Ο Ελληνικός Ανατολισμός

Γράφτηκε από  Μαρία Μποϊλέ

Ο Οριενταλισμός αναπτύσσεται ως τάση της ευρωπαϊκής ζωγραφικής του 19ου αιώνα με δεσπόζουσα τη γαλλική συμβολή. Στο πλαίσιο αυτό οι καλλιτέχνες εκφράζουν μία ιδιαίτερη αγάπη στον εξωτισμό και στη νοσταλγία της Ανατολής∙ συνδέονται μέσω της εικονογραφίας, χωρίς όμως να συμπίπτουν κατά το ύφος.

Ο Μανόλης Βλάχος, σε σχετική με το θέμα εισήγησή του στο Α΄ Συνέδριο Ιστορίας της Τέχνης στην Ελλάδα, υπογράμμισε ότι «είναι αναμφίβολο αν μπορούμε να μιλάμε για Έλληνες ανατολιστές ζωγράφους, ή ορθότερα, μόνο για ανατολίζοντες πίνακες». Η επιφύλαξή του αυτή προφανώς υπαινίσσεται ότι η ανατολική θεματογραφία δεν καλλιεργήθηκε συστηματικά από μία ομάδα ζωγράφων, ευδιάκριτη για το θεματογραφικό της προσανατολισμό. Αντ' αυτού, εμφανίστηκε σποραδικά στην εργογραφία καλλιτεχνών ως μία επιπλέον κατηγορία της θεματικής που πραγματεύονται. Εξαίρεση, ίσως, αποτελεί το έργο του Θεόδωρου Ράλλη.

Ο χαρακτηρισμός, επίσης, ενός έργου ως ανατολικού ή μη δεν είναι πάντοτε εύκολος. Εξαρτάται όχι μόνο από τη φύση του θέματος αλλά και από την οπτική γωνία του θεατή. Για παράδειγμα, τα όρια ανάμεσα στην ελληνική ηθογραφία και στον Οριενταλισμό είναι δυσδιάκριτα, καθώς οι σκηνές καθημερινής ζωής έχουν ως φυσικό διάκοσμο τις παραδοσιακές στολές και το πλαίσιο ζωής της υπαίθρου, που είχαν ακόμα έντονο ανατολικό χαρακτήρα.

Λύτρας Νικ., Η κλεμμένη, περ. 1873, Συλλογή Γιάννη Περδίου.

Στον 19ο αιώνα ανήκουν οι Νικηφόρος Λύτρας, Νικόλαος Γύζης, Θεόδωρος Ράλλης, Άγγελος Γιαλλινάς, Συμεών Σαββίδης. Στην καμπή του αιώνα εργάζονται οι Περικλής Τσιριγώτης και Βασίλειος Χατζής. Στον 20ό ανήκουν η Θάλεια Φλωρά-Καραβία, ο Κωνσταντίνος Μαλέας, ο Λυκούργος Κογεβίνας, ο Περικλής Βυζάντιος.

Οι χώρες που επισκέπτονται οι καλλιτέχνες είναι, κυρίως, η Τουρκία και η Αίγυπτος. Οι λόγοι που επιχειρούν το ταξίδι δεν οφείλονται πάντοτε σε προσωπική επιθυμία, αλλά πολλές φορές και σε επίσημη κρατική εντολή. Ο Βασίλειος Χατζής και η Φλωρά-Καραβία, για παράδειγμα, συνόδευσαν τον ελληνικό στόλο κατά τις επιχειρήσεις του ελληνοτουρκικού πολέμου. Συχνές ήταν, επίσης, οι προσκλήσεις ελλήνων ζωγράφων από ξένους αξιωματούχους να εργαστούν στη χώρα τους. Αξίζει, ακόμα, να μνημονευτεί το ταξίδι του Λύτρα και του Γύζη στη Μικρά Ασία το 1873 με τα έργα που προέκυψαν σε αυτό να είναι από τα αξιολογότερα του είδους.

Γύζης Ν., Ανατολίτης με τα φρούτα, περ. 1873, Ίδρυμα Ε. Κουτλίδη - Εθνική Πινακοθήκη.

Όπως προαναφέρθηκε, ο πιο αυθεντικός Έλληνας οριενταλιστής είναι ο Θεόδωρος Ράλλης, μαθητής του Γάλλου οριενταλιστή Ζερόμ. Η οπτική του είναι διπλή: ως Έλληνας ερμηνεύει τα ελληνικά ανατολίτικα θέματα με μια βαθύτερη κατανόηση, όμως δεν παύει να τα βλέπει από τη σκοπιά ενός ακαδημαϊκού ζωγράφου της Γαλλικής Σχολής.

Ο Ανατολισμός, και ιδιαίτερα η ζωγραφική του Ράλλη, μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε τη διαφορά ανάμεσα στους ακαδημαϊκούς του Παρισιού (pompiers) και στους καλλιτέχνες της Σχολής του Μονάχου. Η ζωγραφική των pompiers είναι πιο ανάλαφρη τόσο στα θέματά της –που συχνά ρέπουν προς τον ερωτισμό– όσο και στην τεχνική της: η παλέτα της είναι πιο φωτεινή και πολλές φορές προαγγέλλει την έγχρωμη φωτογραφία.

Σαββίδης Σ., Το άναμμα του τσιμπουκιού, 1899, Ίδρυμα Ε. Κουτλίδη - Εθνική Πινακοθήκη.

Ο Συμεών Σαββίδης, γνήσιος Μικρασιάτης, ζωγραφίζει οριενταλιστικές σκηνές, εμπνευσμένες από τα ταξίδια του στα πάτρια εδάφη, όπου αιχμαλωτίζει την ατμόσφαιρα, το φως και το πλούσιο χρώμα της Ανατολής.

Ως γενική διαπίστωση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Ανατολή των Ελλήνων ζωγράφων είναι εύληπτη, ήπια και οικεία. Δεν επιφυλάσσει την έκπληξη, αλλά ούτε γεννά προσδοκίες, καθώς πρόκειται για έναν γνώριμο χώρο. Και τούτο φαντάζει φυσικό επόμενο αν αναλογιστεί κανείς πως μερικοί από τους ζωγράφους γεννήθηκαν και μεγάλωσαν εκεί. Αλλά και η Ελλάδα των υπολοίπων, στα μέσα του 19ου αιώνα και μέχρι το τέλος του, δεν παρουσίαζε μεγάλες διαφορές από τόπους της μικρασιατικής Ανατολής. Η εικόνα και η ατμόσφαιρα του ελληνικού χώρου διαμορφώνονταν κυρίως από κατάλοιπα της Τουρκοκρατίας: τζαμιά, σπίτια, δρόμους και οικισμούς.

Ράλλης Θ., Η νυχτερία του πασά της Ταγγέρης, 1884, Λάδι σε μουσαμά , 116 x 191 εκ., Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλ. Σούτζου.

Βιβλιογραφία:

- Βλάχος Μ., "Έλληνες ζωγράφοι της Ανατολής", Η ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003.

http://www.artmag.gr/art-history/art-history/item/3618-greek-orientalism