Για τον Ορφέα… Μια έκθεση-ωδή στο έργο του Νίκου Εγγονόπουλου στο Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη

Νίκος Εγγονόπουλος. Ο Ορφέας του Υπερρεαλισμού»: Μια έκθεση που σε ρουφάει και σε καθηλώνει ενώ ταυτόχρονα είναι ανάλαφρη και μαγική, μια έκθεση ωδή στον μεγάλο υπερρεαλιστή εικαστικό με πάνω από 148 πολύτιμα έργα του

Κείμενο: Μαριάννα Μαυρουδή

«Ο Εγγονόπουλος κάνει ποίηση ζωγραφίζοντας και δημιουργεί εικαστική τέχνη με την ποίησή του.» Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ

Το Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β&Μ Θεοχαράκη παρουσιάζει την έκθεση «Νίκος Εγγονόπουλος. Ο Ορφέας του Υπερρεαλισμού» με εκατόν σαράντα οκτώ και πλέον πολύτιμα έργα του Νίκου Εγγονόπουλου.

Η έκθεση αυτή μας φέρνει λίγο πιο κοντά στο ανοιξιάτικο αύριο που τόσο ποθούμε. Με χρώμα όχι μόνο στα θρυλικά έργα του Εγγονόπουλου, που θαρρείς ότι σου διηγούνται πολλές μικρές ιστορίες, αλλά και χρώμα στην επιμέλεια της έκθεσης, τόσο απρόσμενο και τόσο ισορροπημένο. Χωρίς να κουράζει, χωρίς να είναι περιττό. Τόσο όσο για να μπορέσει να φωτίσει με μαεστρία τα έργα του μεγάλου δημιουργού, χωρίς να πάρει καθόλου το βλέμμα από τη μεγαλειότητα του έργου του.

Μια έκθεση καλά δομημένη, που λίγο σαν να λείπει πια από τις σύγχρονες επιμέλειες και τους σχεδιασμούς εκθέσεων. Με αρχή, μέση και τέλος και σαφή κλιμάκωση μελετημένη με βάση τις διάφορες περιόδους δημιουργίας του καλλιτέχνη. Μια έκθεση που σε ρουφάει και σε καθηλώνει ενώ ταυτόχρονα είναι ανάλαφρη και μαγική. Μια επιμέλεια από τον Τάκη Μαυρωτά, σεβόμενη σπιθαμή προς σπιθαμή τη χρωματική αναλογία των έργων του καλλιτέχνη και με απόλυτη αρμονία της φύσης των έργων, που προσωπικά με ευχαρίστησε και μου άφησε ένα αίσθημα ολοκλήρωσης στο τέλος της.

Για έναν Ορφέα που «τίποτα δεν τον επαρηγόρησε», για τη διπλή απώλεια της Ευρυδίκης, αυτού του πολύτιμου κομματιού του εαυτού του. Για έναν Ορφέα που για λίγο μόνο «τα χρώματα τον γοητεύανε» και κάποτε πρόσεξε μέσα στο ηλιοβασίλεμα τα σχήματα ενός μέλλοντος αβέβαιου, σαν τα σύννεφα που έρχονται και φεύγουν. Για εκείνον τον Ορφέα δημιούργησε ο Εγγονόπουλος, για εκείνον που βρίσκεται μέσα στον καθένα μας. Για εμάς που παλεύουμε μέρα με τη μέρα να φωτίσουμε τον δικό μας ουρανό με το απέραντο γαλάζιο του μέλλοντος.

 

Νίκος Εγγονόπουλος, Nico hora ruit, 1939, Λάδι σε μουσαμά, 120 x 100 εκ., Ιδιωτική Συλλογή

 

Ο Νίκος Εγγονόπουλος και το έργο του

Ο Νίκος Εγγονόπουλος γεννήθηκε τον Οκτώβριο του 1907 στην Αθήνα και πραγματοποίησε τις βασικές του σπουδές στο Παρίσι. Εργάστηκε ως μεταφραστής και γραφέας, ενώ το 1930 διορίστηκε στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων ως σχεδιαστής στη Διεύθυνση Σχεδίων Πόλεων.

Το 1932 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου μαθήτευσε κοντά στον Κ. Παρθένη, ενώ παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα βυζαντινής τέχνης στο εργαστήριο των Φ. Κόντογλου και Α. Ξυγγόπουλου. Συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι, στη Βιέννη, στο Μόναχο και στην Ιταλία. Δίδαξε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. ζωγραφική, ιστορία της τέχνης και σκηνογραφία από το 1938, διαδοχικά ως επιμελητής, έκτακτος, μόνιμος και τακτικός καθηγητής. Την ίδια περίοδο γνωρίστηκε με άλλους σημαντικούς καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων ο Α. Εμπειρίκος, ο Γ. Μόραλης και ο Ντε Κίρικο.

«Στη ζωγραφική με γοήτευαν οι Βυζαντινοί, ο Θεοτοκόπουλος, ο Μανέ, ο Σεζάν, ο Παρθένης, ο Παύλος Κλε και ο Ντε Κιρικο. Είμαι πρώτα ζωγράφος και μετά ποιητής. Γι’αυτό κακώς αρχίσαμε από τον Σολωμό. Έπρεπε να αρχίσουμε από τους ζωγράφους, το Θεοτοκόπουλο, τον Παρθένη. Ο Παρθένης δεν με δίδαξε μόνο με το μυαλό αλλά με την καρδιά του.» Ν.Ε

Ο Εγγονόπουλος υπήρξε ο κύριος εκφραστής του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα. Τα μέσα που χρησιμοποιούσε ήταν κυρίως η αυτόματη γραφή και η αποτύπωση των ονείρων. Τα κύρια στοιχεία της ζωγραφικής του ήταν μεταξύ άλλων:  η ελληνική μυθολογία, η βυζαντινή παράδοση, ο ξεσηκωμός, οι καπετάνιοι, οι φουστανελοφόροι, οι αρματολοί, στοιχεία δηλαδή της γενικότερης ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ιστορίας.

Με σαφείς επιρροές από τον Παρθένη έρχεται πιο κοντά στη φύση και μελετά τη σημασία του χρώματος. Εμπνέεται από τον Μανέ, τον Σεζάν, τον Θεοτοκόπουλο και τη βυζαντινή τεχνοτροπία του Κόντογλου. Παρακολουθώντας την πορεία του υπερρεαλισμού στην Ευρώπη, όντας στο Παρίσι γοητεύεται από τον Ντε Κίρικο. Η άγνοια του δυτικού κόσμου για τη νεοελληνική πραγματικότητα συμβάλλει στη βαθιά ελληνικότητα των έργων του.

 

Νίκος Εγγονόπουλος, Καζανόβας, 1968, Λάδι σε μουσαμά, 54 x 45 εκ., Συλλογή Δ. Ν. Π.

Γυρνά όλη την Ελλάδα και τα βυζαντινά κατάλοιπα κι έτσι δημιουργεί πίνακες που απεικονίζουν αρχοντικά και απλά σπίτια της Ελλάδας. Εκτός από τα «βυζαντινής» τεχνοτροπίας έργα και τις αγιογραφίες του, σε όλο το έργο του βλέπουμε στοιχεία της βυζαντινής παράδοσης, ακόμα και στους πιο υπερρεαλιστικούς του πίνακες.

«Η μεγάλη μου αγάπη στη ζωή ήτανε μόνο η ζωγραφική. Κάθε ώρα, που δεν την αφιερώνω στη ζωγραφική, τη θεωρώ ώρα χαμένη», είχε πει ο ίδιος για τη ζωγραφική και μάλιστα αφιέρωνε κάθε μέρα τρεις ώρες το πρωί και τρεις ώρες το απόγευμα στη μεγάλη του αγάπη.

Οι μορφές του εντυπωσιάζουν με τη χαρακτηριστική μορφολογία τους: την πολύ λεπτή μέση και τα μεγάλα και μακριά άνω και κάτω άκρα. Η φιγούρα ανδρείκελο, όπως την ονομάζουν λόγω του ότι δεν εξατομικεύει με χαρακτηριστικά αλλά και δεν αποκαλύπτει συναισθήματα, κάποιες φορές είναι ακέφαλη ή αντί για κεφάλι χρησιμοποιείται ένα συμβολικό αντικείμενο.

Ο Τάκης Μαυρωτάς αναφέρει: «Από το 1939 ο Εγγονόπουλος, εμπνευσμένος από τον Ορφέα, απεικόνισε τη μυθολογική αυτή μορφή σε δεκατρία έργα, καλύπτοντας μια περίοδο τριάντα χρόνων (…). Ο Εγγονόπουλος έχω την αίσθηση ότι ταυτίζεται με τον Ορφέα στο όνειρο, στον ευσεβή πόθο και στην άσβεστη επιθυμία..»

Νίκος Εγγονόπουλος, Ομηρικό με τον ήρωα, 1938, Λάδι σε μουσαμά, 130,5 x 125 εκ, Συλλογή Ιδρύματος Ωνάση

Ο μύθος αφορά στην επιθυμία του Ορφέα να συναντήσει τη γυναίκα του στον Κάτω Κόσμο. Δεν κατάφερε να τηρήσει τη συμφωνία που είχε κάνει ως προϋπόθεση για να γυρίσει η γυναίκα του Ευρυδίκη στον Πάνω Κόσμο και από τη μεγάλη του λαχτάρα γύρισε και την κοίταξε στον δρόμο για τον γυρισμό, με αποτέλεσμα εκείνη να επιστρέψει για πάντα στον Κάτω Κόσμο. Ο ήρωας αγνόησε ένα βασικό εσωτερικό νόμο. Η ευκαιρία παρουσιάζεται μόνο μία φορά. Αν μείνει ανεκμετάλλευτη, χάνεται και το πιθανότερο είναι να μην επανεμφανιστεί μέσα στον κύκλο μιας ενσάρκωσης.

Συμβολίζει λοιπόν τη σημασία του ανώτερου πόθου. Για τον Ορφέα η Ευρυδίκη ήταν ένα μέρος του εαυτού του που χωρίς αυτό δεν θα μπορούσε (όπως και δεν μπόρεσε τελικά) να συνεχίσει να ζει. Ο θάνατος της Ευρυδίκης συμβολίζει την αποπνευματοποίηση του ιδίου. Στην πραγματικότητα ο Ορφέας είναι αυτός που πεθαίνει.

Νίκος Εγγονόπουλος, Μεσογειακή Μούσα, 1984, Λάδι σε μουσαμά, 54 x 45 εκ, Ιδιωτική Συλλογή

«Το να βρω τον δρόμο μου τον αληθινό, τον υπερρεαλιστικό, για να μπορέσω να εκδηλωθώ ελεύθερα και απερίσπαστα, αυτό το χρωστάω σε δύο κορυφαίους, στις δύο μεγαλύτερες μορφές που παρουσίασε ποτέ ίσαμε τώρα, εξ’ όσων γνωρίζω, το παγκόσμιο υπερρεαλιστικό κίνημα. Ευτύχησα να γνωρίσω τον μεγάλο ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο και τον μεγάλο ζωγράφο τον μεγάλο Βολιώτη Γεώργιο ντε Κίρικο.» Ν.Ε

Ο χώρος των συνθέσεών του, θυμίζει έντονα θεατρική σκηνή με αγαπημένο μοτίβο, ένα παράθυρο που ενώνει τον εξωτερικό με τον εσωτερικό χώρο. Τα κτίρια του, χωρίζονται από διαφόρων ειδών δάπεδα και τοίχους. Συνδυάζει τη γραμμική προοπτική με την προοπτική της βυζαντινής ζωγραφικής. Στη θεματολογία του διακρίνουμε: το Βυζάντιο, την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και την ελληνική μυθολογία.

Χαρακτηρίζεται λοιπόν ως συνεχιστής του Giorgio de Chirico, με έντονα στο έργο του στοιχεία του Υπερρεαλισμού και της μεταφυσικής ζωγραφικής. Στο έργο του συναντάται ολόκληρο το ιστορικό φάσμα που επεξεργάζεται ως αφετηριακό η γενιά του, από την αρχαιότητα ως τους ήρωες της επανάστασης, δημιουργώντας ένα μοναδικό καλλιτεχνικό ιδίωμα για τα ελληνικά δεδομένα.

 

Νίκος Εγγονόπουλος, Ο ζωγράφος και το μοντέλο του, 1970, Λάδι σε μουσαμά, 55 x 46 εκ., Ιδιωτική Συλλογή

Για τη συνέχεια του άρθρου εδώ:

https://www.elculture.gr/blog/article/gia-ton-orfea-mia-ekthesi-odi-sto-ergo-tou-nikou-engonopoulou-sto-idryma-eikastikon-technon-kai-mousikis-v-m-theocharaki/