Βυζαντινοί και Μεταβυζαντινοί Ναοί στο Αιγάλεω

Άγιος Ιωάννης Ελαιώνος (Νότια όψη)

Του Κων. Δάλκου

Φιλολόγου

τ. Λυκειάρχη του 3ου Ε. Λ. Αιγάλεω. 

Ο Γάλλος περιηγητής Andre Guillet γράφει το 1688 ότι τότε στην Αθήνα υπήρχαν 103 εκκλησίες και διπλάσιες στα περίχωρα. Ασφαλώς πολλές απ΄αυτές δεν υπάρχουν πλέον. Είναι χαρακτηριστικόν ότι μόνον το 1843 κατεδαφίσθησαν εντός της πόλεως 72 βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες για να χρηματοδοτηθεί, με την εκποίηση των οικοπέδων και των υλικών, η κατασκευή του ψυχρού οικοδομήματος της Μητροπόλεως!

Στην πραγματικότητα τα μνημεία αυτά, τα οποία εσεβάσθησαν οι Τούρκοι, υπήρξαν θύματα της μανίας του νεοκλασσικισμού, της διαφωτιστικής αλαζονείας των δυτικοφρόνων και του βέβηλου θετικισμού του προπαρελθόντος αιώνος που αρνήθηκε την ιερότητα του κόσμου και την ύπαρξη του Θεού.

Παρά ταύτα μερικοί βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ναοί διασώζονται σήμερα στην Αθήνα και τα περίχωρα, ιδιαίτερα δε στην περιοχή του αρχαίου ελαιώνα, του Λόγγου των Αθηνών, τμήμα του οποίου ανήκει στον Δήμο Αιγάλεω. Σ΄αυτή λοιπόν την περιοχή του Δήμου διατηρούνται ακόμη σήμερα ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ιωάννου και κάποια μεταβυζαντινά εκκλησάκια, τα κυριώτερα των οποίων εικονίζονται στο ημερολόγιο αυτό. Υπάρχουν ακόμη ο ναός των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου παρά την οδό Κνωσού και τα μεταγενέστερα ναϋδρια του Αγίου Παντελεήμονος (1844) στον ομώνυμο δρόμο και η «Παναγίτσα» της οδού Τεμένης.

Μέσα σε κτήματα, σε αδιέξοδα στενά, σε εργοστάσια και καμίνια μπορεί, αν θέλη, να ανακαλύψη κανείς σήμερα, τυπωμένη στα αιώνια υλικά και σχήματα, την ευλάβεια των προ αιώνων συντοπιτών μας. Οι χείμαρροι αλλάζουν κοίτη, τα δέντρα πεθαίνουν, τα σύνορα των χωραφιών μετατίθενται, τα σπίτια και τα εργαστήρια ζουν έναν βραχύτατο βίο. Αυτά όμως μένουν. Είναι σημεία προσανατολισμού σταθερά, για να δίνουν το όνομά τους στα ρευστά και τ΄αμφίβολα. Τα πιο πολλά είναι κλειστά. Κάποτε γύρω τους κανείς δεν ξέρει ποιος έχει το κλειδί, σε ποιόν ανήκουν, ίσως γιατί εμείς ανήκουμε σ΄αυτά, οι πρόσκαιροι.

Ας ελπίσουμε ότι κάποτε, όταν η γη του αρχαίου ιερού ελαιώνα θ΄αποκτήση και πάλι πιο ανθρώπινες χρήσεις, θα ξαναγίνουν βωμοί θυμιάματος ευφροσύνης, σταθμοί αναπαύσεως του σώματος και της ψυχής, καθίσματα για την χαμένη ποίηση της ζωής μας.

Άγιος Ιωάννης Ελαιώνος:

Βυζαντινός ναός του 13ου ή και 14ου αιώνος σταυροειδής, τρίκογχος, με κυλινδρικό τρούλλο. Ευρίσκεται στην περιοχή των ΤΕΙ Πειραιώς εντός του παλαιού κτήματος Αλεξάνδρου Μερκάτη, απογόνου εκ θηλυγονίας και κληρονόμου της επιφανούς Αθηναϊκής οικογενείας των Παλαιολόγων-Μπενιζέλων, στην οποίαν ανήκε και η οσία Φιλοθέη η Αθηναία που εμαρτύρησε το 1589. Οι μαρμάρινες πλάκες τουλάχιστον των θωρακίων του τέμπλου δύνανται κάλλιστα να προέρχονται και εκ τέμπλου του 12ου - 13ου αιώνος. Ο ναός έχει χαρακτηρισθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο από την 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης:

\Μικρή μονόκλιτη βασιλική, του 16ου αιώνος τουλάχιστον, με χαμηλωμένη καμάρα, αψίδα του ιερού ημιεξαγωνική και πρόσφατο λυόμενο προσάρτημα. Ευρίσκεται στην συμβολή της Ιεράς Οδού με την Προύσης, στην θέση ίσως μικρού αρχαίου ναού. Ανήκε στην οικογένεια Τζαφέρη και έχει ανακαινισθή στις αρχές του παρελθόντος αιώνος. Από του 1990-91 λειτουργεί ως μητροπολιτικό παρεκκλήσιο.

Αγία Τριάς (Κάτω Αιγάλεω)

Αγία Τριάς:

Καμαροσκέπαστη βασιλική με προσάρτημα προς βορράν και αψίδα ιερού ημιεξαγωνική. Επιλέγεται δε «του Τρίμη» από το όνομα του ιδιοκτήτου της. Ευρίσκεται στην συμβολή των οδών Αγίας Άννης και Ορφέως σε χαμηλότερο επίπεδο από το οδόστρωμα. Πρόκειται για τον ναό που είναι ευρύτερα γνωστός ως «Αγίας Άννης».

Άγιος Δημήτριος Καβαλλάρης:

Μονόκλιτη μετά τρούλλου βασιλική του 16ου αιώνος με μεταγενέστερο ξυλόστεγο νάρθηκα. Ίσως είναι κτισμένος επάνω σε αρχαίο ναό, ή δομικό υλικό γειτονικού αρχαίου ναού χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του. Ευρίσκεται στην οδό Αγίας Άννης, αρ. 82. Ανήκε στην παλαιά Αθηναϊκή οικογένεια Καβαλλάρη από την οποία έλαβε την επωνυμία. Παρατίθεται σε σχεδίασμα, διότι σήμερα το μνημείο έχει αλλοιωθή από νεώτερα προσκτίσματα και άλλες μάλλον συνεχιζόμενες παρεμβάσεις.

Άγιος Στέφανος:

Μικρή καμαροσκέπαστη μονόκλιτη βασιλική με νάρθηκα και μεταγενέστερο εξωνάρθηκα. Ευρίσκεται επί της οδού Σαλαμινίας στην ανατολική όχθη του Κηφισού, απέναντι από την ζυθοποιία AMSTEL. Προπολεμικώς ήταν κέντρο συναντήσεως των αθηναίων κυνηγών.

Παναγία Σωτηράκη:

Μικρή μονόκλιτη καμαροσκεπής βασιλική με θολωτό επίσης νάρθηκα εξέχοντα προς νότον. Επί των τοίχων εσωτερικώς σώζονται ολίγαι τοιχογραφίαι. Ευρίσκεται στην συμβολή των οδών Θεσσαλίας και Κνωσού εντός του κτήματος Ρίπη. Κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας ανήκε σε κάποιον κτηματία ονόματι Σωτηράκη. Από την επωνυμία της προήλθε και το γνωστό τοπωνύμιο «Σωτηράκι».

Σημειώσεις

1.   Τα στοιχεία προέρχονται από το Ημερολόγιο του 2005 που εξέδωσε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αιγάλεω «ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ», από τον πρόλογο του οποίου δημοσιεύουμε το παραπάνω κείμενο.

     

Παραπομπές:

·      «Α΄ Ευρετήριο Μεσαιωνικών Μνημείων», τεύχος Γ΄ υπό Α. Ορλάνδου, Αθήνα 1933,  σ. 143.

·      «Ιστορία των Αθηνών» (της Επαναστάσεως), Διον. Σουρμελή, έκδ. β΄, 1853, σ.263-4.

·      «Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων», Δημ. Γρ. Καμπούρογλου, Α΄, σ. 180-1, Γ΄, σ. 96.

·      «Αι Παλαιαί Αθήναι», Δ. Γ. Καμπούρογλου, Αθήναι 1922, σσ. 215, 245, 278.

·      Περισσότερες πληροφορίες και βιβλιογραφία για όλους τους ναούς, παλαιούς και νεώτερους της περιοχής, μπορεί ο κάθε ενδιαφερόμενος να αναζητήσει  στο 5ο τεύχος (1997-98) του περιοδικού «Η ΑΙΘΟΥΣΑ» που εκδίδει το 3ο Ενιαίο Λύκειο Αιγάλεω.

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική "ΕΝΝΕΑΔΑ", τ. 18ο, 2004)