Μεσοποταμία: Η Μουσική μέσα στους αιώνες

Επιμελείται ο μουσικός

Χρήστος Δ.  Γεωργακόπουλος

Η Μυθολογία των διαφόρων λαών μάς πληροφορεί για την «θεϊκή» προέλευση της Μουσικής (Αρχ. Ελλάδα, Ινδία κ.λ.π.). Αρχικά η Μουσική ανήκε στον χώρο τής λατρείας. Αργότερα έγινε τέχνη και αντικείμενο αισθητικής έκφρασης, όπου ο αυτοσχεδιασμός κατείχε σημαντικότατο ρόλο. Με την εμφάνιση των αρχαίων πολιτισμών περί το 3.000 π.Χ. και μετά τις φυσικές καταστροφές πού αναφέρονται στις παραδόσεις των λαών, ως «κατακλυσμοί» (Βίβλος, έπος του Γιλγαμές, μύθος του Δευκαλίωνα), έχουμε τις πρώτες πληροφορίες για τον «κοινωνικό» ρόλο της Μουσικής καθώς και για τα εκφραστικά της μέσα, δηλαδή τα όργανα.

 ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ

Άρπα Ταύρος

 Η Μεσοποταμία γνώρισε μια ιστορία γεμάτη εναλλαγές. Την 4η χιλ. π.Χ. μετανάστευσαν εκεί οι Σουμέριοι, αργότερα οι Ακκάδιοι (Βαβυλώνιοι), οι Ασσύριοι, οι Χετταίοι, οι Κασσίτες, οι Ελαμίτες και οι Πέρσες, έως ότου τελικά ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλαβε το 331 π.Χ. την Βαβυλώνα. Η Μεσοποταμία ήταν περιτριγυρισμένη από πολλούς λαούς και πολιτισμούς στους οποίους και άσκησε μεγάλη επίδραση. Στο νότο (αραβικές φυλές), στη δύση (Χετταίοι, Φρύγιοι, Φοίνικες, Αιγύπτιοι, Έλληνες), στον βορρά ( Πέρσες, Ινδο-ευρωπαϊκές φυλές) και στην ανατολή  (έως την Ινδία ).

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, αρκετά μουσικά ιδιώματά της να χρησιμοποιούνται από γειτονικούς λαούς. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα μουσικά όργανα τα οποία επίσης βρίσκουμε στους γειτονικούς λαούς σε διάφορες παραλλαγές και αντιστρόφως. Πηγές για την μουσική αποτελούν οι λογοτεχνικές αναφορές, καθώς επίσης και πολλές απεικονίσεις (κυρίως κυλινδρικές σφραγίδες)  ανάγλυφα και ευρήματα οργάνων. Η κιθάρα ή λύρα αποτελούσε το εθνικό όργανo των Σουμερίων και εμφανίζεται ήδη από το τέλος της 4ης χιλ. π.Χ. Πολύτιμες επίχρυσες και επάργυρες κιθάρες στολισμένες με σχεδιασμένα φύλλα κογχυλιών βρέθηκαν στον  βασιλικό τάφο του ΟΥΡ. Α΄. Oι πρώτες αυτές κιθάρες ήταν τόσο μεγάλες που στηρίζονταν στο δάπεδο (σουμερική κιθάρα δαπέδου). Εξέλιξη αυτής της λύρας είναι η φορητή κιθάρα. Εμφανίζεται σε απεικονίσεις την εποχή της Βαβυλωνίας (1800 π.Χ. περίπου ).

Σουμεριακή Άρπα

Από την εποχή των Σουμερίων βρίσκουμε επίσης την άρπα ή τρίγωνο. Ανάλογα με το σχήμα του ηχείου και του χορδοστάτη διακρίνουμε 2 είδη άρπας, την τοξωτή άρπα και την αμβλυγώνια άρπα. Αναλόγως με την μορφή της οι μουσικοί κρατούσαν όρθια την άρπα ή κάθετα. Οι Ασσύριοι χρησιμοποιούσαν κυρίως την οξυγώνια άρπα. Σε Βαβυλωνιακές απεικονίσεις της 2ης χιλ. π.Χ. βλέπουμε το παντούρ (ελλ. πανδούρα). Οι γυναίκες συνήθως αναλάμβαναν το ρόλο του εκτελεστή όπως συνέβαινε και με τους Ασσύριους. Ενδιαφέρον παρουσίαζε το πολύ μακρύ μπράτσο με ταστιέρα. Επάνω στην ταστιέρα εκτείνονταν 2-3 χορδές, ένα μικρό αντηχείο με μεμβράνη σε μορφή μισής κολοκύθας ή και καύκαλο χελώνας.

Από την πρώιμη περίοδο βρίσκουμε αυλούς χωρίς επιστόμιο. Οι μουσικοί κρατούσαν τούς αυλούς σχεδόν κάθετα. Η ονομασία τους ήταν «gi-bu», (μακρύς σωλήνας). Υπήρχαν επίσης και οι αυλοί με τρύπες. Σε ανασκαφές στον τάφο του ΟΥΡ. Α΄ βρέθηκαν 2 ισομήκεις σωλήνες από ασήμι με 4 τρύπες χωρίς επιστόμιο. Προφανώς πρόκειται για διπλούς ζουρνάδες. Από την εποχή των Ασσυρίων (Νινευή ) υπάρχουν σάλπιγγες ευθείες αλλά και κοχλιοειδείς, για σήματα στο στρατό. Κρουστά χρησιμοποιούνταν πολλά: σείστρα, ξύστρες, ξυλάκια, χάλκινες καμπάνες και χειροκύμβαλα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ημισφαιρικά μεταλλικά τύμπανα. Γνωστό ήταν και το μικρό ταμπούρο, που κρατιόταν όρθιο μπροστά από την κοιλιά αλλά και οριζόντια, με δύο μεμβράνες που παιζόταν με τα δυο χέρια από τις δύο μεριές, το μικρό ντέφι και το μεγάλο κυλινδρικό τύμπανο με δύο μεμβράνες που παιζόταν από δυο εκτελεστές. Είναι μάλλον ανατολικής ασιατικής προέλευσης.

Αρπιστής

Για την μουσική της Μεσοποταμίας είναι γνωστά λίγα πράγματα. Από τις χορδές και τις τρύπες των οργάνων πιθανολογείται ότι το σύστημα ήταν πεντατονικό ή επτατονικό. Για τους Σουμέριους η μουσική βρισκόταν σε κοσμολογική εξάρτηση, έτσι έπαιζαν ιδιαίτερο ρόλο οι αριθμοί (συσχετισμός με τις εποχές, τους πλανήτες κ.ο.κ.). Εκτός από την μονοφωνία φαίνεται ότι γνώριζαν και κάποιες μορφές πολυφωνίας. Και αυτό, γιατί οι άρπες και οι λύρες παίζονταν πάντα με τα δύο χέρια, αλλά και ο διπλός ζουρνάς ήταν δίφωνος (με ισοκράτη ;).

Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε τις παρατηρήσεις της Αν Ντράφκορν Κίλμερ, καθηγήτριας  Ασσυριολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια και έφορο στο Μουσείο Ανθρωπολογίας Λόουι στο Μπέρκλεϊ. Η Κίλμερ προβληματιζόταν με μερικά πινακίδια από πηλό που αφορούσαν τη μουσική, προερχόμενα  από τη Συριακή πόλη Ουγκαρίτ  (τωρινή Ράς Σάμρα ). Ήταν περίπου 3.400 χρόνων και είχαν σύμβολα που αποτελούσαν μια μορφή μουσικής σημειογραφίας. Ένα από τα κείμενα σχημάτιζε έναν ολοκληρωμένο θρησκευτικό ύμνο και είναι το παλαιότερο διατηρημένο τραγούδι με σημειογραφία στον κόσμο. To πάνω τμήμα είναι οι λέξεις και το κάτω τμήμα οι οδηγίες για τη μουσική εκτέλεση. Το τραγούδι όπως φαίνεται, είναι το αντίστοιχο της κλίμακας διατονικού «ματζόρε» (ντο, ρε, μι ). Επιπλέον όπως σημειώνει η Κίλμερ : «Μπορέσαμε να ταιριάξουμε τον αριθμό των συλλαβών στο κείμενο του τραγουδιού με τον αριθμό από τις νότες που υποδηλώνονται στη μουσική σημειογραφία». 

Αυτή η προσέγγιση δημιουργεί αρμονίες παρά μια μελωδία από απλές νότες. Ο Ρόμπερτ Φίντ στο βιβλίο του «Η Καταγωγή της Μουσικής» καταθέτει την άποψη ότι «...υπάρχει ένα φυσικό υπόβαθρο για τη διατονική κλίμακα, που πιθανόν υπήρχε ακόμα και στους αρχαίους χρόνους. Επιπλέον, το βιβλίο ενστερνίζεται αποδείξεις που φανερώνουν ότι και η αρμονία υπήρχε επίσης στους αρχαίους χρόνους. Το αρχαιότερο τραγούδι τοποθετεί το θέμα αυτό πολύ παλιότερα στο χρόνο και δίνει στη διατονική κλίμακα ένα σχεδόν παγκόσμιο κύρος που πριν δεν είχε αποδοθεί σε αυτό». Σε πολλές απεικονίσεις εμφανίζονται πολλοί μουσικοί μαζί σε μικρές ορχήστρες  π.χ, δύο άρπες και τραγουδιστής ή κιθάρα.

Η Π. Διαθήκη περιγράφει την ορχήστρα του Ναβουχοδονόσορα Β΄ (Δαν. 3) όπου σάλπιγγες, αυλοί ή διπλοί ζουρνάδες, λύρες και άρπες έπαιζαν μάλλον στην αρχή μόνα τους και μετά μαζί (Sachs). Υπήρχαν επαγγελματίες μουσικοί. Απεικονίσεις παριστάνουν εκτέλεση μουσικής σε λατρευτικές εορτές, χορό και αγώνες, αλλά και κατά τη διάρκεια του φαγητού ή στον κήπο. Πρέπει ακόμη να πούμε, ότι οι μουσικοί αυτής της περιοχής της Ανατολής, ήταν φημισμένοι σε όλο τον κόσμο και οι πλούσιοι Έλληνες έφερναν δούλους Ασιάτες μουσικούς για να δίνουν ζωή και λαμπρότητα στα γλέντια και στις γιορτές τους.

Βιβλιογραφία:

«Άτλας της Μουσικής»  ULRICH MICHELS.

«Η Μουσική μέσα από την ιστορία της» Βασιλειάδης –Γλύνια –Κανάρης –Φραγκούλη.

«The Rise of music in the ancient world» SACHS. C. 

«Sounds from silence» Prof. ANNE DRAFKORN KILMER.

«The origin of music» ROBERT FINK.