Άγγελοι με σύνδρομο Down σε εικόνα της Γέννησης

Ευανθία Τζιμούρτα

Μήνυμα αποδοχής και αγάπης την εποχή που οι άνθρωποι έβλεπαν την αναπηρία ως τιμωρία για τις αμαρτίες τους.

Η πιο ζεστή και ίσως η πιο ανθρώπινη εικόνα της Γέννησης του Ιησού υπάρχει σε ένα πίνακα του 1515. Μεταξύ των Αγγέλων που υμνολογούν το νεογέννητο Χριστό βρίσκονται ένας άγγελος και ένας βοσκός με «Σύνδρομο Down». Έργο που φιλοτεχνήθηκε, πιθανότατα, στο εργαστήριο του Ολλανδού καλλιτέχνη Jan Joest (1450 – 1519).

Την ανακάλυψη έκαναν το 2003 ο νευροψυχίατρος Andrew Levitas και η γενετίστρια Cheryl Reid καθώς παρατηρούσαν τους προσκυνητές στη σκηνή της Γέννησης. Η εργασία τους δημοσιεύτηκε με τίτλο «Ένας άγγελος με σύνδρομο Down σε μια φλαμανδική ζωγραφική της Γέννησης του 16ου αιώνα». Είναι δύο επιστήμονες που έχουν ερευνήσει και αναδείξει τη σημασία ιστορικών πινάκων στην τεκμηρίωση ορισμένων μορφών αναπηρίας.

Η προσκύνηση του νεογέννητου Χριστού. Η νυχτερινή εκδοχή της γέννησης. Το φως που εκπέμπει ο νεογέννητος Ιησούς, όπως είδε στο όραμά της η Αγία Βριγίτη, φωτίζει τη Μαρία, τον Ιωσήφ και τους προσκυνητές. Δίπλα στην Παναγία αριστερά ο άγγελος με τα χαρακτηριστικά του συνδρόμου down. Το ίδιο και για το βοσκό όρθιο πίσω από τον κεντρικό άγγελο. Δεξιά στα δύο πλαίσια ο άγγελος και ο βοσκός με πιο εμφανή τα χαρακτηριστικά τους.

Στη δεκαετία του 1960, υπήρξε μακρά συζήτηση στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία σχετικά με το εάν το «σύνδρομο Down» είναι σχετικά σύγχρονη πάθηση, δεδομένου ότι εντοπίστηκε μόλις στα μέσα του 1800 από τον John Langdon Down. Υποστηρίζοντας αυτή την «μοντέρνα θεωρία» ένας ερευνητής επισήμανε πώς άτομα με σύνδρομο Down δεν απεικονίζονταν στην αρχαία τέχνη. Υπήρξαν όμως και επιστήμονες που απάντησαν με δικά τους παραδείγματα καθώς σε κάποιους πίνακες διακρίνονταν άτομα με σύνδρομο Down. Στη συζήτηση αυτή οι   ερευνητές Andrew Levitas και Cheryl Reid πρόσθεσαν τον πίνακα του Ολλανδού καλλιτέχνη «Η προσκύνηση του νεογέννητου Χριστού».

Οι δύο επιστήμονες εξέτασαν τον πίνακα και τις απεικονίσεις των προσκυνητών και των αγγέλων. Επικεντρώθηκαν στον άγγελο που βρίσκεται στα αριστερά της Παναγίας, ακριβώς δίπλα της και  διαπίστωσαν τα ενδεικτικά χαρακτηριστικά του προσώπου του συνδρόμου Down. Στην ίδια εικόνα ο Levitas και η Reid εντόπισαν και την εικόνα του βοσκού ακριβώς πάνω από τον κεντρικό άγγελο, ο οποίος έχει επίσης χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν σύνδρομο Down.  Η διάγνωση του συνδρόμου Down στον άγγελο βασίστηκε σε μια σειρά από χαρακτηριστικά: πεπλατυσμένο μέσο πρόσωπο, επικάνθιες πτυχές, λοξές ψηλαφικές ρωγμές, μια μικρή και αναποδογυρισμένη άκρη της μύτης και προς τα κάτω καμπυλότητα των γωνιών του στόματος. Τα χέρια, σταυρωμένα πάνω από το στήθος, έχουν κοντά δάχτυλα, ειδικά στα αριστερά.

«Η προσκύνηση του νεογέννητου Χριστού». Η εκδοχή του πίνακα με το φως της ημέρας. Βλέπουμε ότι δεν υπάρχει το φως που εξέπεμπε ο Ιησούς. Ο άγγελος δίπλα στη Μαρία και ο βοσκός με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Στα δύο πλαίσια δεξιά φαίνεται καθαρά η διαφορά των προσώπων

Οι ερευνητές δήλωσαν πεπεισμένοι ότι ο άγγελος στα αριστερά της Παναγίας απεικονίζεται με σύνδρομο Down, και πολύ πιθανό και ο βοσκός, αφού συνέκριναν τον πίνακα με άλλον του ίδιου εργαστηρίου και προφανώς του ίδιου καλλιτέχνη. Πρόκειται για μια πανομοιότυπη σκηνή, με τα άτομα στην ίδια διάταξη, π.χ. ο Ιωσήφ και Παναγία στην αριστερή πλευρά του πίνακα, με τον ίδιο αριθμό αγγέλων και προσκυνητών να περιβάλλουν το Βρέφος. Η διαφορά είναι ότι αυτή η σκηνή διαδραματίζεται την ημέρα, αντίθετα με την αρχική που δείχνει νυχτερινό περιβάλλον.

Ο καλλιτέχνης στη νυχτερινή εκδοχή τοποθετεί στο πλάι της Παναγίας έναν άγγελο με σύνδρομο Down και πιθανόν και το βοσκό που εκστασιασμένος βλέπει το θείο βρέφος. Βλέποντας την ίδια σκηνή στην εκδοχή της ημέρας δεν υπάρχουν φιγούρες με σύνδρομο Down. Πρόκειται για μια συνειδητή επιλογή του Ολλανδού καλλιτέχνη. Είναι βέβαιο ότι η ζωγραφική του αγγέλου και του βοσκού στη νυχτερινή σκηνή είναι σκόπιμη. Ο Jan Joest είχε σκοπό να απεικονίσει άτομα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά από τα άλλα πρόσωπα που φαίνονται στον πίνακα.

Η σύγκριση των δύο ζωγραφικών έργων έγινε από τον γιατρό Στοματικής Γενετικής Προσώπου dr. John Starbuck, που διερευνά τη μορφολογική διαφοροποίηση στις γενετικές και αναπτυξιακές συνθήκες που επηρεάζουν το πρόσωπο (π.χ. σύνδρομο Down, σχιστία χείλους κλπ.). Μάλιστα ο Αμερικανός επιστήμονας υποστηρίζει ότι πιθανόν να υπάρχουν άγγελοι με σύνδρομο Down και στα χερουβείμ στην κορυφή του πίνακα.

Η επιλογή του καλλιτέχνη οι άγγελοι με το σύνδρομο Down να εμφανίζονται στη νυχτερινή εκδοχή του έργου, θεωρείται έχει σχέση με την αφήγηση πάνω στην οποία βασίστηκε ο πίνακας.

Πρόκειται για την Αγία Βριγίτη (Bridget) της Σουηδίας η οποία ισχυρίστηκε ότι είδε ένα ιερό όραμα της Γέννησης κατά τη διάρκεια ενός προσκυνήματος στη Βηθλεέμ το 1372. Οι λεπτομέρειες που σχετίζονται με την αφήγηση αναφέρουν τη νεαρή Παναγία με μακριά μαλλιά, το βρέφος γυμνό και γύρω οι άγγελοι να υμνούν. Όμως το πιο σημαντικό στοιχείο του οράματος είναι το «μεγάλο και άφατο φως» που εκπέμπει ο νεογέννητος Χριστός που εκτός από το μεγάλο συμβολισμό, πρακτικά φωτίζει και το σκοτεινό σπήλαιο. Αυτό το θείο φως δεσπόζει στη νυχτερινή εκδοχή του πίνακα και με την παρουσία των αγγέλων με χαρακτηριστικά συνδρόμου Down κάνει πιο δυνατό το μήνυμα της Γέννησης και της αγάπης για το συνάνθρωπο που έφερε ο Ιησούς.

Αξίζει να αναφερθεί ότι οι πίνακες του 16ου αιώνα απεικονίζουν συνήθως άτομα με αναπηρικές καταστάσεις ως σύμβολα της κωμωδίας ή του κακού. Σύμφωνα με τους Levitas και Reid, αυτή η καλοπροαίρετη απεικόνιση ενός αγγέλου με σύνδρομο Down είναι καθαρά συμβολική για τον καλλιτέχνη. Ο Jan Joest είχε τρυφερά συναισθήματα για τα άτομα με αναπηρία ή άτομα με σύνδρομο Down. Ας μην ξεχνάμε ότι το σύνδρομο Down το 16ο αιώνα δεν χαρακτηριζόταν ως αναπηρία.

 Πηγές

http://www.downsyndromeprenataltesting.com/

– On the Antiquity of Trisomy 21: Moving Towards a Quantitative Diagnosis of Down Syndrome in Historic Material Culture. John M. Starbuck

https://www.art22.gr/%ce%ac%ce%b3%ce%b3%ce%b5%ce%bb%ce%bf%ce%b9-%ce%bc%ce%b5-%cf%83%cf%8d%ce%bd%ce%b4%cf%81%ce%bf%ce%bc%ce%bf-down-%cf%83%ce%b5-%ce%b5%ce%b9%ce%ba%cf%8c%ce%bd%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b3%ce%ad%ce%bd/