Το χρονικό της βυζαντινής ζωγραφικής

ο τρούλος της Μονής Περιβλέπτου, 14^ος αιώνας

Μαρίνα Αυγερινού

Στην περίοδο κρίσης που διανύουμε, κρίση οικονομική, ηθική, πνευματική, ακριβώς τώρα καθίσταται πιο επιτακτική η ανάγκη να ξαναβρούμε την ηθική και πνευματική μας ταυτότητα, να επιστρέψουμε στις ρίζες μας, στις αρχές και στα ιδανικά των προγόνων μας που δημιούργησαν δυο σπουδαίους πολιτισμούς, τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό. Στο κείμενο που ακολουθεί, συνοπτικά, θα γνωρίσουμε ή θα θυμηθούμε το χρονικό της βυζαντινής τέχνης και πιο συγκεκριμένα της βυζαντινής ζωγραφικής.

Η βυζαντινή τέχνη είναι η τέχνη των Ελλήνων στη χριστιανική της έκφραση, όπως εκδηλώθηκε κατά τη μακραίωνη ιστορία του βυζαντινού κράτους από το 324 ως το 1453. Η ύπαρξη βυζαντινών εικόνων μαρτυρείται από τις αρχές του 4ου μΧ. αιώνα και οι καταβολές τους ανάγονται στην αρχαία ελληνική τέχνη, στις προσωπογραφίες Ρωμαίων αυτοκρατόρων και των οικογενειών τους, σε παραστάσεις θεών από τους ειδωλολατρικές και μυστηριακές θρησκείες, ενώ έχουν τις ρίζες τους στα αιγυπτιακά πορτρέτα Φαγιούμ τα οποία τοποθετούνται χρονικά στον 1ο με 3ο αιώνα μ.Χ. και αποτελούν την αρχαιότερη μορφή προσωπογραφίας.

(Εικ1) Προσωπογραφία νέας από το Φαγιούμ 

με τη χαρακτηριστική στάση που θα διατηρήσουν οι γυναικείες μορφές στη βυζαντινή τέχνη. 

Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη)

Οι προσωπογραφίες αυτές έδωσαν πολλά στη βυζαντινή ζωγραφική και αποτελούν το συνδετικό κρίκο μεταξύ της αρχαίας ελληνικής τέχνης και της βυζαντινής. Κοινά χαρακτηριστικά αποτελούν τα μεγάλα υπερτονισμένα μάτια με τα έντονα περιγράμματα, το έντονο βλέμμα και τα σφιχτά σφραγισμένα χείλη. Επίσης η μετωπικότητα των μορφών και η στάση των τριών τετάρτων που βρίσκουμε και στη βυζαντινή τέχνη. Κοινά σημεία υπάρχουν και στην τεχνική, στις μεθόδους εργασίας και τα υλικά κατασκευής. Για παράδειγμα, το ξύλινο υπόστρωμα, η προετοιμασία του ξύλου, οι σκούροι προπλασμοί. Άλλα κοινά γνωρίσματα είναι η τεχνική της εγκαυστικής και της τέμπερας και η παρουσία επιχρυσώσεων.

Οι παλαιότερες σωζόμενες βυζαντινές εικόνες έχουν βρεθεί στο Σινά, είναι κηρόχυτες και αποδίδονται σε κωνσταντινουπολίτικα εργαστήρια (βλ. εικόνα 2η).

(Εικ.2) ο Παντοκράτορας της μονής Σινά 6ος αι. μ.Χ.)

Την ιστορία της βυζαντινής εικονογραφίας θα μπορούσαμε να την διαιρέσουμε σε περιόδους ανάλογα με τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν:

Ι) Οι πρώτοι αιώνες μέχρι την εικονομαχία (724μ.Χ.), Πρωτοβυζαντινοί και προεικονομαχικοί χρόνοι.

ΙΙ) Οι χρόνοι της εικονομαχίας (730-845μ.Χ.)

ΙΙΙ) Η εικονογραφία των Μακεδόνων και Κομνηνών (867-1204μ.Χ.)

ΙV) Η παλαιολόγεια αναγέννηση (1204-1453μ. Χ)

Στους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, την πρωτοχριστιανική περίοδο, αρχίζει δειλά να εμφανίζεται μια αρχαϊκή, συμβολική τέχνη, η τέχνη των Κατακομβών. Οι κατακόμβες ήταν υπόγειοι λαβύρινθοι όπου κατέφευγαν οι χριστιανοί για να προσευχηθούν τον καιρό των διωγμών και ήταν συγχρόνως κοιμητήρια. Τα σύμβολα της τέχνης των κατακομβών έχουν θέμα το νερό (η κιβωτός του Νώε, ο Ιωνάς στον κήπο, ο Μωυσής, το ψάρι, η άγκυρα), σύμβολα που έχουν θέμα το ψωμί και το κρασί (ο πολλαπλασιασμός των άρτων, τα στάχια του σιταριού, η άμπελος) και σύμβολα που αναφέρονται στις εικόνες της σωτηρίας (οι παίδες εν τη καμίνω, ο Δανιήλ εν μέσω των λεόντων, ο καλός ποιμήν εικόνα 3η). Άρχισε με παραδοσιακά μοτίβα που παρέλαβε από την ειδωλολατρική τέχνη και ο σκοπός της είναι καθαρά διδακτικός. Ακόμα και τα χρώματα έχουν συμβολική σημασία.

(Εικ3). Ο καλός Ποιμήν. Τοιχογραφία, κατακόμβη της Πρισκίλας, Ρώμη,

β΄ μισό 3ου αι μ.Χ.. Πρωτοχριστιανική Περίοδος)

Στη συνέχεια έχουμε την παλαιοχριστιανική περίοδο, όπου αναπτύσσεται αξιόλογη εικονογραφία στην τέχνη των ψηφιδωτών. Στην ίδια περίοδο ανήκουν σημαντικές τοιχογραφίες με την τεχνική του fresco, της νωπογραφίας , όπως του Castelseprio κοντά στο Μιλάνο (6ος-7ος αιώνας) όπου ήδη έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται τα πάγια χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης, όπως ο κεντρομόλος φωτισμός.

Στην παλαιοχριστιανική περίοδο επίσης ανήκουν και οι φορητές εγκαυστικές εικόνες της μονής Σινά (εικόνες 2η ,4η).

(Εικ4.) Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα, οι Άγιοι Θεόδωρος ο Στρατηλάτης και Γεώργιος και άγγελοι,

 β΄ μισό 6ου αι. Μονή Αικατερίνης Σινά. 

Παλαιοχριστιανική περίοδος)

Την περίοδο της εικονομαχίας (730-845μ.Χ.) που ακολούθησε, έχουμε ανάκαμψη στην εξέλιξη της τέχνης. Ο εικονογραφικός τύπος αντικαταστάθηκε με διακοσμητικά μοτίβα. Κατά την περίοδο της εικονομαχίας η παραγωγή εικόνων συνεχίστηκε σε περιοχές έξω από το Βυζαντινό κράτος. Εικόνες που αποδίδονται στην περίοδο αυτή έχουν σωθεί στο Σινά και σε παλαιστινιακά εργαστήρια. Σε πολλές περιπτώσεις οι εικονιστικές διακοσμήσεις καλύπτονται με ανεικονικές. Τα νέα έργα που δεν φαίνεται να ήταν και πολλά, διακοσμούν τους ναούς με γεωμετρικά, φυτικά και ζωόμορφα σχέδια, όπως στην Νάξο (βλ. εικόνα 5η).

(Εικ5.) Ανεικονικές παραστάσεις με λουλούδια και γεωμετρικά θέματα. 

Άγιος Αρτέμιος στο Σαγκρί της Νάξου (9ος αι.).

 Λεπτομέρεια από τη διακόσμηση και την επιγραφή στην καμάρα του Ιερού)

Μετά τις εικονοκλαστικές διαμάχες έχουμε την αναγέννηση της ορθόδοξης αγιογραφίας κατά την περίοδο Μακεδόνων και Κομνηνών που ονομάζεται και Μεσοβυζαντινή περίοδος. Πρόκειται για μια σημαντική περίοδο της βυζαντινής ζωγραφικής που ο Charles Delvoye ονομάζει κλασσική εποχή του Βυζαντίου. Πρώτα-πρώτα λοιπόν ζωγραφίστηκε ο παντοκράτορας στους τρούλους των εκκλησιών. Περίφημο έργο της περιόδου αυτής είναι ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Αχρίδα (1040-1045μ.Χ.). Οι τοιχογραφίες του ναού αυτού είναι αντιπροσωπευτικές της βυζαντινής αγιογραφίας έτσι όπως διαμορφώθηκε αργότερα. Στην εποχή αυτή ανήκει και η εικόνα της Θεοτόκου του Βλαδιμήρ.

Στη συνέχεια ακολουθεί η Παλαιολόγεια αναγέννηση (1204-1453μ.Χ.) ή υστεροβυζαντινή περίοδος, που χαρακτηρίζεται από μια γόνιμη, δημιουργική δραστηριότητα.

Οι μελετητές της Παλαιολόγειας ζωγραφικής και κυρίως ο Γάλλος Millet τη διαίρεσαν σε δύο σχολές, τη «Μακεδονική» τεχνοτροπία και την «Κρητική» τεχνοτροπία. Η Μακεδονική σχολή άνθισε κυρίως στη Μακεδονία με κέντρο την Θεσσαλονίκη, γι’ αυτό πήρε το όνομα μακεδονική. Κύριος εκφραστής της ήταν ο Μανουήλ Πανσέληνος ο οποίος αγιογράφησε το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου Θεσσαλονίκης και του Πρωτάτου στο πρώτο ήμισυ του 14ου αιώνα (εικόνα 6η).

(Εικ6.) Οι θυγατέρες των Εβραίων με τη μικρή Παναγία. 

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία «Τα Εισόδια της Παναγίας». 

Εμμανουήλ Πανσέληνος. Άγιον Όρος, Πρωτάτο)

Η Μακεδονική σχολή από την Κωνσταντινούπολη πέρασε στον Μιστρά στα τέλη του 14ου αιώνα. Εκεί η τέχνη εκφράστηκε στις φορητές εικόνες ως στενή τεχνοτροπία και έδωσε την Κρητική σχολή. Κύριος εκφραστής της είναι ο Θεοφάνης ο Κρής που φιλοτέχνησε τον Άγιο Νικόλαο Αναπαυσά Μετεώρων (1527), το καθολικό της Μεγίστης Λαύρας και το καθολικό της μονής Σταυρονικήτα (1546).

Το χαρακτηριστικό της τέχνης κατά τον 15ο, 16ο και 17ο αι, δηλαδή την εποχή της Αναγέννησης και του μπαρόκ στη Δύση είναι ο έντονα συντηρητικός χαρακτήρας της. Αυτός εκδηλώνεται στην τήρηση των αρχών της βυζαντινής τεχνικής και στη σταθερή αντίσταση στη φυσιολογική διείσδυση δυτικών στοιχείων. Ακόμα και η αφομοίωση στοιχείων σε κάποιες περιπτώσεις έγινε με τέτοιον τρόπο ώστε παρόλο που τα στοιχεία είναι σαφή, δεν προσβάλλουν τις αρχές και τους κανόνες της βυζαντινής τέχνης.

Στο τέλος του 16ου και 17ου αιώνα παρουσιάζεται ακμή στη ζωγραφική της φορητής εικόνας με κυριότερους εκπροσώπους τον Μιχαήλ Δαμασκηνό (εικόνα 7η), τον Τζάνες, τον Λαμπάρδο, τον Σέρβο Λογγίνο κ.α. οι οποίοι έχουν δεχτεί δυτικές επιδράσεις.

(Εικ7. Μιχαήλ Δαμασκηνός, β΄ μισό 16ου αι.  «Η Γέννηση»)

Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους το1669, σβήνει το μεγάλο αυτό καλλιτεχνικό κέντρο. Τότε λοιπόν αρχίζουν να ξεχωρίζουν οι εικόνες που παράγονται στα Επτάνησα, όπου οι τεχνικές και οι αισθητικές αρχές της βυζαντινής ζωγραφικής είχαν πλουτισθεί και ανανεωθεί με δυτικά στοιχεία. Στα ενετοκρατούμενα τότε ακόμη νησιά του Ιονίου οι απόγονοι των Κρητικών προσπαθούν να συντηρήσουν την παράδοσή τους, πλουτίζοντάς τη με νέα, κυρίως αλληγορικά, εικονογραφικά θέματα.

Στα χρόνια της σκλαβιάς και της θλίψης της Τουρκοκρατίας, στην ελληνική επικράτεια, κυρίως από τον 17ο αιώνα κι εξής, η βυζαντινή ζωγραφική σχεδόν αφανίστηκε και επικράτησε η ζωγραφική της Δύσης. Πολλά εξαίσια έργα τέχνης επιζωγραφίστηκαν και η βυζαντινή ζωγραφική παραγκωνίστηκε και ξεχάστηκε για πάρα πολλά χρόνια. Παράλληλα πολλοί λαϊκοί αγιογράφοι, άφησαν μεγάλο αριθμό έργων που δεν ακολουθούν τους κανόνες της βυζαντινής αγιογραφίας, ενώ τις περισσότερες φορές παραμερίζονται οι σωστές αναλογίες και το σχέδιο.

Τον 18ο και 19ο αιώνα, μέχρι και τις αρχές του 20ου άνθισε η λαϊκή τέχνη, με κύριο εκφραστή τον Θεόφιλο. Τα χαρακτηριστικά της λαϊκής τέχνης εκφράζουν έντονα το πνεύμα της εποχής. Ο πόθος και η ελπίδα για απελευθέρωση από τον τούρκικο ζυγό γίνονται αιτία να δημιουργηθούν εικόνες με πολεμιστές Αγίους που ζωγραφίζονται με ανοιχτό βηματισμό, ανεμίζουσες ενδυμασίες, ένοπλοι και έφιπποι, ενώ στη σύνθεση ενσωματώνονται τοπία, νεκρές φύσεις και ηθογραφικές σκηνές.

Οι βυζαντινές εικόνες γνώρισαν μεγάλη διάδοση και σε άλλες χριστιανικές χώρες όπως η Γεωργία και κυρίως σε χώρες που εκχριστιανίστηκαν από το Βυζάντιο και διατήρησαν μ’ αυτό στενούς δεσμούς όπως η Βουλγαρία, η Σερβία και η Ρωσία.

Η βυζαντινή ζωγραφική λοιπόν είναι κομμάτι της Βυζαντινή μας Κληρονομιάς, ιστορική μαρτυρία και συνδετικός κρίκος της Ιστορίας και του Πολιτισμού όλων των λαών άρα και μέρος της παγκόσμιας κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Είναι μια ζωντανή τέχνη που πρέπει να διατηρήσουμε και να την παραδώσουμε στις επόμενες γενιές.

βιβλιογραφία:                     

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ. Παναγιώτης Βοκοτόπουλος. Βυζαντινές εικόνες. Εκδοτική Αθηνών.

Charles Delvoye. Βυζαντινή τέχνη. Εκδόσεις Παπαδήμα. Αθήνα 1994.

Ευφροσύνη Δοξιάδη. «Τα πορτρέτα Φαγιούμ».

Διονυσίου του εκ Φουρνά. ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. ΥΠΟ Ά ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΚΕΡΑΜΕΩΣ. ΚΩΝ. ΧΑΡ. ΣΠΑΝΟΣ- ΑΘΗΝΑ 1997.

Το εγχειρίδιο του τεχνίτη. Daniel Thompson.

ΠΛΙΝΙΟΣ Ο ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ. ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ. ΜΥΡΤΑΛΗ ΑΧΕΙΜΑΣΤΟΥ-ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ. Βυζαντινές τοιχογραφίες. Εκδοτική Αθηνών.

http://www.nomika-epilekta.gr/strepsodikopanoyrgia/dokimia/xroniko-tis-byzantinis-zografikis