Ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος

Ο ποιητής, ο κριτικός, ο πεζογράφος, ο θεατρικός

και η «Λειτουργία (του) κάτω από την Ακρόπολη»

Γράφει για το ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ

ο Καθηγητής Φιλολογίας

Του Πανεπιστημίου Αθηνών,

κ. Καρυδάς Ι. Σ. Γρηγόριος

Μέγας άνθρωπος και δημιουργός υπήρξε ο Νικηφόρος Βρεττάκος. Ένα άξιο, γνήσιο τέκνο της Ελληνικής, της Λακωνικής Γης. Κροκεές, Γύθειο, Πλούμιτσα, Ταΰγετος ήταν οι τόποι όπου γεννήθηκε (1912), σπούδασε και κατέληξε το (1991). Σημαδιακός χώρος γι΄ αυτόν το Γύθειο, όπου σε χρόνια άγουρα, ανήσυχα κι αργότερα μεστά, συμμαθήτευσε και συμπορεύτηκε με τον ποιητή της Ρωμιοσύνης Γιάννη Ρίτσο.

Ήδη από το 1929 και μετά, χρονιά της πρώτης του εμφάνισης στα Γράμματα με την ποιητική συλλογή «Κάτω από Σκιές και Φώτα» υπηρετεί ανελλιπώς το ελληνικό πνεύμα με μία πένα ανόθευτη, πλούσια σε λυρισμό και ανθρωπιά, αφού καθώς ομολογεί, «γράφω για να απαλλαγώ από τα βάρη που με φόρτωναν οι εξωτερικοί πομποί, για να μπορέσω να υπάρξω». Γεμάτος αισιοδοξία βροντοφωνάζει: «Είμαι αισιόδοξος, βλέπω ο μέλλον, αλλά το βλέπω μακριά!». Ο στοχαστικός λόγος του δεκτικός, Αγάπης λόγος, έπλαθε ακατάπαυστα ομορφιά, πολεμώντας ενάντια στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη και κατακτώντας όλο και περισσότερο την ελευθερία της φαντασίας, με μόνο όπλο τη μαγεία του, αφού τελικά γέννησε αξίες ηθικές, που «είθε» να διαπερνούν εσαεί κάθε τίμιο άνθρωπο γιατί: «ο πλησιέστερος δρόμος προς τον θεό περνάει μέσα από τον άλλο άνθρωπο!», Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη (1981).

Μεγαλωμένος μέσα σ΄ένα εύπορο σχετικά περιβάλλον, μέσα στην φύση του σαγηνευτικού οικογενειακού αγροκτήματος κάτω από τη σκιά του μυθικού Ταΰγετου, αναπτύσσει οιστρήλατες, αμόλευτες, σοσιαλιστικές ιδέες που στα χρόνια της οικογενειακής πτώχευσης θα τον κρατήσουν ατσαλένιο, γαλήνιο και καλοσυνάτο, παρά τις αντιξοότητες και τις φοβερές δυσκολίες της ανήμερης ζωής του. Ένας ο Νικηφόρος, πάντα μπροστάρης στον αγώνα και στη μάχη για τα λαμπρά ιδανικά, ένας μαχητής της Εθνικής Αντίστασης, ένας πολέμιος της Χούντας, ένας ακαταμάχητος εραστής της Ειρήνης, ένας μεγαλόπρεπος συμπολίτης και συνάνθρωπος, ένας πατέρας των Ελλήνων και όλων των αδικημένων του κόσμου που θυσίασε το ατομικό στο πανανθρώπινο και που στα χρόνια της επάρατης δικτατορίας, εξόριστος στην Ιταλία και την Ελβετία έγραψε αριστουργήματα, αφού ο πόνος της μακρινής, βασανισμένης πατρίδας, ήταν αβάσταχτος, όπως και ο νόστος. Έργα όπως η «Ηρωική συμφωνία» (1944) που αφορά τη μάχη του Στάλινγκραντ, «33 Μέρες» έργο εκτενές σε πρόζα λυρική που αναφέρεται στη θυσία του φοιτητικού Λόχου «Λόρδος Μπάιρον» στα Δεκεμβριανά, «Ξεριζωμός» (1935), «Προμηθέας» (1978) κ.α., αποτελούν κορυφαίες δημιουργίες του Νικηφόρου Βρεττάκου.

Σ΄ αυτά τα έργα και στ΄ άλλα που θα αναφέρουμε ο μύθος πραγματεύεται τη ζοφερή πραγματικότητα γι΄αυτό και χαρακτηρίζονται ως έργα διαμαρτυρίας. Ο Ήλιος, η πίστη, η αδελφοσύνη, οι αδικίες εις βάρος των απλών λαϊκών ανθρώπων αποτελούνε τα κύρια μοτίβα της λογοτεχνικής του διαδρομής. Ο μέγας αυτός δημιουργός έλαβε πολλές και μεγάλες διακρίσεις με κορυφαία εκείνη του Ακαδημαϊκού, πράγμα παράδοξο λόγω των αριστερών πεποιθήσεων και καταβολών του. Καμία όμως τιμή δεν τον πλημμύρισε με έπαρση. Η βαθιά βιωματική του ποίηση και λογοτεχνική παραγωγή προχωρά σε απύθμενο βάθος ερμηνεύοντας λέξεις και καταστάσεις με τρόπο αριστουργηματικό. Η δουλειά του συμβολίζει  μια ιδεατή και ουτοπική έστω τελειότητα, ένα όραμα που οι αρετές της γραφής του μόνο με εκείνες του Διονυσίου Σολωμού μπορούν να συγκριθούν. Ο εξομολογητικός λόγος του γεμάτος λυρισμό και ανθρωπισμό είναι διαποτισμένος όχι μόνο από δικαιοσύνη ελευθερία και ισότητα άλλά και από απέραντη Αγάπη προς τον πλησίον.

Ο βαθύς προβληματισμός του, τα αυτοβιογραφικά στοιχεία της λογοτεχνικής του δημιουργίας, οι απόψεις του για τη σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης, καθώς και η σαφήνεια της πανθεϊστικής αίσθησής του για τον κόσμο, αποτελούν μαγνήτη προς έρευνα και μελέτη του όλου του έργου. Αυτός λοιπόν, ο μεγάλος άνθρωπος, καθώς συνηθίζεται στην Ελλάδα και διώχθηκε και απολύθηκε από την εργασία του σε χρόνια μαύρα , επειδή τόλμησε να δημοσιεύσει τις απόψεις του σχετικά με τα αίτια, και κυρίως τους αίτιους του Ψυχρού πολέμου. Φυσικά οι διωγμοί αυτοί, αν και τον πίκραναν βαθιά, έπεσαν στο κενό, αφού τώρα αναπαύεται δοξασμένος και παγκόσμια τιμημένος μέσα στην αγκαλιά της μητρώας ελληνικής γης.

Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη (1981)

Το έργο αυτό χαρακτηρίζεται ως ορατόριο, ως ένα εξαιρετικό πολυφωνικό δράμα γεμάτο πικρία, ελπίδα, καημό και περηφάνια. Είναι ένα ποίημα με χορό και ρόλους, με παλμό και υποβλητικότητα, με μύθο και πλοκή που επιτρέπει μαζί με όλα τα άλλα στοιχεία του την απόκτηση και μιας άλλης διάστασης, της σκηνικής. Η κραυγή «Εάλω η Πόλις» αποτελεί θεμελιακό δομικό στοιχείο του έργου που όμως δε σπρώχνει τον ελληνισμό στην ηττοπάθεια, αλλά τουναντίον χρησιμεύει ως αφετηρία του για παραπέρα αγώνες, για παραπέρα δόξες και ύμνους στη διαχρονικότητα της ελληνικής φυλής.

Το κείμενο φωτίζει τα μαρτύρια των Ελλήνων, αλλά και το αδιαίρετο ελληνικό πνεύμα, καθώς βοηθά στην αποκάθαρση των παθών πολεμώντας τη μισαλλοδοξία και καλλιεργώντας ταυτόχρονα την Εθνική ενότητα και συνοχή. Η αναδρομή στην αρχαιότητα, αλλά και οι αναφορές στο Μεσολόγγι και κυρίως στον απόδημο ελληνισμό, αντί να οδηγούν στον εξανδραποδισμό των Ελλήνων μεγαλύνουν τη βούληση του Λαού για Ύπαρξη και αθανασία. Ακόμα και οι μεγαλύτερες ήττες δεν είναι ικανές να υποτάξουν τον ελληνισμό, καμία άλωση δεν μπορεί να εκμηδενίσει κι ούτε να εξαφανίσει τα πεπραγμένα τόσων αιώνων ενός ένδοξου Λαού όπως του ελληνικού.

Η «Λειτουργία» είναι μια σύνθεση σπουδαία, ένα επίτευγμα τεράστιας διαχρονικής αξίας, μια πορεία είναι στα βάθη της συνείδησης, στη μνήμη της φυλής, στην υπενθύμιση του χτες και του μέλλοντος, μια πρόκληση στη δύσκολη φόρμα της τελετουργίας, θα μπορούσε άνετα να αποφανθεί κανείς. Το έργο παρουσιάστηκε το θέρος του 1982 στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού από το Ε.Λ.Θ του μεγάλου μας θεατράνθρωπου Μάνου Κατράκη που ανέδειξε με κορυφαία μαεστρία τις μουσικές, ποιητικές και ζωγραφικές αρετές του μεγαλόπνοου αυτού αριστουργήματος.

Ενδεικτική σταχυολόγηση της λογοτεχνικής του δημιουργίας

1. Σε ξέρει ο Θεός και το καλό δε σε ξεχνά ποτέ του.

Μες΄ στη σιωπή το θαλασσί φλοίβησμα του αίματός μου.

Κι ανοίγω από των Γερακιών τις ατελεύτητες μοναξιές.

Μικρός Εωσφόρος του φωτός στου Ευρώτα τις ροδοδάφνες.

....Μην με μαρτυρήσεις!

«κι οι μάνες τα κοφτά γκρεμνά σαν Παναγίες τ΄ ανέβαιναν...»

Πάνε κι έρχονται οι άνθρωποι πάνω στη Γη/ αντίκρυ στον άλλο, μιλούν μεταξύ τους/ σαν πέτρες που βλέπονται/ δε λόξευσες, βάδισες ίσα, προχώρησες.

Κατάκλυσες μέσα μου όλες τις στέρνες/ οι φλέβες μου έγιναν ένα/ στο στήθος, στο μέτωπο/ δύο δισεκατομμύρια μικροί γαλαξίες και πλέον/

Τ΄ όνομά σου: Ειρήνη στα κλωνάρια του δάσους.

Τ΄ όνομά σου: Ειρήνη στους δρόμους των πόλεων.

Τ΄ όνομά σου: Ειρήνη στις ρότες των πλοίων.

Τ΄ όνομά σου: Ένας άρτος βαλμένος στην άκρη της γης που περίσσεψε.

Τ΄ όνομά σου: αέτωμα περιστεριών στον ορίζοντα.

Τ΄ όνομά σου: Αλληλούια πάνω στο Έβερεστ.

Έβρεχε η θλίψη σα νερό μέσα στις πολιτείες.

Καρδιά των καρδιών! Σκέφτηκες τον Ήλιο και προχώρησες.

Να σχηματίσει μέσα στη ζωή μου δώδεκα κορφές, για ν΄ ανεβώ με μοναδικό μου όνειρο τον ήλιο!

Φεγγαράκι μου!/ Αυγερινέ μου!/ Φέξε το ποροφάραγκο! Βοήθα ν΄ ανηφορίσω!

Στη μια μεριά έχω τα όνειρα,

στην άλλη τις ελπίδες!

Γιατί το χώμα δε με φτάνει!

Δε με φτάνει το αίμα μου!

Θα τρέξω εκεί που σ΄ άκουσα

να λες «όχι» στο θάνατο.

Με τη σιωπή της θάλασσας

θα λάβεις τη λύπη μου.

Σου στέλνω αυτό το βρέφος με το

τσακισμένο ποδαράκι...

Μαζεύω τα πεσμένα στάχυα

Να σου στείλω λίγο ψωμί!/

Να σου στείλω να ντυθείς.

Έμαθα πως κρυώνεις/

Μην ξεχαστείς κοιτάζοντας το φως. Τ΄ ακούς;

Να΄ ρθεις!

Το φως περιμένει το χέρι μας.

Το σκότος το λάθος μας!

Δεν γνωρίσατε τη φωνή της Αγάπης, κι έτσι γίνατε θάνατος! Κι έτσι γίνατε τρόμος!

Πληρώθηκαν σοφίας ακοή και σοφίας το βλέμμα μου.

Έτσι που όταν έλεγα «Ήλιος» ή «Φως» ή «Θεός» να ξέρω τι λέω.

Απολιόρκητη όταν πολιορκείσαι, και όταν συλλαμβάνεσαι ασύλληπτη, κι όταν κουστωδίες σε πάνε και σε φέρνουνε στα πραιτόρια, κι όταν δένεσαι πάνω σε πασσάλους και μαστιγώνεσαι...Κι όταν ενταφιάζεσαι δε μένεις εκεί....

«όρθρου βαθέος» γιομίζεις φως με πίδακες της Ανάστασης!

Μερικά από τα έργα του Αγίου της Λογοτεχνίας μας

3. Ωδή στον Ήλιο, Αθήνα, Διογένης 1974. Έξοδος με το άλογο 1952.

Μαγεμένη Ψυχή του Ρομαίν Ρολάν σε μετάφραση.

6. Στον Ρόμπερτ Οπενχάϊμερ, 1954.

14. Η φθορά της γλώσσας, φθορά του Έθνους, Φιλιππότης, 1990.

8. Η βασιλική Δρυς, 1958.

18. Εκλογή από το έργο του, Θεμέλιο, 1964.

4. Δύο άνθρωποι μιλούν για την Ειρήνη του κόσμου, 1949.

9. Ο ένας από τους δύο κόσμους, 1958.

12. Νικ. Καζαντζάκης «Η αγωνία και το έργο του», 1960.

10. Ο Χρόνος και το ποτάμι, 1957.

11. Η μητέρα μου στην εκκλησία, 1957.

2. Το γυμνό παιδί, 1939.

7. Ο ένας από τους δύο κόσμους, 1958. Το αγρίμι και η καταιγίδα, μύθος α.ε.

1. Οδοιπορία, ποιήματα 1929-57

Οδοιπορία, ποιήματα 1958-67

Οδοιπορία, ποιήματα 1967-70.

«Ο Προμηθέας», τραγωδία, 1978.

6. Πλούμιτσα, 1951

3. Ηρωϊκή συμφωνία, 1944.

Θεωρούμε αναγκαίο λόγω έλλειψης χώρου να μην αναφέρουμε τίτλους άλλων έργων του μεγάλου ποιητή καθώς και άλλα βιβλιογραφικά στοιχεία, τα οποία εύκολα μπορούν να βρεθούν σε σχετικές εκδόσεις.