Τα έθιμα του Αη-Γιαννιού του Κλήδονα, (24 Ιουνίου)

«Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές... του Άη-Γιάννη, αχ πόσα ξέρεις και μου λες... πού 'χουν πεθάνει...»

Κλήδονας (γενικά)

Ο Κλήδονας είναι ένα έθιμο με καταγωγή στην αρχαία εποχή, που επικρατούσε η “κληδόνα”. Κληδόνα σημαίνει πράξεις ή λέξεις τυχαίες και ασυνάρτητες, που ακούγονταν κατά τη διάρκεια μαντικών τελετών και στις οποίες αποδίδονταν προφητική σημασία. Στη νεοελληνική αντίληψη το έθιμο αυτό εξελίχθηκε σε μια όμορφη και ενδιαφέρουσα ιεροτελεστία, περισώζοντας τους ερωτικούς χρησμούς. Ο Κλήδονας ζωντανεύει τη μέρα του Αη-Γιαννιού, στις 24 Ιουνίου, που συμπίπτει με τη θερινή τροπή του ήλιου.

του Ριγανά ή Ριζικάρη ή Λαμπαδιάρη ή Λαμπαδάρη ή Φουγγαρίτη ή Φανιστή 

- Ο Κλήδονας είναι ένα έθιμο με καταγωγή στην αρχαία εποχή, που επικρατούσε η “κληδόνα”. Κληδόνα σημαίνει πράξεις ή λέξεις τυχαίες και ασυνάρτητες, που ακούγονταν κατά τη διάρκεια μαντικών τελετών και στις οποίες αποδίδονταν προφητική σημασία.

-  Ο Κλήδονας ζωντανεύει τη μέρα του Αη-Γιαννιού, στις 24 Ιουνίου, που συμπίπτει με τη θερινή τροπή του ήλιου, η δύναμη του οποίου φανερώνει κυρίως τα μελλούμενα, σύμφωνα με τις θαμπές μνήμες του παρελθόντος.

- Ο γιορτασμός αρχίζει από την παραμονή με τις μεγάλες φωτιές που ανάβονται και τις πηδούν ακόμη και τα παιδιά. Κατόπιν φέρνουν οι ανύπαντρες κοπέλες από το πηγάδι το αμίλητο νερό και το αδειάζουν στη “γραγούδα” (πήλινο δοχείο), ρίχνοντας μέσα κι από ένα “ριζικάρι”, κάποιο προσωπικό, συνήθως πολύτιμο, αντικείμενο. Σκεπάζουν έπειτα τη γραγούδα και την αφήνουν όλη νύχτα κάτω από τον ξάστερο ουρανό. Πηγαίνουν τότε όλες για ύπνο και ονειρεύονται τον άντρα που θα παντρευτούν.

- Την επόμενη μέρα ανοίγεται με τραγούδια η γραγούδα και καθώς η κάθε μία παίρνει πίσω το αντικείμενο που της ανήκει, ακούγεται κι από ένα δίστιχο, το περιεχόμενο του οποίου έχει κάποια σημασία για το “ριζικό΄ της κοπέλας, στην οποία εκείνη τη στιγμή απευθύνεται. Τα ριζικάρια κάποτε τελειώνουν και καθώς βασιλεύει ο ήλιος κάθε κοπέλα γεμίζει το στόμα της με μια γουλιά αμίλητο νερό, στέκεται μπροστά στο παράθυρο και περιμένει μέχρι ν” ακούσει το πρώτο ανδρικό όνομα. Αυτό πιστεύεται πως θα είναι και το όνομα του άνδρα που θα παντρευτεί

Παραμονή Αϊ-Γιαννιού (Κλήδονας)

Την παραμονή του Αϊ-Γιαννιού, οι ανύπανδρες κοπέλες μαζεύονται σε ένα από τα σπίτια του χωριού, όπου αναθέτουν σε κάποιο μέλος της συντροφιάς, συνήθως σε μια «Μαρία» (στη Θράκη ο ρόλος αυτός δίνεται στην ονομαζόμενη «Καλλινίτσα»), της οποίας και οι δύο γονείς είναι εν ζωή, να φέρει από το πηγάδι ή την πηγή το «αμίλητο νερό».

-  Η ονομασία αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η εν λόγω κοπέλα και η συνοδεία της πρέπει να ολοκληρώσουν την αποστολή αυτή, τηρώντας απόλυτη σιωπή. Στα νησιά, το αμίλητο νερό είναι συχνά θαλάσσιο, οπότε και πρέπει να συλλεχθεί από σαράντα κύματα. Επιστρέφοντας στο σπίτι όπου τελείται ο κλήδονας, το νερό αδειάζεται σε πήλινο -ως επί το πλείστον- δοχείο, στο οποίο η κάθε κοπέλα ρίχνει ένα αντικείμενο, το λεγόμενο ριζικάρι. Συνήθως, πρόκειται για κάποιο προσωπικό αντικείμενο, συχνά μάλιστα πολύτιμο.

-  Στη συνέχεια, το δοχείο σκεπάζεται με κόκκινο ύφασμα, το οποίο δένεται γερά με ένα κορδόνι («κλειδώνεται», παρετυμολογία του κλήδονα που εξηγεί το γεγονός ότι σε μερικά μέρη της Ελλάδας τοποθετείται λουκέτο στο κορδόνι) και τοποθετείται σε ταράτσα ή άλλο ανοιχτό χώρο. Εκεί παραμένει όλη τη νύχτα υπό το φως των άστρων, για να «ξαστριστεί». Οι κοπέλες επιστρέφουν ύστερα στα σπίτια τους. Λέγεται ότι τη νύχτα αυτή θα δουν στα όνειρά τους το μελλοντικό τους σύζυγο.

Φωτιές Κλήδονα

- Στις 24 του μηνός τυχαίνει η ακμή του θέρους, οι θερινές αλλαγές του ήλιου, που είναι μια ση-μαντική, αλλά μερικές φορές κι επικίνδυνη αλλαγή του χρόνου, κυρίως για τους γεωργούς. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ορισμένες συνήθειες των αρχαίων, σχετικές με το θερινό ηλιοστάσιο, διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα.

- Μια τέτοια συνήθεια είναι κι οι φωτιές τ’ αϊ -Γιαννιού που άναβαν στους δρόμους, στις 24 Ιουνίου το βράδυ, και πηδούσαν πάνω απ’ αυτές. Το πήδημα πάνω από τις φλόγες ήταν για τους αρχαίους ένα έθιμο καθαρτήριο και «διαβατήριο». Μ’ αυτόν τον τρόπο καθαρίζονταν, με τη δύναμη της φωτιάς, κι έτσι, δυνατοί και καθαροί έμπαιναν στη νέα περίοδο που άρχιζε.

Ανήμερα Αϊ-Γιαννιού (Κλήδονας)

- Ανήμερα του Αϊ-Γιαννιού, αλλά πριν βγει ο ήλιος -ώστε να μην εξουδετερωθεί η μαγική επιρροή των άστρων-, η υδροφόρος νεαρή της προηγουμένης φέρνει μέσα στο σπίτι το αγγείο. Το μεσημέρι, ή το απόγευμα, συναθροίζονται πάλι οι ανύπανδρες κοπέλες. Αυτήν τη φορά όμως στην ομήγυρη μπορούν να συμμετέχουν και παντρεμένες γυναίκες, συγγενείς και γείτονες και των δύο φύλων, καλεσμένοι για να παίξουν το ρόλο μαρτύρων της μαντικής διαδικασίας.

- Καθισμένη στο κέντρο της συντροφιάς, η «Μαρία» ανασύρει ένα ένα από το αγγείο τα αντικείμενα, που αντιστοιχούν στο «ριζικό» κάθε κοπέλας, απαγγέλλοντας ταυτόχρονα δίστιχα, είτε όπως τα θυμάται, είτε από συλλογή τραγουδιών ή ακόμη από ημεροδείκτες. Το δίστιχο που αντιστοιχεί στο αντικείμενο της κάθε κοπέλας θεωρείται ότι προμηνύει το μέλλον της και σχολιάζεται από τους υπόλοιπους, που προτείνουν τη δική τους ερμηνεία σε σχέση με την ενδιαφερόμενη.

-  Προς το σούρουπο, όταν τελειώσει η μαντική διαδικασία, η κάθε κοπέλα γεμίζει το στόμα της με μια γουλιά αμίλητο νερό και στέκεται μπροστά σε ανοιχτό παράθυρο, έως ότου ακούσει το πρώτο ανδρικό όνομα. Αυτό πιστεύεται ότι θα είναι και το όνομα του άνδρα που θα παντρευτεί. Σε μερικές περιοχές, όπως στις Σέρρες, το κρίσιμο άκουσμα του ονόματος θα γίνει κατά τη διαδρομή της επιστροφής στο πατρικό της.

Κλήδονας και Σαρακατσάνοι ( Καλογιάννια )

 - «Καλογιάννη» έλεγαν οι Σαρακατσάνοι τον Άη-Γιάννη τον Πρόδρομο γιατί βάπτιζε τους χριστιανούς και τον ίδιο τον Χριστό και προς τιμήν του «Καλογιάννια» ονόμασαν ένα είδος φυτού-λουλουδιού. Έτσι το απόγευμα της παραμονής της γιορτής, οι κοπέλες μάζευαν τα καλλογιάνια, τόσα κλαδιά όσα και τα μέλη της οικογένειας τους. Τα έταζαν ένα για τον καθένα και τα έδεναν αρμαθιά με κόκκινη κλωστή σε «χερούλες».

- Στην κάθε χερούλα έδεναν και ένα ασημικό ή δαχτυλίδι και όλα μαζί τα έβαζαν μέσα σε ένα κακκάβι, με νερό τόσο, όσο να βρέχονται όλα και να είναι δροσερά, το οποίο έβαζαν σε τέτοιο μέρος ώστε να το βλέπει ο ουρανός όλη νύχτα. Αυτό το κακκάβι σκέπαζαν με ένα μαντήλι από το εικονοστάσι που ήταν κόκκινο και σταμπωτό και αφού τελείωνε η διαδικασία τότε μία κοπέλα της οποίας ζούσαν και η μάνα και ο πατέρας, έπαιρνε το κακκάβι το έβαζε, πάνω στο κεφάλι της και ξεκινούσαν όλες μαζί για τη βρύση τραγουδώντας: «Κίνησα το δρόμο-δρόμο, το στενό το μονοπάτι.

- Βρίσκω μια μηλιά στη μέση κι άλλη μία παρακάτω ξάμωσα να πάρω μήλα και μαράθηκαν τα φύλλα μην το παίρνεις, μη το κρύβεις, μην το αγουρομαραγκιάζεις, τα ‘χει ο αφέντης μετρημένα κι η κυρά του φυλαγμένα». Το γλέντι δεν τελείωνε παρά μόνο τις πρώτες πρωινές ώρες, παλιότερα βέβαια κρατούσε σύμφωνα με τις μαρτυρίες δύο νύχτες και τρεις μέρες . Κάποτε όλα αυτά έφταναν στο τέλος, η κάθε μια έπρεπε να πάρει τα δικά της Καλογιάννια για να τα πετάξει και να δουν τι είδους μαντικές προγνώσεις θα μπορούσαν να κάνουν.

- Η κοπέλα με το κακκάβι τα σήκωνε για τελευταία φορά στο κεφάλι της άπλωνε το χέρι της έπαιρνε ένα στην τύχη και φώναζε: «Ποιανής είναι;» Τότε η κάτοχος που γνώριζε το δαχτυλίδι της έλεγε «Θκομ-θκομ». Αυτό ήταν το πιο σημαντικό γεγονός για την κοπέλα κατά τους Σαρακατσάνους, γιατί παντρευόταν πρώτη-πρώτη και θα ‘χε καλό γάμο.

Βοιωτία και Κλήδονας

Στη Βοιωτία συνηθιζόταν ανήμερα του Αϊ-Γιαννιού τα κορίτσια να κοιτάζουν βιαστικά κατάματα το φως του ήλιου και μέσα στη θαμπάδα των ματιών τους διέκριναν τη μορφή του μελλοντικού γαμπρού .

Χαλάστρα Θεσσαλονίκης το έθιμο του Αϊ-Γιαννιού του Κλήδονα

 - Κάθε χρόνο ,το τελευταίο τριήμερο (Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή) του Ιουνίου ,αναβιώνει στη Χαλάστρα Θεσσαλονίκης το έθιμο της Τζαμάλας και του Αϊ-Γιαννιού του Κλήδονα. Η αναβίωση και αναπαράσταση του εθίμου ξεκινάει το απόγευμα του Σαββάτου. Στις γειτονιές του Δήμου Χαλάστρας ανάβουν οι φωτιές (Τζαμάλες) και με τη συνοδεία παραδοσιακών οργάνων (Κλαρίνο, Ζουρνάς κ.λ.π.) στήνεται χορός γύρω από τη φωτιές.

- Στη συνέχεια η ομάδες ξεκινούν για την κεντρική πλατεία ,κρατώντας αναμμένες δάδες , όπου και ξεκινά το κυρίως μέρος της αναπαράστασης του εθίμου. Μία αναπαράσταση που εξιστορεί πως οι ελεύθερες κοπέλες έπρεπε να πάρουν το αμίλητο νερό από τα πηγαδάκια της περιοχής , τα τραγούδια και τις ευχές προς τον Άι-Γιάννη τον Κλήδονα που συνόδευαν όλη αυτή την ιεροτελεστία και τέλος την προετοιμασία της φωτιάς (Τζαμάλας) από τον αρχηγό της οικογένειας.

- Μετά το τέλος της αναπαράστασης ακολουθεί παραδοσιακό γλέντι γύρω από τη μεγάλη φωτιά (Τζαμάλα) που ανάβει στην πλατεία της Χαλάστρας. Την Παρασκευή και την Κυριακή υπάρχουν παραδοσιακές χορευτικές παραστάσεις υπό την αιγίδα του Κέντρου Νεότητας Χαλάστρας.

- Την Κυριακή μάλιστα υπάρχει και η γιορτή Μυδιού, όπου τοπικοί οστρακοπαραγωγοί μοιράζουν τοπικούς μεζέδες με βάση τα μύδια της περιοχής. 

Μικρά Ασία και Κλήδονας

- Μία παραλλαγή ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Μικρά Ασία, είναι ότι , στο αγγείο με το αμίλητο νερό ρίχνουν χυτό μολύβι, που έχει ζεσταθεί μέχρι την τήξη του και το οποίο, ερχόμενο σε απότομη επαφή με το κρύο νερό, στερεοποιείται λαμβάνοντας αλλόκοτες μορφές. Η μολυβδομαντεία γίνεται τότε χάρη στην ερμηνεία που θα δοθεί από ειδικές γυναίκες, τις «μολυβούδες», στο σχήμα κάθε «ριζικού» που ανασύρεται για καθεμία από τις άγαμες κοπέλες, π.χ., καράβι, που ισοδυναμεί με ταξίδι ή γαμπρό ναυτικό, μουσικό όργανο, το οποίο προδηλώνει χαρές κ.λπ.

Κλήδωνας στην Κοζάνη

Την παραμονή της πρωτομαγιάς τα κορίτσια του χωριού μαζεύουν κλήδωνα (είδος λουλουδιού) και άλλα λουλούδια και τα βάζουν μέσα σε μια στάμνα. Στη συνέχεια, κάνουν το γύρο του χωριού κρατώντας την και τραγουδώντας:

Συμμαζευτείτε λυγερές να βάλουμε τα κλήδωνα. Να μπουν ξανθά, να μπουν λαμπρά καλορίζικα…

Έπειτα, μαζεύονται στην πλατεία του χωριού και χορεύουν γύρω από την καλύβα, την οποία έφτιαξαν την ίδια ημέρα τα αγόρια του χωριού.

Όταν τελειώσουν το χορό, κρύβουν τη στάμνα με τα λουλούδια από τα αγόρια και εκείνα ψάχνουν να τη βρουν. Το επόμενο βράδυ, τα κορίτσια με τη στάμνα γεμάτη λουλούδια γυρίζουν στους δρόμους του χωριού τραγουδώντας αυτήν τη φορά:

Συμμαζευτείτε λυγερές για να βγάλουμε τα κλήδωνα. Να βγουν ξανθά, να βγουν λαμπρά καλορίζικα….

Τέλος, μαζεύονται στην πλατεία όπου φανερώνουν τη στάμνα και βγάζουν από μέσα τα λουλούδια, ευχόμενες για την καλή τους τύχη. Στη συνέχεια, θα κάψουν την καλύβα και γύρω από αυτή θα στηθεί χορός από τα κορίτσια και τα αγόρια .

Κλήδονας και Βυζάντιο

 - Η πρώτη γραπτή περιγραφή του εθίμου ανέρχεται στους βυζαντινούς χρόνους. Την παραμονή του Αγίου Ιωάννη, οι άνθρωποι συναθροίζονταν σε κάποιο σπίτι ή στη γειτονιά, όπου γινόταν τραπέζι σαν να επρόκειτο για γαμήλιο δείπνο. Εκεί παρευρισκόταν κάποιο νεαρό κορίτσι ντυμένο νύφη. Στο τέλος της βραδιάς, ο κάθε παριστάμενος έριχνε ένα αντικείμενο σε ειδικό αγγείο με νερό, από όπου το ανέσυρε στη συνέχεια η «νύφη» υπό μορφήν κλήρου ως απάντηση στην ερώτηση του καθένα για το τι επιφύλασσε το μέλλον .

Ο Κλήδονας στη Σύρο

- Ο Κλήδονας ήταν από τα πιο προσφιλή έθιμα και πραγματοποιούταν ανήμερα τ” άη Γιάννη στις 24 Ιουνίου. Ο άγιος καλείται «Πρόδρομος» γιατί προετοίμασε το λαό να υποδεχτεί το Σωτήρα, «Βαπτιστής» γιατί βάφτισε το Χριστό και «Αποκεφαλιστής» γιατί εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό. Οι Συριανοί τον αποκαλούν «Κοψοκέφαλο».

- Έξω απ” τα παραπάνω αποκαλείται «Φανιστής» απ” το «φανός». Την παραμονή της εορτής κορίτσια με πήλινο βάζο πήγαιναν σε φιλικά σπίτια κι έπαιρναν το αμίλητο νερό. Ονομάζεται αμίλητο γιατί τα κορίτσια το ζήταγαν χωρίς να μιλήσουν καθόλου. Μετά από κει έπαιρναν βόλτα τα σπίτια της γειτονιάς κι ο καθένας έριχνε στο βάζο από ένα σημάδι, ένα κουμπί π.χ., ένα καρφί, ένα σουγιά.

- Το άλλο βράδυ συγκεντρώνονταν όλοι κάπου κι ένας -ο βγάλτης- τραβούσε απ” το νερό ένα αντικείμενο και λεγόταν ένα τετράστιχο που ανήκε σ” αυτόν που ανήκε το ρίξιμο. Τα τετράστιχα είναι ερωτικά, χιουμοριστικά, σατιρικά και πικάντικα κάποτε. Προκαλούν το γέλιο.

«Ανοίξτε τον κλήδονα

και στρώστε βελούδα

για να περάσει ο βασιλιάς

και η βασιλοπούλα.

Ο δεύτερος έλεγε:

Έχω τραγούδια να σας πω

έναν κουβά γιομάτο

και ξεπατώθηκε ο κουβάς

και πέσαν όλα κάτω.

Για τον κακόλογο λεγόταν το εξής τετράστιχο:

Της μαύρης κότας τα φτερά

στη γη να τιναχτούνε

και στης κακιάς γειτόνισσας

τα μάτια να της βγούνε».

Κλήδονας και Ομηρος

- Λαϊκή μαντική διαδικασία, από τις πιο τελετουργικές όλων των παραδόσεων του τόπου μας, το έθιμο του κλήδονα, σύμφωνα με το οποίο αποκαλύπτεται στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου, έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Η αναφορά στην Πυθία είναι έκδηλη, ενώ η ίδια η λέξη υπάρχει από την εποχή του Ομήρου: κληδών ονομαζόταν ο προγνωστικός ήχος, και κατ” επέκταση το άκουσμα οιωνισμού ή προφητείας, ο συνδυασμός τυχαίων και ασυνάρτητων λέξεων ή πράξεων κατά τη διάρκεια μαντικής τελετής, στον οποίο αποδιδόταν προφητική σημασία.

«Τα μονοκοτυλήδονα

και τα δικοτυλήδονα

ανθίζανε στον κάμπο

σου το “χαν πει στον κλήδονα

και σμίξαμε φιλήδονα

τα χείλη μας, Μαλάμω»

http://www.asxetos.gr/pedia/giortes-epoxes/klidonas-ethima