Τα έργα της Προϊστορικής Τέχνης: «Ο πληγωμένος βίσονας επιτίθεται σε έναν άνθρωπο»

"Πληγωμένος Βίσονας με νεκρό κυνηγό"Σπήλαιο Lascaux

Γράφει ο Γερ. Γ. Γερολυμάτος

Αυτός είναι ο τίτλος της περίφημης βραχογραφίας που βρίσκεται στο σπήλαιο του Lascaux. Το έργο έχει μήκος 1,10 μ. και χρονολογείται ανάμεσα στις 15.000-10.000 χρόνια π.Χ. Είναι από τα λίγα προϊστορικά έργα που αναπαριστάνουν έναν άνθρωπο και μάλιστα νεκρό. Η εικόνα αυτή δημιουργεί πολλές σκέψεις.

Είναι απαραίτητο να αναφερθούμε πρώτα στα εικαστικά χαρακτηριστικά. Τα στοιχεία που συνθέτουν την σκηνή της βραχογραφίας είναι τρία: ο πληγωμένος βίσονας, ο νεκρός άνθρωπος και η μορφή ενός πουλιού. Αυτά τα τρία στοιχεία ήταν αρκετά για να καθορίσουν την αυτοτέλεια της εικονιζόμενης σκηνής και για να αποσαφηνίσουν το ιδιαίτερο νόημά της ανάμεσα στο πλήθος των άλλων εικόνων που την περιβάλλουν μέσα στο σπήλαιο.

Ο καλλιτέχνης γνώριζε ήδη, πως για να μπορέσει να «αφηγηθεί» μια ιστορία, χρειαζόταν να χρησιμοποιήσει περισσότερες από μια ή δυο μορφές, που θα συνδέονταν μεταξύ τους γύρω από μια κεντρική ιδέα.

Σε αντίθεση με τις μεμονωμένες μορφές ζώων, που αποτυπώνουν μια στιγμή μόνο της κίνησης, η σύνθεση περισσότερων μορφών δίνει την δυνατότητα της απόδοσης πιο περίπλοκων καταστάσεων. Φανερώνει επίσης μεγαλύτερες διανοητικές και πνευματικές ικανότητες σε σύγκριση με τις απλούστερες μορφές τέχνης των προηγούμενων σύγχρονων ανθρώπων και των Νεαντερτάλιων, και όσο πίσω πάει κανείς στον χρόνο, τόσο απλούστερα έως ανύπαρκτα γίνονται τα δείγματα της τέχνης.

Όμως, ήδη από την εποχή εκείνη η τέχνη είχε θεμελιώσει τις βασικές της αρχές στη σύνθεση του Λόγου. Τις αρχές αυτές συνεχίζουμε να εφαρμόζουμε και σήμερα και μάλλον για όσο θα υπάρχει ακόμη τέχνη. Όσο φανταστική ή επινοημένη και αν είναι η εικόνα, διατηρεί μια λογική δομή στην εξέλιξη του συμβάντος που αφηγείται. Έχει, όπως λέει ο Αριστοτέλης, νόημα και έχει αποκτήσει όλα τα χαρακτηριστικά της εξέλιξης μιας ιστορίας, που έχει αρχή μέση και τέλος και άρα έχει χρόνο. Αυτό βέβαια ισχύει για το θέατρο, το χορό, τη μουσική και την λογοτεχνία, όμως για τις στατικές τέχνες της εικόνας ο χρόνος λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο, πρέπει να υπονοηθεί με εικονογραφικά μέσα.

Έτσι, ο καλλιτέχνης συνειδητά και με πρωτοποριακό τρόπο για την εποχή του, κατάφερε να αποδώσει την εξέλιξη της σκηνής μέσα στη διάσταση του χρόνου, κάνοντας σοφή χρήση δευτερευόντων στοιχείων της σύνθεσης. Ένα άστοχο ακόντιο πεσμένο στη γη και ένα δεύτερο, που είναι καρφωμένο πάνω στον πληγωμένο βίσονα, υπαινίσσονται τις χρονικές φάσεις της σκληρής μάχης που προηγήθηκε του θανάτου του κυνηγού. Νιώθει κανείς, πως αφηγείται μια μικρή ιστορία που ξεκίνησε, όπως συχνά έκαναν οι προϊστορικοί άνθρωποι, με το κυνήγι ενός πολύ επικίνδυνου θήραματος, του βίσονα. Ο καλλιτέχνης επέλεξε να αναπαραστήσει το τέλος αυτού του άτυχου κυνηγετικού περιστατικού, εστιάζοντας στη σκηνή του δυστυχήματος. Γινόμαστε μάρτυρες της τραγικής πάλης ανθρώπου και ζώου, στην οποία αυτός που νικήθηκε, αυτή τη φορά, ήταν ο άνθρωπος. Οι προϊστορικοί θεατές, που είχαν τα ίδια καθημερινά βιώματα του κινδύνου, θα πρέπει να συγκλονίζονταν από μια τέτοια εικόνα.

Ποιο λόγο όμως, εξυπηρετούσε η βραχογραφία; Θα πρέπει, νομίζω, να αποκλείσουμε ως αιτία την αναζήτηση ικανοποίησης και αισθητικής τέρψης, δεδομένου, ότι επρόκειτο για μια δυσάρεστη απεικόνιση, που ο καθένας θα απευχόταν να του συμβεί. Το νόημά της αφορά κάτι πολύ βαθύτερο και πνευματικό και ως έργο έχει αυτόνομη ύπαρξη, γεγονός που υποδηλώνει πως ζωγραφίστηκε για κάποιο ιδιαίτερο λόγο, κατά τη γνώμη μου θρησκευτικό. Η απεικόνιση εδώ έχει αποτροπαϊκό σκοπό και η εικόνα επιδιώκει να επιτύχει το αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα από αυτό που απεικονίζει. Ένα πρώτο ερέθισμα για την διερεύνηση της βαθύτερης σημασίας της βραχογραφίας, μας δίνει η μορφή του σκοτωμένου άνδρα. Έχει γίνει δίχως τα λεπτομερή χαρακτηριστικά της, και αυτό την αναδεικνύει σε ένα γενικό συμβολισμό, όπως συμβαίνει σε όλα σχεδόν τα προϊστορικά έργα.

Δεν είναι, λοιπόν, κάποιος συγκεκριμένος κυνηγός που σκοτώθηκε, αλλά ο καθένας που στο παρελθόν και στο μέλλον, είχε ή θα έχει την ίδια κακή τύχη με αυτόν. Στη μορφή του νεκρού, βρίσκει ο καθένας το δικό του ανάλογο, όπως συμβαίνει και με τους πιστούς στις λατρείες των θεών που πάσχουν. Ο νεκρός είναι πεσμένος ανάσκελα με ανοιχτά χέρια και στο σημείο των γεννητικών οργάνων, διακρίνεται μια σκούρα προέκταση, που αν δεν οφείλεται σε κάποια φυσική αλλοίωση της επιφάνειας του βράχου από τους αιώνες, υποδηλώνει ένα φαλλό σε στύση. Το νόημα σε αυτή την περίπτωση, γίνεται ακόμη πιο σύνθετο και η θρησκευτική σημασία του έργου περισσότερο εμφανής. Η έννοια της γονιμότητας προβάλλει μέσα από την εικόνα του θανάτου με την ίδια μαγική δύναμη της αντιθετότητας, που μπορεί να μετατρέπει το κάθε τι στο αντίθετο του. Η ζωή ξεπηδά από το θάνατο, όπως η άνοιξη μέσα από τον χειμώνα και η σεξουαλική ενέργεια απελευθερώνεται από το νεκρό σώμα για να γονιμοποιήσει την φύση.

"Πληγωμένος Βίσονας με νεκρό κυνηγό"
Σπήλαιο Lascaux (λεπτομέρεια)

Η άμεση σχέση ανάμεσα στον κυνηγό και το μεγαλόσωμο ζώο, είναι λογικά προφανής. Η παρουσία όμως του πουλιού μοιάζει να μην έχει καμιά σχέση και ο ρόλος του εκεί είναι άγνωστος. Η μικρή και λεπτή φιγούρα του πουλιού είναι πράγματι αινιγματική, όμως είναι βέβαιο από το σχεδιαστικό ύφος, ότι αποτελεί μέρος της ίδιας σύνθεσης. Μπορεί να πει κανείς ότι παρίσταται σαν απλός θεατής του γεγονότος, όμως ο ρόλος του στο επίπεδο του συμβολισμού, πρέπει να είναι πολύ πιο σημαντικός από μια τυχαία φυσική παρουσία. Είναι πιθανό, ότι το πουλί συμβολίζει την ψυχή του νεκρού κυνηγού ή κάποιο είδος θεοφάνειας, όπως σημειώνουν ο Βάλλας και ο Nillson αναφερόμενοι, για παράδειγμα, στο θρησκευτικό συμβολισμό της θεοφάνειας, που είχε το πουλί στην αρχαιοελληνική καλλιτεχνική παράδοση. Η απεικόνιση ενός τόσου ευαίσθητου πλάσματος αποτελεί αντίθεση προς μια τραγική σκηνή βίας, και φυσικά, το πουλί έχει κάποια συμβολική σχέση με τον θάνατο του ανθρώπου, και όχι με τον βίσονα, που αν και νικητής δεν είναι όμως ο βασικός αποδέκτης του ενδιαφέροντος. 

Το κείμενο είναι απόσπασμα από τη μελέτη μου με τον τίτλο: "Τα φυσικά πρότυπα στην Τέχνη και την Θρησκεία - Μια επισκόπηση της εξέλιξης του πολιτισμού" 

(Μέρος Α΄ Προϊστορία, Κεφ. 5. Τα έργα της προϊστορικής τέχνης, παρ. 5.2: Ο πληγωμένος Βίσονας σκοτώνει έναν κυνηγό")