Μετα-σύγχρονη Τέχνη- Ο «Δούρειος Ίππος» της Νέας Τάξης;

Έργα της Kiki Smith

Του ζωγράφου

Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Στην τέχνη ο χρόνος έχει διαφορετική διάσταση απ΄ό,τι στην καθημερινή ζωή, ή στην πολιτική, όπου η μια στιγμή σπρώχνει με βία την άλλη, έξω από το κάδρο της επικαιρότητας και του εδιαφέροντος. Οι καλλιτεχνικές μορφές με την τεράστια ποικιλία και την αϋλότητα που τις χαρακτηρίζουν, διαπερνούν τις χιλιετίες και τους αιώνες, όπως το φως διαπερνά το γυαλί, μεταφέροντας τα αρχετυπικά τους υλικά σε μια αέναη διαλεκτική αντιπαράθεση με τις κοινωνικές-ιστορικές συνθήκες της εποχής τους. Μια αντιπαράθεση, που στην ουσία αποτελεί τον οδηγό, το βασικό εργαλείο της δημιουργίας των νέων μορφών.
Μια διαλεκτική, ενίοτε οδυνηρή, που θα μπορούσε κάλλιστα να παρομοιαστεί με ένα «μαιευτήριο» ιδεών, για να κάνουμε έναν, έστω υπαινικτικό συσχετισμό, και με την μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη. Από την άποψη αυτή, τα χίλια ή τα δεκαέξι χρόνια για ένα καλλιτεχνικό γεγονός, όπως αυτό για το οποίο θα γράψω, δεν είναι παρά μια χρονική μεταφορά, που δεν εξαντλεί την επικαιρότητα του, όσο το περιεχόμενο του γεγονότος διατηρεί τη σημασία του. Διότι αυτό έχει την αξία. Όχι απαραίτητα θετική, ούτε μια κοινωνικά αποδεκτή σημασία, πάντως θα διάθετε κάποιαν αξία, που εγώ δεν αντιλήφθηκα, ώστε να έχει τεθεί υπό το κύρος και την αιγίδα της κρατικής χορηγίας.

Μια Κυριακή απόγευμα του Μάρτη του 1996, είχα επισκεφθεί με φίλους τον εκθεσιακό χώρο στο «Εργοστάσιο» στην Πειραιώς, για να δούμε την πολυδιαφημισμένη από διμήνου σε όλα τα ΜΜΕ εικαστική έκθεση, με έργα από την ιδιωτική συλλογή του συλλέκτη Δάκη Ιωάννου. Ο στομφώδης τίτλος προϊδέαζε τον επισκέπτη για την υποτιθέμενη προχρονική της υπεροχή: «Everything That’s Interesting is New», καθώς η πλειονότητα των έργων παρουσιαζόταν υπό την ετικέτα της πρωτοπορίας και δη της αμερικανικής. Όπως είναι γνωστό, εκεί χτυπάει τώρα η καρδιά της παγκόσμιας τέχνης, στην οποία και εμείς, οι «ιθαγενείς» της περιφέρειας, θα πρέπει να μυηθούμε, ως μελλοντικοί πολίτες της Νέας Τάξης. ’Ετσι, η συμμετοχή στο γεγονός και του ΥΠΠΟ, έδινε στην έκθεση τον χαρακτήρα της επιμορφωτικής αγωγής της αθηναϊκής κοινωνίας, αλλά και του ελληνικού λαού ευρύτερα. Ήταν, όμως έτσι;

Το ίδιο βράδυ, στην ησυχία του εργαστηρίου μου, σημείωνα στο ημερολόγιο μου αυτές τις λίγες φράσεις: «Ποτέ τόση παράνοια, διεστραμμένη φαντασία και αποκρουστικό θέαμα, σχεδόν εφιαλτικό, δε θα μπορούσε να βρεθεί συγκεντρωμένη όλη σε μια αίθουσα. Ένα κακόγουστο αστείο που στήθηκε, δυστυχώς, με την ανοχή, ίσως και τις ευλογίες της πρυτανείας και του Υπουργείου Πολιτισμού». Για την ακρίβεια του λόγου, που οφείλει να είναι δίκαιος και κατά δύναμη αντικειμενικός, τα έργα που άξιζαν τον ορισμό της τέχνης ήταν τόσο λίγα, που ήταν αδύνατο να αντισταθμήσουν στο τέλος τις εντυπώσεις, που άφηναν στον ανύποπτο επισκέπτη τα περισσότερα από τα υπόλοιπα εκθέματα. Εκθέματα έντονα, προκλητικά, σκανδαλώδη, ιδιαίτερης σκοτεινής ψυχικής ενέργειας και ερωτιστικής ανισορροπίας. Θα πει κανείς, πως πάντα το νέο προκαλεί και πως ο σκοπός των εμπνευστών τους επετεύχθη. Σωστά! Όμως, δεν θα πρέπει να εξετάσουμε και τι ακριβώς φέρνει αυτό το νέο; Εκτός και αν είμαστε απλοί φετιχιστές της αλλαγής και της προόδου και έχουμε παγιδευτεί στην πλάνη του να πιστεύουμε, πως κάθε αλλαγή συνιστά απαραίτητα και μια πρόοδο.

Έργο της K. Fritch

Ξεχνούμε, φαίνεται, ότι το μέλλον δεν μας επιφυλάσσει μόνο καλά, αλλά πως ενίοτε φέρνει μαζί του και συμφορές. Κακά που στην αρχή εμφανίζονται μέσα από ιδιαίτερες, αν και ανεκτές μορφές, πολύ συχνά δε και από ευχάριστες. Η μόνη διέξοδος είναι ο κριτικός έλεγχος και η αμφισβήτηση που πηγάζει από την καρδιά, που είναι και ο μόνος αλάνθαστος κριτής του καλλιτεχνικού περιεχομένου, πίσω από τα προσχήματα των μορφών του. Διότι, η διάνοια και ο ορθολογισμός δεν έχουν καμία σχέση με την τέχνη, όπως δυστυχώς, βλέπουμε να εφαρμόζεται στην εποχή μας, όπου επιχειρείται η χειραγώγηση της τέχνης και η μεταμόρφωση της σε έναν «Δούρειο Ίππο» της Νέας Τάξης και πρεσβευτή των ιδεών της παγκοσμιοποίησης. Στα κέντρα, όπου προωθούνται τα παγκόσμια πλέον εικαστικά ρεύματα και οι καθεστωτικοί-νεοταξικοί καλλιτέχνες. Δεν είναι άλλωστε και η πρώτη φορά, που η τέχνη χρησιμοποιείται ως φορέας προπαγάνδισης νέων ιδεών.  Ας μπούμε όμως στον χώρο της έκθεσης, όπως την θυμάμαι έντονα 16 χρόνια μετά.

Μπαίνοντας μέσα, το πρώτο πράγμα που έβλεπε κανείς, ήταν ένα ανοικτό φρεάτιο υπονόμου, στο βάθος του οποίου ήταν σφηνωμένο το σώμα ενός ανθρώπου. Ένα γυμνό ανδρικό στέρνο για την ακρίβεια. Την αρχική έκπληξη διαδέχθηκαν πολλές ακόμη. Λίγο παρακάτω, ένα γλυπτό σε ρεαλιστική απεικόνιση άνδρα, καθισμένου σε βαθιά στάση πεοθηλάζοντας το ίδιο το μόριο του! Πρωτοποριακό, δε μπορώ να πω! Καθώς, λοιπόν, ήμουν χαμένος στις σκέψεις μου, ψάχνοντας τον λόγο για την παρουσία του γλυπτού στην έκθεση και αναζητώντας το μήνυμα του-κατέληξα βεβαίως σε κάποια, αλλά δυστυχώς αυτά ξεπερνιόνταν τόσο πολύ από την εικόνα της αυτιστικής μορφής που αυτόματα εξουδετερώνονταν-, μια παιδική φωνούλα με επανέφερε στο χώρο.

«Μπαμπά, τι κάνει αυτός εκεί;». Γύρισα και κοίταξα πίσω μου. Ένας πατέρας με δύο μικρά παιδιά, ένα αγοράκι περίπου 8 ετών και ένα κοριτσάκι γύρω στα 6, στεκόταν αποσβολωμένος και χλωμός μπροστά στην αμερικανική πρωτοπορία! Η ερώτηση του μικρού δεν έλαβε απάντηση. Ο ταλαίπωρος, καθώς πρόλαβα να διακρίνω την έκπληξη στο πρόσωπο του, αιφνιδιάστηκε. Πήρε τα παιδιά του και απομακρύνθηκε αμέσως. Ο άνθρωπος αυτός, μάλλον φιλότεχνος και παρακινημένος από τη μεγάλη δημοσιότητα που είχε δοθεί στο γεγονός, πήρε τα παιδάκια του μια Κυριακή, όπως σωστά ένιωθε ότι είχε υποχρέωση να κάνει ως γονέας, για να τους προσφέρει μια αισθητική εμπειρία και μια καλλιτεχνική αγωγή. Πόσο, μάλλον, που το όλο εγχείρημα τελούσε υπό την εγγύηση ενός δημόσιου φορέα του πολιτισμού, του ίδιου του ΥΠΠΟ! Το αποτέλεσμα της επιλογής του αυτής αποτυπώθηκε οδυνηρά στην έκφρασή του. Και δεν ήταν η μόνη περίπτωση, διότι σίγουρα θα αντιμετώπισε το ίδιο πρόβλημα και λίγο πιο πέρα.

Δίπλα στον αυτιστικό αυνάνα, βρισκόταν ένα άλλο ρεαλιστικό γλυπτό μιας γυμνής κρεατώδους γυναίκας σε φυσικό μέγεθος, που θήλαζε το ένα της στήθος. Πιο πέρα, δυο-τρία ρεαλιστικά γλυπτά μικρών γυμνών παιδιών, που εντούτοις φορούσαν άσπρα αθλητικά παπούτσια. Δεν ήταν όμως αυτή η βασική τους ιδιαιτερότητα. Η «ευρηματική ιδέα» βρισκόταν στην πρόστυχη παραποίηση των προσώπων, αφού αντί της μύτης υπήρχε ένα πέος και στη θέση του παιδικού στόματος η οπή ενός πρωκτού! Το συγκλονιστικότερο δε, για μένα τουλάχιστον, ήταν τα αληθοφανή, αλλά άδεια γαλάζια μάτια τους. Στη συνέχεια, το βλέμμα μου κατευθύνθηκε προς τα πάνω, όπου μια αναμαλλιασμένη γυναικεία μορφή κρεμόταν απαγχονισμένη με σκοινί από την οροφή. Από έκπληξη σε έκπληξη και αναλογιζόμενος, μήπως έχω μπει στην αίθουσα κάποιου ψυχιατρείου, ή μιας σαδομαζοχιστικής σέχτας, τελικά βρέθηκα μπροστά σε μια μαύρη τελετή! Μια ομάδα μαύρων πάνθηρων, σχημάτιζαν ένα συμβολικό κύκλο επίκλησης (;). Παραδίπλα κάμποσες σειρές από μαύρα κεριά πάνω σε κηροπήγια και μια γυναίκα σαν εσταυρωμένη ψηλά στον τοίχο, ασφαλώς με τρόπο συμβολικό.

Σταματώ εδώ, για να μην αναφέρω και άλλα χάριν της οικονομίας του χώρου. Είναι νομίζω αρκετά στο να μας καταδείξουν, τι ακριβώς πρέσβευε αυτή η αμερικανική «πρωτοπορία» και πως αντιλήφθηκε το ΥΠΠΟ την καλλιτεχνική αγωγή των πολιτών. Ένα υπουργείο, που ενώ έχει σταματήσει εδώ και χρόνια με οικονομικές προφάσεις τη μεγάλη πανελλήνια έκθεση του Ζαππείου, από όπου παρήλασαν κάποτε όλα τα μεγάλα ονόματα της νεοελληνικής τέχνης, χρηματοδοτεί, ωστόσο, αμφίβολης ποιότητας και μηδενικής κοινωνικής ωφέλειας ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Και βεβαίως ο ιδιώτης συλλέκτης, έχει κάθε δικαίωμα να συλλέγει έργα τέχνης που προσιδιάζουν στην ιδιαίτερη κοσμοθεωρία του και που ίσως να θεωρεί καλοπροαίρετα, πως τα μηνύματα τους θα κάνουν τον κόσμο καλύτερο, αν εκτεθούν ευρύτερα.

Όμως, ο δημόσιος φορέας του πολιτισμού της κοινωνίας, στην οποία ανήκε και ο ανώνυμος πατέρας με τα δύο παιδιά, πως επέτρεψε να πληρωθούν από τα χρήματα του, αυτές οι πρωτοποριακές «αμερικανιές», που τον έφεραν μάλιστα και σε δύσκολη θέση; Ο όρος «σύγχρονος», είναι περισσότερο προσδιοριστικός της δράσης μέσα στον παρόντα χρόνο, του συνόλου της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ή ενός καλλιτέχνη, και αφορά λιγότερο ή καθόλου ζητήματα περιορισμού της μορφής της σε προκάτ κατευθύνσεις, κάποιων συγκεκριμένων κυρίαρχων ιδεών και μοδών ή και χρήσης μόνο τεχνολογικών μέσων. ’Ετσι, ο όρος «σύγχρονη» τέχνη περιλαμβάνει σχεδόν τα πάντα. Πώς θα μπορούσε, άραγε, να μαντέψει ο ανυποψίαστος επισκέπτης το ύφος των εκθεμάτων; Τα ακριβά τηλεοπτικά σποτ και τα ραδιοφωνικά μηνύματα, δεν ανέφεραν τίποτα για το ιδιαίτερο ύφος πολλών από αυτά. Αν τα διαφημιστικά μηνύματα έλεγαν, ότι πρόκειται π.χ, για μια έκθεση για βιτσιόζους, τότε θα πήγαιναν μόνο αυτοί που διατηρούν ένα ενδιαφέρον και κανείς δε θα ερχόταν σε δύσκολη θέση. Αλλά, να γίνεται αυτό με δημόσιο χρήμα και ηθική κάλυψη, αποτελεί πράγματι πρωτοπορία ακόμη και για τα δεδομένα του απολίτιστου υπουργείου.

Γιατί, λοιπόν, δεν έγινε το πιο απλό από όλα, δηλαδή η σωστή ενημέρωση του κοινού, που θα προστάτευε τόσο την ελευθερία της τέχνης και το δικαίωμα του εκθέτειν, όσο και την αξιοπρέπεια του μέσου πολίτη και το δικαίωμα του να επιλέγει αυτός, που θέλει να πάει και που όχι; Πώς όταν κάποιος, π.χ, που θέλει να δει μια ταινία με τα παιδιά του ελέγχει πρώτα την καταλληλότητα του θεάματος, έτσι και κάποιος, όταν θέλει να δει σεξουαλικές ιδιαιτερότητες και «προχωρημένα» πράγματα, αναζητά τον κατάλληλο χώρο. Δεν είναι, άλλωστε, ντροπή, ούτε θα πρέπει να κρύβεται κανείς! Τέχνη η μια, τέχνη και η άλλη. Μέσα στο παγκοσμιοποιημένο πολιτισμικό Super market του σύγχρονου καταναλωτισμού και της ατομικής αποθέωσης, υπάρχουν όλα και για όλους. Όποιος, όμως, πηγαίνει συνειδητά σε κάποιο θέαμα, τουλάχιστον γνωρίζει τι πρόκειται να δει. Πολλοί, μεταξύ των οποίων και εγώ, απλά αιφνιδιαστήκαμε. Η αναλυτική πληροφόρηση του πολίτη στο να γνωρίζει που μπορεί να πάει, δε συμφωνεί, φαίνεται, με τη σκοπιμότητα που επιθυμεί να μένει αθέατη πίσω από τα προσχήματα. Έτσι, ο λύκος ντύνεται γιαγιά, που απλά περιμένει την Κοκκινοσκουφίτσα στο δάσος.

Σε ό,τι αφορά τα εκθέματα στα οποία αναφέρθηκα, δεν έχουν πλέον τόση σημασία τα ονόματα, όσο η ανάμνηση της αρνητικής φόρτισης στην οποία υποβλήθηκα ακούσια. Σαν καλλιτέχνης μπόρεσα να κοιτάξω πίσω από τις μορφές και τα εντυπωσιακά εφέ και αυτό που ένιωσα δεν ήταν καλό, αν όχι μια αίσθηση νοσηρού. Γύρω μου τα ενεργειακά πεδία των διάφορων έντονων συμβολισμών, είχαν δημιουργήσει ένα πλέγμα καταθλιπτικής σκοτεινιάς. Κάτι ανάλογο με την Χέβυ Μέταλ και τα γότθικ τύπου ρεύματα της Νιού Έιτζ. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η πηγή της αρνητικής, σχεδόν δαιμονικής, ενέργειας, προερχόταν, κατά τη γνώμη μου, από την απροκάλυπτη παραβίαση της ιερότητας του ανθρώπινου προσώπου, που καταλήγει πειραματόζωο της διεστραμμένης φαντασίας στην προσπάθεια της να καινοτομήσει μέσα στην παρακμή που περιγράφει και να εντυπωσιάσει με την ωμότητα της.

Τα παραδείγματα, αν αναλυθούν περισσότερο, θα διαπιστώσουμε ότι εκφράζουν καίριες πτυχές της σύγχρονης δυτικής κοινωνικο-παθολογίας. Απαξίωση της ανθρώπινης ζωής και του σώματος, ηδονισμός και πανσεξουαλισμός, παιδόφιλοι συνειρμοί και εγωκεντρικές ικανοποιήσεις, αυτοχειριαστικές τάσεις και θανατοφιλία, αποκρυφιστικές ροπές προς μια σκοτεινή, ακαθόριστη δύναμη της απόλυτης ελευθερίας, που καταλύει εντέλει κάθε φυσική και ηθική ελευθερία. Όλα αυτά τα στοιχεία, συνιστούν τι άλλο, από το πνεύμα της Νέας Τάξης, όπως αυτό παρουσιάστηκε από τους γνησιότερους των εκπροσώπων του, απευθείας από την πηγή, που δεν είναι άλλη, από τα μεγάλα λόμπυ της παγκόσμιας αγοράς της τέχνης στις ΗΠΑ, που καθορίζουν τελικά, τι είναι αυτό που θα προωθηθεί ως πρωτοπορία και πώς. Από εκεί και πέρα, υπάλληλοι τεχνοκριτικοί και ιστορικοί της τέχνης, αναλαμβάνουν να δώσουν και ένα θεωρητικό υπόβαθρο στα διάφορα ρεύματα. Μέθοδο που τόσο εκτιμούν οι ορθολογιστές διανοούμενοι, ώστε το όλο πρότζεκτ να είναι επαρκώς τεκμηριωμένο. Κάτι ανάλογο, είναι γνωστό πως συμβαίνει δεκαετίες τώρα με τις μεγάλες μουσικές και κινηματογραφικές εταιρείες, τους εκδοτικούς οίκους κ.λπ. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία, δεν είχε γίνει η τέχνη με τόσο συνειδητό τρόπο σκοπός του εαυτού της, όσο τώρα. Και σε τούτο θυμίζει τον αυνάνα πεοθηλαστή, που βρίσκει την ηδονή στον εαυτό του.

Όμως, η περιγραφή μου θα ήταν ελλιπής, αν δεν έκανα και μια αναφορά σε κάποιους περισπούδαστους και κουλτουριάρηδες επισκέπτες της έκθεσης, που με μια έκφραση επαρχιώτικης ικανοποίησης, σα να είχαν έρθει τα Μπολσόϊ στο χωριό τους για μια και μόνο παράσταση, περιδιάβαιναν με αέρα άνεσης  ανάμεσα στα εκθέματα, αναζητώντας τα «μυστικά» της υψηλής τέχνης της Νέας Κατάστασης! Χαριεντίζονταν αυτάρεσκα και γεμάτοι από κουλτούρα όντες, απολάμβαναν την επίπλαστη μεσοαστική ευημερία των αρχών εκείνης της δεκαετίας, που ήξερε να «αναγνωρίζει» την «πρωτοπόρα τέχνη». Που, αν μη τι άλλο, μετά από 16 χρόνια αποδείχθηκε πράγματι «προφητική», καθώς πολύ συχνά οι ιδέες στην τέχνη προηγούνται της εμφάνισης των ίδιων των γεγονότων στη ζωή.

Σήμερα, που οι άνθρωποι παίρνουν σειρά κάθε ημέρα για να αυτοχειριαστούν απαγχονιζόμενοι-ποιος ξέρει, αν ίσως βρίσκεται ανάμεσα τους και κάποιος από εκείνους τους επισκέπτες. Τώρα, που η αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού συνοδεύεται από μια έκρηξη κοινωνικών φαινομένων της παρακμής, υπό τη μορφή επιδημίας. Τέτοιων, όπως η παιδοφιλία και η αναμόχλευση της, ο αυτοπαθής ναρκισισμός, η σκοτεινή μεταφυσική, η πανσεξουαλικότητα και η φιληδονία, η υλοκρατία, η υποχώρηση του ιερού, η άγρια εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, η απληστία, το φετίχ της καινοτυπίας, η υποστολή κάθε αναστολής. Τηρουμένων των διαφορών, θα μπορούσαμε να βρούμε κάποιες αναλογίες, με την περίοδο της ρωμαϊκής παρακμής στην έσχατη κατάπτωση της.

Νέοι, ίσως φοιτητές της ΑΣΚΤ, που ανυπόμονα αναζητούσαν το δρόμο τους, είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν από κοντά τα «ιερά τέρατα» της σύγχρονης τέχνης και τα μεγάλα ονόματα των προβεβλημένων προτύπων τους. Μόνο στη  μιζέρια της μειονεκτικής Ελλάδας, οι κάθε λογής μετριότητες εκ της αλλοδαπής απολαμβάνουν τιμές μεγάλων καλλιτεχνών. Από κοντά, φυσικά, και το εγχώριο καλλιτεχνικό «ιερατείο», που στην πλειονότητα του ετερόφωτο, έχει καταλήξει να είναι εισαγωγέας ξένων καλλιτεχνικών πατρόν, και έχει διακόψει κάθε του σχέση με την τρισχιλιόχρονη ελληνική καλλιτεχνική παράδοση. Καμιά διάθεση αμφισβήτησης. Όλοι με τη βεβαιότητα πως είχαν να κάνουν με αριστουργήματα. Άλλωστε, θα αποτελούσε ταμπού να ομολογήσουν τις κρυφές σκέψεις τους, χωρίς να χάσουν την εκτίμηση των άλλων γύρω τους. Άσχετα, αν μέσα του ο καθένας αναρωτιόταν για το βαθμό υποκρισίας των άλλων.

Αντί επιλόγου, ένας αντίλογος. Η πολλαπλότητα της ερμηνείας των καλλιτεχνικών μηνυμάτων, δημιουργεί και την πιθανότητα μιας παρερμηνείας τους. Οι καλλιτέχνες, καθρέπτες της εποχής τους, εκφράζουν τα βιώματα και τις ανησυχίες της κοινωνίας. Η τέχνη συχνά αναπαριστά μια κατάσταση για να την «εξορκίσει», δια της αντιθετότητας των συναισθημάτων που προκαλεί. Είναι όμως έτσι; Η ίδια η ερμηνευτική πολλαπλότητα δεν αφήνει περιθώρια βεβαιότητας. Το γεγονός, έτσι, παραμένει ασαφές και αόριστο και κανείς δε μπορεί να εφησυχάζει σε ότι αφορά τις αληθινές προθέσεις των καλλιτεχνών, αφού αυτό που πάντα κρίνεται, είναι το αποτέλεσμα.

Είναι αλήθεια, πως δε βλέπουμε όλοι τα ίδια πράγματα. Εκεί, που ο ένας βλέπει χρυσό εικοσιτεσσάρων καρατίων, κάποιος άλλος μπορεί να βλέπει απλώς έναν επιχρυσωμένο ντενεκέ.