Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco), 1541-1614

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: «Pieta»

(Μια ταυτόχρονη προσέγγιση των Θεοτοκόπουλου και Καζαντζάκη, μέσα από την «Αναφορά στον Γκρέκο»)

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Η παρουσίαση σήμερα του Θεοτοκόπουλου, αποτελεί τρόπον τινά μια «γέφυρα», που μας οδηγεί από το Βυζάντιο στην Ευρώπη. Η επιλογή της «Pieta», του άγνωστου νεανικού έργου του «Κυριάκου»=Δομήνικος, ήταν επιβεβλημένη, για την κατανόηση της καλλιτεχνικής του εξέλιξης. Για αυτό και δεν επέλεξα κάποιο από τα ωριμότερα, υπέροχα έργα του. Όταν έκανε αυτό το έργο, δεν θα ήταν πάνω από 25 χρονών. 

Στον «Θρήνο», φαίνεται καθαρά το βυζαντινό υπόβαθρο στα δομικά μέρη του πίνακα, στις μορφές και στο μονοδιάστατο χρυσό φόντο, αλλά ταυτόχρονα ενσωματώνονται στοιχεία δυτικής επίδρασης, όπως είναι το πλάσιμο των πτυχών των ρούχων, ο φωτισμός και το ύφος των προσώπων, που έχουν ήδη απομακρυνθεί από τα βυζαντινά τους πρότυπα. Παρατηρήστε όμως αυτό το εξαίσιο χαμόγελο στο πρόσωπο του νεκρού Ιησού, αλλά και του μαθητή, που μοιάζουν να μοιράζονται κάποιο μυστικό. Την βεβαιότητα, πως ο θάνατος αυτός είναι μόνο προσωρινός.

Ο Θεοτοκόπουλος, όπως και ο Β. Κορνάρος, γεννήθηκαν από το ίδιο δημιουργικό πνεύμα της Κρήτης. Ο Κορνάρος με τον Ερωτόκριτο έγινε η φωνή της κρητικής λαϊκής ψυχής, όμως ο Θεοτοκόπουλος, φεύγοντας νέος ακόμη από την Κρήτη, έγινε η αιχμή του ελληνικού πνεύματος στην Ευρώπη. Έγινε ο Γκρέκο. Σίγουρα, όμως, ποτέ δεν έπαψε να είναι «δικός» μας. Έπρεπε βεβαίως να επιβιώσει επαγγελματικά και έτσι προσάρμοσε τα δύο ύφη σε μια ιδιαίτερη γλώσσα. Εξακολουθεί να περιφρονεί το σχέδιο, τις αναλογίες, τα μαλακά περάσματα και όσα αποθέωνε η Αναγέννηση ακόμη και στα ώριμα έργα του. Όλα αυτά, τον κάνουν να είναι ακόμη σύγχρονος. Ο αγώνας του καλλιτέχνη συνίσταται σε αυτή τη διείσδυση και στις δυσκολίες της μέσα στο καθολικό και καταθλιπτικό περιβάλλον του 16ου αι., της Ευρώπης.

Δ. Θεοτοκόπουλος: "Η διαπόμπευση του Χριστού", 1577

Ο Γκρέκο πέρασε από την Ιταλία, αλλά δεν έμεινε εκεί. Ούτε η τέχνη της, αλλά ούτε και το αλλοτριωμένο από την Αναγέννηση πνεύμα της, τον ανάπαυε. Η Ιταλία, αμέσως έπειτα από το Μ Άγγελο, που ήταν ο τελευταίος μεγάλος της Αναγέννησης, ήταν όχι μόνο θρησκευτικά, αλλά και καλλιτεχνικά παρηκμασμένη. Δεν είναι τυχαίο που πήγε στην Ισπανία. Εκεί υπήρχε χώρος για τον ορθόδοξο μυστιικισμό του και ευκαιρία να αναδειχθεί. Ο Γκρέκο παρέκαμψε, λοιπόν, την ιταλική Αναγέννηση και παρότι ακολούθησε τον Μανιερισμό, δεν εγκατέλειψε ποτέ τις βυζαντινές του καταβολές. Ένας Έλληνας καλλιτέχνης, που είχε μάθει να αψηφά τις συμβάσεις, να περιφρονεί το τέλειο σχέδιο, τις αρμονίες, την ομορφιά και την προοπτική, δεν είχε θέση στην Ιταλία. Έτσι, αναζήτησε μια νέα πατρίδα στην Ισπανία, που, αν και ήταν προπύργιο του καθολικισμού και την χαρακτήριζε μια ιδιαίτερη μυστικιστική ατμόσφαιρα και ένας ένθερμος θρησκευτικός ζήλος, η ισπανική ψυχή ήταν ωστόσο περισσότερο ανοικτή στην ιδιοσυγκρασία του. Βρήκε την νέα του πατρίδα στο Τολέδο όπου, παρά τις αντιξοότητες, μπόρεσε να εκφράσει στα έργα του την ένταση της εσωτερικής του φωτιάς.

Ο Γκρέκο ήταν ένας βαθιά θρησκευόμενος άνθρωπος. Με την ουσιαστικότερη έννοια του όρου και ο Ν.Κ το ίδιο. Η ιδέα του Θεού, που είναι πάντα παρούσα στο έργο τους, έστω και με έμμεσο τρόπο, αποτελεί την μόνιμη πάλη της ψυχής για την αλήθεια και τη σωτηρία. Για τους Έλληνες Πατέρες η λέξη Θεός προέρχεται από το ρήμα «ειθείν», που σημαίνει καίω. Ο Θεός είναι φωτιά και ο Ν.Κ. αποδείχνεται βαθύς γνώστης του έργου του Γκρέκο, όταν τον βάζει να ομολογεί τις ανατρεπτικές προθέσεις της πύρινης τέχνης του: « …ξύπνησε τη φωτιά, να το χρέος του ανθρώπου. Μια φλόγα διαπερνάει τις πέτρες, τους ανθρώπους, τους αγγέλους, αυτή θέλω να ζωγραφίσω, δε θέλω να ζωγραφίσω τη στάχτη, είμαι ζωγράφος, δεν είμαι θεολόγος, τη στιγμή που καίγονται τα πλάσματα του θεού, τη στιγμή αυτή θέλω να ζωγραφίσω, λίγο προτού γίνουν στάχτη».

Δ. Θεοτοκόπουλος: "Το άνοιγμα της 5ης Σφραγίδας", 1608

Ο αγωνιστής Γκρέκο αναζητά την ουσία της τέχνης του. Η τροφή της γενναίας ψυχής είναι η αλήθεια. Προτιμά την αλήθεια από την αληθοφάνεια, το πνεύμα της θεϊκής ψυχής από τη σκέψη της λογικής. Τα λόγια που ξεστομίζει με τόλμη ο νεαρός Γκρέκο, όταν μιλάει για τους κολοσσούς της ευρωπαϊκής τέχνης, μοιάζουν με αυθάδεια: «…θα παλέψω, στη Φραγκιά πού πάω, μέ τους πιο τρανούς, για να ζορίσω την ψυχή μου ή να χαθεί ή να νικήσει. Θα δείς. Θα δείς. Και πρώτα πρώτα θά τά βάλω, μην τρομάξεις, με τον Μιχαήλ Άγγελο. Είδα προχτές ένα μικρό αντίγραφο της Δευτέρας Παρουσίας πού ζωγράφισε στη Ρώμη. Δε μού αρέσει…Όχι, δε μού αρέσει. Ανασταίνει τη σάρκα, γεμίζει πάλι ο κόσμος κορμιά, δεν τά θέλω!». Τα λόγια αυτά βασίζονται σε ανεκδοτολογικά στοιχεία της βιογραφίας του καλλιτέχνη. Να, γιατί ο Ν.Κ., αναγνωρίζει στον Γκρέκο έναν πρόμαχο της πνευματικής Ανατολής, που σηκώνει το ανάστημα στο αντίπαλο δέος της υλικής Δύσης. Μεταφέρει στην ψυχή του την υπέρ-χιλιόχρονη παράδοση και το μεγαλείο μιας λεηλατημένης αυτοκρατορίας, όπως ακριβώς παίρνει μαζί του για φυλαχτό μια φούχτα κρητικής γης .

Δεν είναι όμως τα λόγια αυτά μόνο του Γκρέκο, αλλά απηχούν και τις δικές του αισθητικές απόψεις. Ο Ν.Κ., γράφει για την τέχνη και σχεδόν θεολογεί, χωρίς να δογματίζει, καθώς με λίγες μόνο λέξεις αποκαλύπτει την τεράστια πνευματική διαφορά του κόσμου της Ανατολής από τον άλλο της «Φραγκιάς»: «…σκίζω τις μάσκες, ανασηκώνω τα κρέατα, δε γίνεται, λέω, κάτι αθάνατο υπάρχει κάτω από τά κρέατα, αυτό ζητώ, αυτό θά ζωγραφίσω. Όλα τά άλλα, μάσκες, κρέατα, ομορφιές, τά χαρίζω στους Τιτσιάνους και Τιντορέτους, με γειά χαρά τους!». Ο συγγραφέας που έχει ταξιδέψει πολύ, στην Αναφορά αφηγείται για ένα πλήθος τόπων εντός και εκτός Ελλάδας που έχει επισκεφθεί, γνωρίζει καλά την ευρωπαϊκή τέχνη. Μπορεί να την θαυμάζει για την εξωτερική της λάμψη, αλλά ταυτόχρονα αμφισβητεί το εσωτερικό της βάθος, όπως ακριβώς και ο Κρητικός «πρόγονός» του. Το ακάματο πνεύμα του αναζητά, μόνο αυτό που μπορεί να είναι αντάξιο σε ένα πνεύμα ζωής, την αθανασία πίσω από τη φθορά της ύλης.