράφοι «ακινητούν στην ρουτίνα» ως προς την εικονογραφίαν. Όμως, η μετά το 1916 έρευνα και ειδικότερα της τελευταίας δεκαετίας απέδειξε ότι παρά τον ισχυρισμόν του Γάλλου σοφού, η «ρουτίνα» αρχίζει να εξαφανίζεται. Αρχίζει να εμφανίζεται και ένα άλλο ρεύμα, που κινείται όμως εντός των αρχών της λεγόμενης «Κρητικής Σχολής» και παρουσιάζει νέους τύπους, νέες συνθέσεις και εν πάση περιπτώσει κάτι διαφορετικό, παράλληλον όμως προς τον Θεοφάνην.

Μονή Φιλανθρωπινών

Δείγμα αυτού του ρεύματος είναι η αγιογράφησις του καθολικού της μονής Βαρλαάμ σε δύο διαφορετικές εποχές. Μερικοί ερευνητές έχουν ισχυριστεί ότι ο αγιογράφος του κυρίως ναού και του I. Βήματος είναι ο εκ Θηβών-Φράγκος Κατελάνος.  Το όνομα του ζωγράφου αυτού είναι γνωστόν από την επιγραφήν του παρεκκλησίου ταυ Αγ. Νικολάου της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, που χρονολογείται, το 1560. Μερικές, μέχρι τώρα συγκρίσεις των δύο αυτών έργων πιθανώς οδηγούν στη διατύπωσιν της υποθέσεως που προελέχθη. Το 1548 λοιπόν, ίσως ο Φράγκος Κατελάνος διακοσμεί το καθολικόν της Μονής Βαρλαάμ.

Εδώ διαπιστώνουμε ότι ο αγιογράφος δέχεται και χρησιμοποιεί απ’ ευθείας δυτικά πρότυπα ως π.χ. στη σκηνή της Μεταμορφώσεως όπου οι προφήτες Μωυσής και Ηλίας προσέρχονται στο όρος Θαβώρ επί νεφελών.  Επίσης στην Γέννησιν του Χριστού η Παναγία παρίσταται γονυπετής πλησίον της φάτνης. Αυτές και άλλες καθαρές δυτικές επιδράσεις διαπιστώνονται μόνον στις συνθέσεις, ενώ στους μεμονωμένους αγίους ο ζωγράφος είναι συντηρητικός, ευρίσκεται μάλιστα πολύ πλησίον στην ορθόδοξο παράδοσιν. Ο αγιογράφος αυτός βεβαίως δεν κατορθώνει να ξεφύγει από την επίδρασιν του Θεοφάνους, πλην όμως επιχειρεί και τους δικούς του νεωτερισμούς όπως επίσης πλην των εικονογραφικών διαφορών, επιχειρεί και το κατορθώνει, οι χρωματικές αντιθέσεις να είναι περισσότερο μαλακές από αυτές του Θεοφάνους και το χρώμα διαφορετικής ποιότητας.

Η Σχολή της Βορειοδυτικής Ελλάδας

Παράλληλα με την Κρητική Σχολή αναπτύσσεται η Σχολή της Βορειοδυτικής Ελλάδας. Διακρίνεται μια διάθεση για ανανέωση της Βυζαντινής τέχνης. Οι μορφές αποδίδονται με ρεαλιστικό τρόπο και συχνά υπερβολικό στις στάσεις και στις κινήσεις. Οι καλλιτέχνες προσπαθούν να αποδώσουν την τρίτη διάσταση, και ιδιαίτερες λεπτομέρειες στα εικονιζόμενα έργα.

Κορυφαία προσωπικότητα της Σχολής ήταν ο ζωγράφος Φράγκος Κατελάνος, ο οποίος προσκλήθηκε μετά τον θάνατο του Θεοφάνη να διακοσμήσει με τοιχογραφίες το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου στη μονή της Αγίας Λαύρας.

Ο αστήρ (έφιππος άγγελος, επάνω αριστερά στην εικόνα) οδηγεί τους Μάγους.

Τοιχογραφία Φράγκου Κατελάνου, (παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου)1560

Η ζωγραφική στο καθολικό της μονής Βαρλαάμ ακολουθεί μια στροφή από τον κλασικισμό της Κρητικής ζωγραφικής προς το μπαρόκ. Οι συνθέσεις γεμάτες ρεαλισμό, κίνηση και ζωντάνια. Η σύνθεση χάνει τον ρόλο της προς όφελος μιας αφηγηματικής λειτουργίας. Οι συνθέσεις του Κατελάνου δεν διακρίνονται από την ηρεμία και την εγκράτεια των ζωγράφων της Κρητικής Σχολής. Υπάρχει δυναμισμός, έντονη κίνηση, ή κομψές ευλύγιστες φιγούρες, καθώς τα ενδύματα τονίζουν την μορφή του σώματος. Σημαντικοί ζωγράφοι της Σχολής ήταν και οι Γεώργιος και Φράγγος Κονταρής ,οι οποίοι ήταν αδέλφια.

Οι επιρροές του Φράγγου Κατελάνου ήταν στους καλλιτέχνες αυτούς εμφανείς (Μετέωρα, μονή Βαρλάμ, καθολικό)

Χριστός, Μονή Μεγίστης Λαύρας (παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου)1560

Αρχάγγελος Μιχαήλ

Ο Χριστός πειραζόμενος υπό του Διαβόλου, (παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου)1560

Ευαγγελισμός (λεπτομέρεια), (παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου)1560

Ένα στοιχείο που διαφοροποιεί την ζωγραφική του Κατελάνου από τους Κρητικούς ζωγράφους είναι το χρώμα. Το κόκκινο της φωτιάς το μπλε το κίτρινο το βιολετί, χρησιμοποιήθηκαν μια και ο Θηβαίος ζωγράφος αγαπούσε τα καθαρά έντονα χρώματα, και τις έντονες αντιθέσεις. Οι λεπτομέρειες στην σύνθεση είναι εντυπωσιακές και χαρακτηριστικές της τεχνοτροπίας του ζωγράφου. Οι μορφές δυναμικές, με κίνηση, κομψές ευλύγιστες.

 

Άγιος Δημήτριος, 1533

Τα στοιχεία του φόντου λεπτομερή και οριοθετούν τον τόπο διεξαγωγής του Μυστικού Δείπνου. Τα ενδύματα και τα σκεύη εντυπωσιακά πλαισιώνουν την τοιχογραφία προσθέτοντας ζωντάνια και ρεαλισμό. Ο Χριστός στο κέντρο και οι μαθητές γύρω του τοποθετημένοι δημιουργώντας μία τριγωνική πυραμίδα. Η προοπτική προσπαθεί να δώσει το βάθος καθώς διακρίνεται η γεωμετρική επιρροή της ζωγραφικής από την Αναγέννηση.

Πηγές:

http://www.ygeiaonline.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=27489:katelanos_fragkos

http://home.yebo.co.za/~xenitis/untitled2gr.html

http://agiameteora.net/index.php/2011-10-05-19-35-26/2011-10-05-19-36-57/ellinik.html

http://epublishing.ekt.gr/el/6236/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%BF%CE%BD-%CE%A7%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%95%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B5%CE%AF%CE%B1%CF%82/6803

http://meteoronlithopolis.gr/gr/27-art-architecture

http://odysseus.culture.gr/a/5/ga502.jsp?obj_id=9023

http://koyinta.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=2309&Itemid=100