Η Ηπειρώτικη λαϊκή παράδοση και η τέχνη της αργυροχρυσοχοϊας στους Καλαρρύτες

Το επάγγελμα που πραγματικά διέπρεψαν οι Καλαρρυτινοί είναι αυτό του αργυροχρυσοχόου. Οι Γιαννιώτες έμποροι τους προμήθευαν τις πρώτες ύλες σε χρυσό και ασήμι, τις οποίες εισήγαγαν από τη Νάπολη και τη Βενετία. Επεξεργάστηκαν το ασήμι με πρωτοτυπία και δεξιοτεχνία. Στα εργαστήριά τους κατασκευάστηκαν τα πιο περίτεχνα ασημουργικά εκκλησιαστικά και κοσμικά καλλιτεχνήματα του 18ου αιώνα.

Πως ξεκίνησε όμως η τέχνη της αργυροχρυσοχοΐας στους Καλαρρύτες; Γιατί οι Καλαρρυτινοί και όχι άλλοι κάτοικοι, με ίδιες συνθήκες οικονομίας και διαβίωσης, ασχολήθηκαν με την τέχνη αυτή; Ο Γεώργιος Τουρτούρης, πρόκριτος των Καλαρρυτών, έκανε αντιγραφή ορισμένων κειμένων από την επιτομή του Κ. Μπαλάνου, τον ονομαστό Κουβαρά Ιωαννίνων, τα οποία δεν είναι γνωστό τι απέγιναν. Ένα από τα σημειώματα του Τουρτούρη έχει τίτλο «Ιστορία όπου ήκουσα από τον σοφολογιότατον ιεροδιδάσκαλο Κοσμάν, υιόν του ποτέ Μπαλάνου Ιωαννίτου, όστις Κοσμάς τελεύτησε εις τους 1811 ογδοηκοντούτης ών». Το σημείωμα του Γ. Τουρτούρη αναφέρει την κατάργηση του τιμαριωτικού χριστιανικού συστήματος και τον τρόπο με τον οποίο εισήχθη  η τέχνη της αργυροχοΐας στους Καλαρρύτες, ιστορία την οποία διηγήθηκε ο Καλαρρυτινός χρυσικός Χριστόφορος Δελής.

Αναφέρει λοιπόν ότι οι άρχοντες των Ιωαννίνων στα μέσα του 17ου αιώνα έβαλαν τα παιδιά τους να μάθουν τέχνες ή να επιδοθούν στα γράμματα και το εμπόριο, όταν έχασαν την κτηματική περιουσία τους επειδή έπαψε να ισχύει το σύστημα των χριστιανών τιμαριούχων. Τα παιδιά δύο οικογενειών, από τις πλέον ευγενείς των Ιωαννίνων, του Συρβάνου και του Σουγδορή, έμαθαν τη χρυσοχοϊκή τέχνη και έγιναν επιτήδειοι τεχνίτες. Στα εργαστήριά τους μαθήτευσαν Καλαρρυτινοί. Μέχρι το 1700 από τις οικογένειες αυτές προέρχονταν οι προεστοί των Ιωαννίνων και τόση ήταν η δύναμή τους ώστε έκαναν τους μαθητευόμενούς τους προεστούς στους Καλαρρύτες, όπως τον Αθανάσιο Δελή (παππού του Χρ. Δελή) ο οποίος κατασκεύασε τα πρώτα μαντάνια και μύλους στο ποτάμι. Έτσι πέρασε η αργυροχρυσοχοΐα στους Καλαρρύτες, τέχνη την οποία ανέπτυξαν και καλλιέργησαν σε σημαντικό βαθμό. Από αυτούς η τέχνη εξαπλώθηκε στο Συρράκο και λιγότερο στο Μέτσοβο.

 Τον 18ο αιώνα, στα πλαίσια της γενικότερης άνθισης της αργυροχοΐας, Οι Καλαρρύτες έγιναν ονομαστό κέντρο. Ανάλογα τοπικά εργαστήρια λειτούργησαν στα Ιωάννινα, στο Μέτσοβο, και λιγότερο στο Συρράκο, καθώς επίσης και σε περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, τα Επτάνησα, την Πελοπόννησο και τη Θράκη. Οι τεχνίτες αργυροχόοι συνήθως δεν υπέγραφαν τα έργα τους. Κατείχαν όλες τις τεχνοτροπίες της κατεργασίας των πολύτιμων μετάλλων, τις οποίες εφάρμοσαν με θαυμαστή επιτυχία. Μεγάλη διάδοση είχε η τεχνοτροπία του χτυπητού (που είναι ο σχηματισμός ανάγλυφων παραστάσεων με χτύπημα μικρού σφυριού), το σαβάτι και τα συρματερά. Πιο απλή ήταν η εγχάρακτη, δηλαδή η χάραξη του μετάλλου με κατάλληλο εργαλείο. Συχνά συναντούμε συνδυασμούς τεχνοτροπιών, όπως χτυπητού και εγχάρακτου. Με όποιο τρόπο κι αν δούλευαν το ασήμι, τα αποτελέσματα ήταν θαυμαστά.

Στους Καλαρρύτες η αργυροχοΐα διακρίνεται σε δύο κατηγορίες, την εκκλησιαστική, που αφορά αντικείμενα και σκεύη λατρευτικής χρήσης, εκκλησιαστικά αναθήματα, επενδύσεις ευαγγελίων και εικόνων, σταυρούς, δισκοπότηρα, θυμιατήρια ή λειψανοθήκες και την κοσμική, που αφορά αντικείμενα όπως φλιτζάνια, κουτάλια, κύπελλα, δίσκους και κυρίως κοσμήματα. Τα κοσμήματα ήταν τα εξαρτήματα των ελληνικών παραδοσιακών ενδυμάτων, όπως ζώνες, πόρπες και περιλαίμια, σκουλαρίκια, καρφίτσες, δακτυλίδια και τεπελίκια, που προσαρμόζονταν στον γυναικείο κεφαλόδεσμο και ήταν κυρίως συρματερά ή χτυπητά.

Στην ίδια κατηγορία κατατάσσονται και αντικείμενα όπως ταμπακιέρες, καπνοθήκες, παλάσκες αλλά και ο αντρικός οπλισμός, κουμπούρες, γιαταγάνια, καριοφίλια, πιστόλες, λαβές μαχαιριών και γιαταγανιών. Τον 18ο και μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, η τεράστιε εμπορική κίνηση που δημιουργήθηκε συνετέλεσε, μαζί με τις μετακινήσεις λόγω των ιστορικών γεγονότων, στην ανάπλαση και πολυμορφία της κατεργασίας του ασημιού, με επιρροές κυρίως από τα επτάνησα. Πολλοί χρυσοχόοι γίνονταν πλανόδιοι τεχνίτες, γνωστοί ως χρυσικοί, οι οποίοι εξάπλωσαν την τέχνη σε όλη τη βαλκανική, την Ιταλία, την Αυστρία, τη Μικρά Ασία και την Αίγυπτο.

Τα προϊόντα τους κυριάρχησαν σε ονομαστές αγορές της Δύσης, όπως τη Μασσαλία και τη Βιέννη, μέχρις ότου η βιομηχανική πλέον παραγωγή και οι νέοι άξονες του διεθνούς εμπορίου ανέτρεψαν τα παραδοσιακά κέντρα πρωτοβιομηχανικής παραγωγής.

Αργυροχόοι - Ασημιτζήδες - Χρυσικοί

Ο σπουδαιότερος και πιο ονομαστός χρυσοχόος ήταν ο Αθανάσιος Τσιμούρης ή Τζιμούρης. Γεννήθηκε στους Καλαρρύτες και το 1821 εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο, όπου πέθανε το 1823. Ο πατέρας τους ήταν σπουδαίος χρυσικός και υπηρέτησε στην αυλή του Αλή πασά.

Ο Τσιμούρης ήταν αρχι-χρυσοχόος και δάσκαλος αργυροχοΐας στην αυλή του Αλή πασά. Σώθηκαν μόνο εκκλησιαστικά έργα του, 2 ευαγγέλια (το ένα βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο Καλαρρυτών και το άλλο, του 1772, μαζί με ένα σταυρό του 1797, στη Μητρόπολη Ιωαννίνων) και ένας ασημένιος πολυέλαιος. Έργα του επίσης έχουν επισημανθεί σε σταχώσεις ευαγγελίων στο Καπέσοβο, Άνω Σουδενά, Αγία Θεοδώρα Άρτας, Μητρόπολη Λέσβου, Κέρκυρα και Ζάκυνθο.

Ο Γεώργιος Διαμαντής Μπάφας γεννήθηκε στους Καλαρρύτες το 1784 και πέθανε στη Ζάκυνθο το 1853. Εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο πριν από την καταστροφή των Καλαρρυτών το 1821. Είναι από τους σπουδαιότερους επώνυμους εκπροσώπους της εκκλησιαστικής τέχνης. Ο πατέρας του Διαμαντής ήταν επίσης σπουδαίος χρυσικός και υπηρέτησε στην αυλή του Αλή πασά. Συχνά στα έργα του ο Γεώργιος χρησιμοποιεί και τα δύο ονόματα Γεώργιος – Διαμαντής. Μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του και χρειάστηκε 13 χρόνια, από το 1816 μέχρι το 1829, για να κατασκευάσει την αργυρόγλυπτη λάρνακα του Αγίου Διονυσίου, το ευαγγέλιο του 1820 και τη δεσποτική εικόνα. Επηρεάστηκε από την ιταλική τέχνη και συμπεριέλαβε στοιχεία μπαρόκ στις δημιουργίες του. Έργα του βρίσκονται σε πολλά μέρη της Ελλάδος, όπως στη Χρυσοπηγή (Ευαγγέλιο του 1811), Λαγγαδά, Καταστάρι, Μαχαιράδο Ζακύνθου.

Σπουδαίος επίσης αργυροχόος ήταν ο Ποντίκης. Έργο του που σώζεται είναι η λειψανοθήκη στον Άγιο Νικόλαο Κοπάνων Ιωαννίνων. Ευαγγέλιο του αργυροχόου Τόλη Δασκάλου, σώζεται στο χωριό Γραμμένο Ιωαννίνων.

Στη σφυρηλάτηση των μετάλλων ήταν μοναδικοί οι Δημήτριος και Νικόλαος Παπαγεωργίου, γιοι του Απόστολου Παπαγεωργίου, οι οποίοι κατασκεύαζαν μεγάλα αργυρά σκεύη, δίσκους και σινιά (ταψιά). Οι γιοι του Νικόλαου Παπαγεωργίου, Απόστολος και Γεώργιος, που κατέφυγαν με την οικογένεια Παπαμόσχου στην Κέρκυρα μετά το 1821, μετέφεραν την τέχνη της αργυροχοΐας, η οποία μέχρι τότε ήταν άγνωστη εκεί. Ο Βασίλειος Παπαμόσχος, που διδάχθηκε την τέχνη από τον Αθανάσιο Τσιμούρη, διακρίθηκε στην τορνευτική του χρυσού, την οποία δίδαξε και στους γιους του Σπυρίδωνα και Νικόλαο. Ο Σπυρίδωνας γεννήθηκε το 1820 στους Καλαρρύτες και πέθανε στην Κέρκυρα το 1882. Γνωστά έργα του είναι η εικόνα της «Ίασης του τυφλού» στον Άγιο Σπυρίδωνα και ο αργυρός πολυέλαιος του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα. Επίσης είναι γνωστό το χρυσό αγγείο που δωρίστηκε στη σύζυγο του τελευταίου Άγγλου αρμοστή των Ιονίων Νήσων.  

Ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι αυτή της οικογένειας Βούλγαρη, γνωστή σε όλους σήμερα ως Bulgari, η οποία μαζί με πολλές άλλες οικογένειες έφυγε από το χωριό το 1821. Η πρώτη τους εγκατάσταση έγινε στην Παραμυθιά, όπου έμειναν για πολλά χρόνια. Το 1874 ο Σωτήριος Βούλγαρης έφυγε για τη Ρώμη, όπου άνοιξε αργυροχρυσοχοείο με τον γιαννιώτη Π. Κρέμο. Λίγα χρόνια μετά οι δύο συνέταιροι διέλυσαν τη συνεργασία και άνοιξαν δύο πανομοιότυπα μαγαζιά. Η επιχείρηση του Bulgari προόδευσε και στα εργαστήριά τους μαθήτευσαν πολλοί αργυροχόοι.

Αντίστοιχη επιχείρηση στη Ρώμη έχουν από το τέλος του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα και οι αδελφοί Νέσση. Ακολούθησαν τους ίδιους δρόμους και την ίδια πορεία με αυτή της οικογένειας Βούλγαρη. Στην αρχή ο Κωνσταντίνος Νέσσης εργάστηκε στο κατάστημα του συμπατριώτη του Σωτήρη Βούλγαρη και αργότερα με τα αδέρφια του άνοιξαν δική τους επιχείρηση, στην οποία μαθήτευσαν και άλλοι Καλαρρυτινοί ασημουργοί.

Η τέχνη της αργυροχοΐας αποτελεί έναν από τους ελάχιστους κλάδους της ελληνικής λαϊκής τέχνης που συνεχίζει την παραγωγή έργων. Σήμερα βέβαια δεν υπάρχουν πια εργαστήρια και τεχνίτες στο χωριό. Από τα μέσα του 19ου αιώνα έχουν συγκεντρωθεί στα αστικά κέντρα, όπως τα Ιωάννινα, την Άρτα, πόλεις της Θεσσαλίας και την Αθήνα, όπου και συνεχίσουν την παράδοση.

http://www.kalarrytes.gr/tradition.htm