ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: Η Τέχνη του 19ου αιώνα. Μια κριτική ιστορία

Πέμπτη 25 Νοεμβρίου 2021

Η Τέχνη του 19ου αιώνα. Μια κριτική ιστορία

Οι εικαστικές τέχνες μετά το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση

Η τέχνη τον 19ο αιώνα ήταν μια διαδικασία πειραματισμού όπου οι καλλιτέχνες βρήκαν και απεικόνισαν τις κρίσιμες συνδέσεις μεταξύ της όρασης και της γνώσης, του οράματος και της κοινωνίας, διερευνώντας τους δεσμούς μεταξύ της αντίληψης και της ιστορίας. «Η τέχνη στον δέκατο ένατο αιώνα» είναι μια αναλυτική, πολύπλευρη και πολυσέλιδη έκδοση που εξετάζει τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα επιτεύγματα εκείνης της εποχής.

Ζακ Λουί Νταβίντ, Ο Σωκράτης λαμβάνει το κώνειο, 1787. Λάδι σε καμβά. 129,9 x 195,9 εκ.

Η έκδοση, πέμπτη, μετά το 1994, ανήκει στις εκδόσεις Thames & Ηudson, έναν εκδοτικό οίκο στον οποίο έβαλε τη σφραγίδα του ο επιμελητής εκδόσεων Νίκος Στάγκος. Όπως έγραψε ο Independent, «Ο Νίκος Στάγκος ήταν μία από εκείνες τις περιπτώσεις ανθρώπων που επηρέασαν βαθιά το εκδοτικό γίγνεσθαι στη Βρετανία, ειδικά στο χώρο των εικαστικών».

Με επικεφαλής τον καθηγητή ιστορίας της τέχνης στο πανεπιστήμιο Northwestern Στήβεν Φ. Άισενμαν, συμμετείχαν στην έρευνα και συγγραφή του παρόντος έργου οι Τόμος Κρόου, Μπράιαν Λούκασερ, Λίντα Νόκλιν, Ντέιβιντ Λ. Φίλιπς και Φράνσες Κ.Πολ.

«Η τέχνη στον δέκατο ένατο αιώνα» εκδόθηκε στη χώρα μας από τον οίκο Επίκεντρο α.ε

Η επιμέλεια και ο πρόλογος της ελληνικής έκδοσης ανήκει στον Ομότιμο καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Μιλτιάδη Παπαϊωάννου.

Η έκδοση ενός, ακόμη, βιβλίου για την τέχνη του 19ου αιώνα στη Δύση (Ευρώπη και Αμερική), είτε ως γενική ιστορία είτε ως θεωρία και κριτική, δεν συνιστά ένα απλό εκδοτικό γεγονός, που θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητο, καθώς το περιεχόμενό του αναφέρεται σε έναν επαναστατικό σε πολλούς τομείς αιώνα, τον «αιώνα της τεχνολογίας» και της «βιομηχανικής επανάστασης», τον «αιώνα της αστικής τάξης», αλλά και τον «αιώνα της απολυταρχίας», όπως και «του προλεταριάτου», τον «άπιστο αιώνα» και γενικά τον αιώνα του φιλελευθερισμού, της κοινωνικής αφύπνισης, του υποκειμενισμού και της οικολογίας, της ουτοπίας, του ιδεαλισμού και του ατομικισμού, της συντήρησης και της πρωτοπορίας, της κρίσης των θεσμών και του τέλους της απολυταρχίας, αλλά και του αιώνα του ιμπεριαλισμού και της αποικιοκρατίας, όπως και πολλών άλλων ιδιοτήτων, που στον μέγιστο βαθμό ήταν το αποτέλεσμα δύο κινητήριων δυνάμεων του προηγούμενου αιώνα: του ∆ιαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης.

Ανν Λουί Ζιροντέ. Πορτρέτο του Ζαν Μπαπτίστ Μπειλί, 1797 Λάδι σε καμβά 160 x 143 εκ.

Η τωρινή έκδοση, ανανεωμένη, επικαιροποιημένη και επαυξημένη με νέα κεφάλαια, βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος, από ιδεολογική και παιδευτική άποψη, με την Τέχνη από το 1900 (προέρχονται, άλλωστε, από τον ίδιο εκδοτικό οίκο και έχουν ως σύμβουλο τον σπουδαίο Έλληνα, τον αείμνηστο Νίκο Στάγκο), καθώς εφαρμόστηκε μια μοναδική επιστημονική μέθοδος για τα εκδοτικά δεδομένα αυτής της εξαιρετικά κρίσιμης, αλλά και μεγάλης κλίμακας ιστορικής περιόδου: ακολουθώντας, εξαρχής, τους κλασικούς διαχωρισμούς των ιστορικών της τέχνης για την εξέλιξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα, διείσδυσαν στα ενδότερα των κοινωνικών τάξεων (της αριστοκρατίας, της Εκκλησίας, των αρχόντων, των αστών και των φτωχών), ανέλυσαν πρωτοποριακά κείμενα συγγραφέων και ποιητών, αξιολόγησαν την τεχνοϊστορική κριτική της εποχής, μαζί με τις προσωπικές απόψεις των ίδιων των καλλιτεχνών για το δικό τους έργο, αλλά και των άλλων, συνέκριναν την τέχνη ανάμεσα στις κύριες χώρες της περιόδου (με άξονα τη Γαλλία και τις όμορες και μη χώρες: Αγγλία, Ισπανία, Ιταλία, μαζί με το Βέλγιο, την Ολλανδία, την Ιταλία, την Ελβετία, την Αυστρία, τη Νορβηγία και τη Ρωσία), ενώ συμπεριέλαβαν στη μελέτη τους και τις Ηνωμένες Πολιτείες, κάτι που γίνεται, ουσιαστικά, για πρώτη φορά σε αυτή την κλίμακα.

Ευγένιος Ντελακρουά. 28η Ιουλίου, η Ελευθερία οδηγεί το λαό, 1831. Λάδι σε καμβά 2.60 x 3,25 m

Είναι εντυπωσιακό να παρακολουθεί κανείς τους αγώνες των ντόπιων ιθαγενών και των Αφροαμερικανών και πώς αυτός ο αγώνας για απελευθέρωση και για ανθρώπινα δικαιώματα αντανακλάται στην τέχνη τόσο των ίδιων, όσο και των λευκών. Εδώ διατυπώνονται για πρώτη φορά αξιοπρόσεκτες ιδέες για τον ρόλο της αποικιοκρατίας και πώς αυτή επέδρασε στην Τέχνη και στον Πολιτισμό των «υπόδουλων» λαών. Επιπλέον, η μέθοδος των συγγραφέων αυτής της έκδοσης (ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται από την ιδεολογική «ταύτιση» των απόψεων), χρωστά πολλά στις πηγές, εξ ορισμού πρωτογενείς, που τροφοδότησαν με επιχειρήματα για την εδραίωση συμπερασμάτων, που έχουν να κάνουν με την ερμηνεία των έργων τέχνης προς την κατεύθυνση της κοινωνικής προέλευσης, της φυλετικής καταγωγής, της ιδιότητας του φύλου και της έμφυλης ταυτότητας, όπως, επίσης, του εθνικισμού, του ακαδημαϊσμού και της χριστιανικής ηθικής, παράλληλα με την προσωπική κατάσταση, και της προσωπικότητας των ίδιων των καλλιτεχνών (από τις σπουδές και τις επιρροές μέχρι την ψυχολογία τους, τις προσωπικές και τις κοινωνικές τους σχέσεις, όπως και τις ιδέες τους).

Φραγκίσκο Γκόγια. Μαδρίτη 3 Μαΐου 1808, οι εκτελέσεις. 1814, λάδι σε καμβά 2,60 x 3,44 m

Κάσπαρ. Νταβίντ Φρίντριχ. Το αβαείο στο βελανιδάσος, 1809 -10. Λάδι σε καμβά 100,4 x 1,71 m

Φυσικά, δεν έλειψαν και οι εμβριθείς αναφορές, με σαφέστατη κριτική διάθεση, σε πολιτισμικά ζητήματα (από τις εκθέσεις στα περίφημα Σαλόν του Παρισιού μέχρι τον ρόλο γνωστών περιοδικών τέχνης και μη), ενώ εξίσου κριτικό χαρακτήρα έχουν οι παρατηρήσεις τους για την πολιτιστική πολιτική των μοναρχιών και των κυβερνήσεων, αλλά και για τις αντιδράσεις παραγόντων της Εκκλησίας, της άρχουσας τάξης και όχι μόνο. Αντίθετα, εξαίρονται πρωτοβουλίες οργανώσεων, αλλά και μεμονωμένων ατόμων για τα ανθρώπινα δικαιώματα «μειονεκτικών», «περιθωριακών» και αδύναμων ομάδων, όπως των ιθαγενών, των μαύρων και των γυναικών.

Ζαν Φρανσουά Μιλλέ. Οι σταχομαζώχτρες, 1857. Λάδι σε καμβά 110 x 83,5 εκ.

Και όλα αυτά, όχι στη βάση των προσωπικών προτιμήσεων των συγγραφέων, που ούτως ή άλλως η θεωρητική τους κατάρτιση είναι εγνωσμένου κύρους και αναγνωρίσιμη στα κείμενά τους, αλλά με οδηγό τα ίδια τα έργα, από τα οποία αντλούνται στοιχεία και πληροφορίες, εξαιρετικά χρήσιμες για την περίσταση. Ακόμα, η χρήση της τεχνολογίας στην τέχνη, όπως της φωτογραφίας, η οποία αποτέλεσε πραγματική επανάσταση, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της βιομηχανίας και συνακόλουθα της δημιουργίας νέων τάξεων (των αστών και των εργατών), είναι δύο κεφάλαια που εξετάζονται με περισσή επάρκεια και πρωτοτυπία. Το πλέον σημαντικό χαρακτηριστικό αυτής της έκδοσης είναι ότι τίποτα δεν υποστηρίζεται χωρίς την ανάλογη θεμελίωση και τίποτα δεν τεκμηριώνεται χωρίς τη συμβολή των ίδιων των έργων, που είναι ο κοινός παρονομαστής σε κάθε επιχείρημα και αυτά που κάθε φορά στηρίζουν τις απόψεις των συγγραφέων.

Εντουάρντ Μανέ. Γεύμα στη χλόη, 1863. Λάδι σε καμβά 2,08 x 2,64 m

Φιλόσοφοι και συγγραφείς της εποχής που άσκησαν μεγάλη πολιτική και πνευματική επιρροή στην εποχή τους, όπως ο Μαρξ, ο Ράσκιν και ο Μποντλέρ, αλλά και νεότεροι, όπως ο ανθρωπολόγος Λεβί-Στρος και ο φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ αναφέρονται συχνά στα κείμενα, που σημαίνει ότι η κοινωνιολογική προσέγγιση, ο φεμινισμός, η εικονολογία και η ανθρωπολογία, η πολιτιστική κριτική (σε θεσμούς και πολιτικές), έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στην «ερμηνεία» των έργων.

Έντβαρντ Μουνκ. Μαντόννα, 1895 – 1902. Χρωματιστή λιθογραφία 60,6 x 44,5 εκ.

Είναι, πράγματι, εντυπωσιακό, πώς μέσα από πραγματολογικές περιγραφές, ιστορικές διηγήσεις (με την κραυγαλέα απουσία περιώνυμων αισθητικών αναλύσεων) και την παράθεση των συμβόλων, που αποκαλύπτουν τα ίδια τα έργα, εξήχθησαν συμπεράσματα, που έχουν καθολική ισχύ, διατηρώντας τη δική τους μοναδική σπουδαιότητα. Ακόμα και σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση, για παράδειγμα, (πέρα από τις προσπάθειες του Ντελακρουά, που ήταν γνωστές, λίγο πολύ, σε όλους) γίνεται μνεία ορισμένων «άσημων» Αμερικανών καλλιτεχνών, οι οποίοι, γύρω στα 1830, μέσα στο πλαίσιο της επιρροής τους από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, έδειξαν σαφή υποστήριξη προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες του 1821 εναντίον των Οθωμανών, με συγκεκριμένες πολιτικές και εικαστικές αναφορές για τον πόλεμο «των πολιτισμένων ηρωικών Ελλήνων κατά των βαρβάρων και απίστων Τούρκων που επιδίδονταν στο δουλεμπόριο», με την τελευταία αναφορά να αποτελεί μία από τις σπάνιες συνδηλώσεις υποστήριξης για την Ελληνική Επανάσταση.

Πολ Σεζάν, Ποιμενική σκηνή, 1870. Λάδι σε καμβά, 65 x 81 εκ.

Ανάλογα παραδείγματα για πολλές περιπτώσεις και για διαφορετικής υφής γεγονότα, ο αναγνώστης θα βρει άφθονα σε αυτό το βιβλίο, το οποίο, πραγματικά, δεν προτείνει μία ιστορία της τέχνης, σύμφωνα με την πάγια εκδοτική και συγγραφική πρακτική, αλλά μας υποβάλλει μια κριτική ιστορία της τέχνης του 19ου αιώνα, όπως προκύπτει από τις πηγές και από τα ίδια τα έργα, με αναγωγές στην κοινωνική πρόσληψη, στην κυρίαρχη ιδεολογία και στα πολιτικά και οικονομικά συμφραζόμενα, προδιαθέτοντας τον αναγνώστη για το τι θα ακολουθήσει στον 20ό αιώνα.

Μιλτιάδης Μ. Παπανικολάου

Ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ.