Ο Κρητικός ζωγράφος Μάρκος Μπαθάς, (1498 - 1578)

Ο Μάρκος Μπαθάς,  (Κρήτη, 1498 - Βενετία 1578), υπήρξε πιθανώς πατέρας του Γεωργίου Μπαθά και συγγενής του Θωμά Μπαθά και του Θεοφάνη Στρελίτζα-Μπαθά. Επίσης υπήρξε θείος των Μανέα και Μάρκου Χαλκιόπουλων. Σύμφωνα με έγγραφες μαρτυρίες, στις 16 Ιουνίου 1538 έγινε μέλος της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας, στην οποία συνέχισε να πληρώνει συνδρομές έως το 1561.

Από τα ταμειακά βιβλία φαίνεται ότι είχε μισθώσει από την Αδελφότητα κατοικία, όπου διέμενε από το 1552 έως το 1564, και εξ' αιτίας αυτής της συναλλαγής ήλθε σε δικαστική διαμάχη με την Αδελφότητα. Η Αδελφότητα, εξάλλου, το 1550 κατέβαλε στον Μπαθά διάφορα ποσά για εργασίες που έκανε στο ναό του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων. Σύμφωνα με ανέκδοτο έγγραφο, στις 7 Φεβρουαρίου 1560 o Marcus Strilizza dictus Batta quondam domini Georgii νοίκιασε το σπίτι του στο Ηράκλειο στον Μανέα Χαλκιόπουλο. Τον ίδιο χρόνο, σύμφωνα με άλλο έγγραφο, ο ζωγράφος Μανέας Χαλκιόπουλος διόρισε στο Ηράκλειο πληρεξούσιο την αδελφή του, στην οποία συνέστησε να φροντίζει και για τα συμφέροντα του θείου της, Μάρκου Μπαθά, που ζούσε στη Βενετία.

Η Παναγία της Κέρκυρας του Μάρκου μπαθά

Το 1570 πέθανε ένας γιός του στη Βενετία. Τον ίδιο χρόνο μνημονεύεται σε ισπανικό έγγραφο ο Marco greco, pintor, frontero de la capilla de S. Jorge de los Griegos, gordo I gotoso. Η περιγραφή αναφέρεται ασφαλώς στον Μάρκο Μπαθά που πέθανε από ποδάγρα (goto), όπως φαίνεται από το νεκρολόγιο της Ελληνικής Κοινότητας Βενετίας: 28 ditto (Ιουνίου 1578) e morto miser Marco Batta, greco, amallato in anni doi da gotte de anni 80. Licenciato. Ξεχωρίζει ως μικρογράφος σε φιλολογικούς κώδικες, όπου φαίνεται ικανός να εικονογραφήσει με χαριέστατα σκίτσα ιταλικής τεχνοτροπίας κείμενα του Πλωτίνου με συμβολικά θέματα ή άλλα κείμενα με μυθολογικά θέματα.

Η Εις Άδου Κάθοδος

τέλη 16ου αιώνα, 42,5x48,5εκ.

Μάρκος Μπαθάς (1498-1578)

Η εικόνα αυτή ακολουθεί το εικονογραφικό πρότυπο της εικόνας αρ. 6 του Μουσείου. Εδώ ο Χριστός δεν περιβάλλεται από δόξα και δεν υπάρχουν οι άγγελοι με τα σύμβολα του Πάθους. Ο Αδάμ γονατίζει επάνω στο σκέπασμα της σαρκοφάγου, που είναι τοποθετημένο διαγώνια, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος δείχνει τον Χριστό με μία θεατρική κίνηση και ο αλυσσοδεμένος Άδης βγάζει φωτιές από το στόμα του.

Σε δύο μοναστήρια της Ηπείρου, κοντά στα Γιάννενα, υπάρχουν τρεις φορητές, ζωγραφισμένες σέ ξύλο εικόνες πού παρουσιάζουν ξεχωριστό εν­διαφέρον, γιατί έχουν την υπογραφή του ελάχιστα γνωστού από το έργο του Κρητικού ζωγράφου Μάρκου Στρελίτζα Μπαθά ή Μάρκου Βαθά, όπως τις υπογράφει. Οι εικόνες αυτές αποτελούν και τα μόνα για την ώρα γνω­στά στο είδος τους έργα του ζωγράφου. Πρόκειται συγκεκριμένα για την εικόνα του Προδρόμου με σκηνές του βίου του γύρω, πού σώζεται στη μονή του 'Αγίου 'Ιωάννη του Προδρόμου στο Νησί της λίμνης των 'Ιωαννίνων και για τις δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας με το παιδί πού υπάρχουν στη μονή του Προδρόμου της Καστρίτσας, στο λόφο της Καστρίτσας ανατολικά τής λίμνης των 'Ιωαννίνων.

Για το Maestro Marcho Striliza, detto Batha ή Batta ή Patha, όπως σημειώνεται στα διάφορα έγγραφα, υπάρχουν αρκετά βιογραφικά στοιχεία στα κατάστιχα της Ελληνικής Κοινότητας τής Βενετίας. Ό ζωγράφος γεννήθηκε το 1498 και πέθανε στή Βενετία σε ηλικία ογδόντα χρονών στις 28 'Ιουνίου του 1578. Το 1538 έγινε μέλος τής 'Αδελφότητας (Ser Marcho Batha depentor intra il la scuola). Λίγα χρόνια πιο ύστερα, σέ έγγραφο του 1542 χαρακτηρίζεται δάσκαλος στην τέχνη του (Maestro). Πιθανό­τατα γυιός του υπήρξε ό ζωγράφος επίσης Γεώργιος Μπαθας (Zorzi Batha depentor), μέλος τής 'Αδελφότητας από το 1561, ό ίδιος προφανώς πού ανα­φέρεται σε έγγραφο του 1560 (Zorzi de Marco candiotto depentor). Στη Βενετία ό Μάρκος Βαθάς έζησε καθώς φαίνεται συνέχεια ως το τέλος της ζωής του. 

'Αναφέρεται σέ διάφορα έγγραφα από το 1548 ώς το 1560, σχετικά με τις ετήσιες εισφορές του στην 'Αδελφότητα, την κατα­βολή μισθώματος για το σπίτι της 'Αδελφότητας, δπου έμενε, και για ένα κατάστημα (bottega), ίσως το εργαστήριο του, και σχετικά με την πολύ­χρονη δικαστική διένεξη πού είχε με τήν 'Αδελφότητα για τα μισθώματα. Το 1568 ήταν υποψήφιος για το σώμα της Προσθήκης (Gionta) της 'Αδελ­φότητας, άλλα έχασε την εκλογή με μικρή διαφορά ψήφων. Για το ζωγραφικό έργο του Μάρκου Βαθά, αντίθετα, πολύ λίγα είναι γνωστά. Σε έγγραφο του 1550 σημειώνεται ότι πήρε από την 'Αδελφότητα ένα χρηματικό ποσό για εργασίες πού έκαμε στο ναό του 'Αγίου Γεωργίου.

Τα γνωστά ενυπόγραφα έργα του, έκτος από τις εικόνες της Ηπείρου πού παρουσιάζονται εδώ, είναι τα ακόλουθα:

α) Ή προσωπογραφία του Κρητι­κού ιερέα Ζαχαρία Μαραφαρα Σκορδίλη, πού περιλαμβάνεται σε ξυλογρα­φία στην έκδοση έργου του Νικήτα Φιλοσόφου πού έγινε στη Βενετία το 1563. 'Αριστερά από τη μορφή είναι ή υπογραφή του ζωγράφου: Χειρ Μάρκου Βαθά.

β) Τα μικρογραφημένα σχεδιάσματα τεσσάρων χειρογρά­φων κωδίκων της Βιέννης και τοΰ Μονάχου ("Vindob. Phil. gr. 182, Vindob. Theol. gr. 7, Vindob. Histor. gr. 117 και Monac. gr. 163, αντίστοιχα), πού κάτοχος τους ίσως υπήρξε ό Μάρκος Βαθάς.

Οι μικρογραφίες είναι σχεδιασμένες ή ζωγραφισμένες με υδατογραφία στο περιθώριο των φύλλων και παριστάνουν σε καθαρά δυτικό ύφος κοσμικά και θρησκευτικά θέματα εμπνευσμένα από το κείμενο και αύτοπροσωπογραφικά σχεδιάσματα, πού σχετίζονται συχνά με αντίστοιχα σημεία του κειμένου. Γονατιστός συνήθως, σε στάση δεομένου εικονίζεται σε προχω­ρημένη ηλικία ό ζωγράφος, με το όνομα του γραμμένο κάτω: Μάρκος ό Βαθέος, ό Βαθέος, και σε μία περίπτωση Μάρκος Βαθάς. 'Από τους κώ­δικες της Βιέννης ό ένας χρονολογείται στο 1569' οι άλλοι δύο της Βιέννης και ό κώδικας του Μονάχου μπορούν να χρονολογηθούν πριν από το 1558 και στο 1560, αντίστοιχα.

Οι μικρογραφίες δεν εικονογραφούν συστηματικά το κείμενο των κω­δίκων. Δεν έχουν δηλαδή από θεματογραφική άποψη τον ενιαίο, μεθοδικό χαρακτήρα του τελειωμένου, κατά παραγγελία εκτελεσμένου έργου. Θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν μάλλον σα συνθετικά γυμνάσματα του ζω­γράφου στην απεικόνιση ορισμένων χωρίων του κειμένου και σα σχεδιά­σματα πού έγιναν για προσωπική χρήση και ευχαρίστηση, όπως φανερώνει και ή συχνή, με κάποια κιόλας διάθεση προσωπικής προβολής παράσταση τής μορφής του ζωγράφου, πολλές φορές μάλιστα στο ίδιο χειρόγραφου.

Από τα στοιχεία αυτά φαίνεται βάσιμη ή άποψη, ότι τα τέσσερα χειρόγραφα ήταν για κάποιο καιρό στην κατοχή του Βαθά. 'Ανεξάρτητα από την καλλιτεχνική αξία τους, τα μικρογραφημένα σχεδιάσματα των χειρογράφων τής Βιέννης και του Μονάχου αποτελούν αξιοσημείωτα δείγματα προσωπικού ύφους του Μάρκου Βαθά, χαρακτηρι­στικά ιδίως τής ευχέρειας πού είχε στο δυτικό τρόπο ζωγραφικής και ειδι­κότερα στο είδος τής μικρογραφίας. Φαίνεται πολύ πιθανό από τα δείγματα αυτά και από την ξυλογραφία πού έκαμε του Σκορδίλη, πώς ό ζωγράφος ασχολήθηκε επαγγελματικά στην πολύχρονη διαμονή του στη Βενετία με την εικονογράφηση των βιβλίων πού έξέδιδαν τά ελληνικά τυπογραφεία για την διαπαιδαγώγηση του υπόδουλου Ελληνισμού.

'Αλλά, οπωσδήποτε, τα έργα αυτά έχουν από το είδος και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους περιορισμένη σημασία σαν αντιπροσωπευτικά δείγματα τής ζωγραφικής του Μάρκου Βαθά. Από την άποψη αυτή, οι τρεις εικόνες τής Ηπείρου βοηθούν ασφαλέστερα σε σχέση με τα παραπάνω έργα να σχηματισθή σε μία πρώτη θεώρηση ή εικόνα της καλλιτεχνικής προσωπικότητας του ζωγράφου.

Βάσιμα ό Hunger υποθέτει ότι ό ζωγράφος Μάρκος Στριλίτζας Μπαθας ή Μάρκος Βαθάς είχε συγγένεια με το συνονόματο καί σύγχρονο του σπου­δαίο Κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη Στρελίτζα ή Στριλίτζα Μπαθά. (Για το Θεοφάνη βλ. M. Chatzidakis , Recherches sur le peintre Théophane le Cretois, DOP, 23-24 (1969 - 1970), σ. 311 έ.) Τα φανερά λόγιο όνομα «Βαθάς» ή ό «Βαθέος» πού χρησιμοποιεί ό Μάρκος στα έργα του ήταν ίσως το καλλιτεχνικό όνομα πού καθιέρωσε στη Βενετία (αποδίδεται πιθανώς με τον ιταλικό τύπο Patha των  έγγραφων). «Οσο γνωρίζομε, όνομα Βαθάς δεν αναφέρεται την εποχή αυτή άλλα μόνο Μπαθάς».

Στα γνωστά έργα του, ό ζωγράφος υπογράφει πάντα με το όνομα «Μάρκος Βαθάς» ή «Μάρκος ό Βαθέος». Στή μελέτη αύτη γίνεται χρήση του ονόματος Μάρκος Βαθάς, με το όποιο ό ζωγράφος υπέγραψε τά περισσότερα από τα γνωστά έργα του και ανάμεσα τους τις εικόνες της 'Ηπείρου.

Μυρτάλη ΑΧΕΙΜΑΣΤΟΥ-ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ

Παραπομπές:

http://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/viewFile/4534/4310.pdf

http://www.greekencyclopedia.com/mpathas-markos-kriti-1498-venetia-1578-p4063.html

http://eib.xanthi.ilsp.gr/gr/icons.asp?vmode=vselect&vid=15#selectedAnchor

http://www.openarchives.gr/view/602951