Η Ιερά Μονή Δαφνιού στην λογοτεχνία και στις τέχνες

Βυζαντινή Μονή Δαφνίου.
Επιχρωματισμένη λιθογραφία του Freeman

Επιμέλεια: Κώστα Φωτεινάκη

Συνεχίζουμε την παρουσίαση θεμάτων που αφορούν την ιστορία της Δυτικής Αθήνας μέσα από κείμενα συγγραφέων και περιηγητών. Έτσι λοιπόν φτάσαμε και στην Ιερά Μονή Δαφνιού, το παλαιότερο και το ιστορικότερο μνημείο της Δυτικής Αθήνας. Η Ιερά Μονή Δαφνιού συγκέντρωσε το ενδιαφέρον πολλών περιηγητών, ανθρώπων της τέχνης και ιστορικών.

Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην ιστορική συνέχεια μέσα στον χρόνο. Αρχαία Ελλάδα – Ελληνοχριστιανικοί χρόνοι – Βυζάντιο. Πολλοί συγγραφείς και ποιητές  όπως ο  Εμμανουήλ Ροΐδης με την πασίγνωστη Πάπισσα Ιωάννα, ο Κοσμάς Πολίτης στο Λεμονοδάσος, ο Αντρέας Καραντώνης στους Ελληνικούς Χώρους, ο Κώστας Καβάφης με το ποίημά του «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας» κ.α. χρησιμοποιούν στον λογοτεχνικό τους καμβά την Ιερά Μονή Δαφνιού και τον εξαίσιο περιβάλλοντα χώρο.

Την Μονή Δαφνιού επισκέφτηκαν μεγάλοι καλλιτέχνες, όπως οι μεγάλοι  φωτογράφοι:  Fred Boissonas, Nelly´s, Σπύρος Μελετζής, διάσημοι χαράκτες: ο Γάλλος Tavy Notton o δικός μας Τάσος και πολλοί ζωγράφοι, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Ρώσος Μπαρκόφ κ.α. Η Ιερά Μονή Δαφνιού υπέστη σοβαρές ζημιές από τον τελευταίο σεισμό τον Σεπτέμβριο του 1999. Από τότε παραμένει κλειστή στους επισκέπτες.  Οι εργασίες αναστήλωσης, στήριξης και συντήρησης των ψηφιδωτών βρίσκονται σε εξέλιξη, ωστόσο εκτιμούμε ότι οι ρυθμοί των εργασιών είναι μάλλον βραδείς.

Εμείς σήμερα σας παρουσιάζουμε την περιγραφή του χώρου της Ιεράς Μονής Δαφνιού καθώς και της Γιορτής του κρασιού μέσα από την γραφίδα του Ανδρέα Καραντώνη (Ελληνικοί Χώροι, εκδ. ΕΣΤΙΑ).

Περιγραφή της Ιεράς Μονής Δαφνιού και του περιβάλλοντος χώρου (και η Γιορτή Κρασιού)

του Αντρέα Καραντώνη

(δοκιμιογράφος – συγγραφέας)

«...Οι αιώνες κυλούν, η ιστορία αλλάζει περπάτημα, οι παλιές θρησκείες γερνούν δίνοντας τη θέση τους σε καινούργιες. Οι αρχαίοι μαρμάρινοι ναοί, οι ολάνοιχτοι προς το φως και τη χαρά της ζωής, γκρέμισαν και στη θέση τους υψώθηκαν με άλλο ύφος και άλλο ρυθμό οι κλειστοί χριστιανικοί ναοί της ψυχικής περισυλλογής, οι σκοτεινοί χώροι της προσευχής, της εγκράτειας και της αποπνευματώσεως του αμαρτωλού σώματος.

Γέμισε και η Αττική από σταυροθόλωτους βυζαντινούς ναούς, από βασιλικές, από απόμερα εκκλησάκια που θυμίζουν μοναξιά και ταπεινοσύνη, αποχή από τα εγκόσμια και ανάληψη στον κόσμο των αοράτων θεϊκών δυνάμεων. Όχι πια το πλαστικό μάρμαρο που αποθέωσε την ομορφιά και τη δύναμη του ανθρώπινου σώματος, αλλά οι ζωγραφισμένοι ημισκότεινοι εσωτερικοί τοίχοι της χριστιανικής εκκλησιάς, οι επιβλητικοί θόλοι με την αυστηρή μορφή του Παντοκράτορα και του Χριστού, οι άγιες εικόνες των τέμπλων με τις αxνοζωγραφισμένες μορφές των Αγίων και των Οσίων, των Προφητών και των Αποστόλων, της Παρθένου με το βρέφος στην αγκαλιά της.

Με δύο λόγια, η λεπτόγραμμη και σχεδόν άυλη και άσαρκη βυζαντινή αγιογραφία, που εξεικονίζει με χίλιους μύριους τρόπους όλα τα επεισόδια του  Θείου Δράματος, που οδήγησε στην παγκόσμια διάδοση του Χριστιανισμού, της θρησκείας της αγάπης. Κάτω από τον αττικό ήλιο, που δεν έπαψε να χύνει τους καταρράκτες του από φως σ΄ αυτή την ολόχρυση Αττική, η βυζαντινή τέχνη και παράδοση πήρε εδώ μια κατευναστική ηρεμία και μια χάρη, που θα τη λέγαμε κλασική.

Για να το νιώσει κανείς αυτό, δεν έχει παρά να επισκεφθεί τα δύο σπουδαιότερα βυζαντινά σημεία της Αττικής, που είναι μάλιστα πολύ κοντά στην Αθήνα, τη Μονή Δαφνιού και τη Μονή Καισαριανής.

Άποψη του Καθολικού της Μονής (11^ος αι.)

Το «Δαφνί», δηλαδή η βυζαντινή Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, χτίστηκε στη θέση του αρχαίου ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα – μια ακόμη απόδειξη ότι ο Χριστιανισμός ξεπήδησε μέσα από τα ερείπια της αρχαιότητας, όμως σαν κάτι το καινούριο, αλλά που διατήρησε αρκετά στοιχεία ουσίας και μορφής από το αρχαίο πνεύμα. Η εκκλησία αυτή, περίφημη για τα ψηφιδωτά της και κλασικό δείγμα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, οικοδομήθηκε στα τέλη του 11^ου αιώνα.

Στα 1207 οι Φράγκοι κυρίεψαν τη Μονή, διώξαν τους ορθόδοξους μοναχούς και εγκατάστησαν στη θέση τους καθολικούς μοναχούς του Τάγματος των Κιστερκιανών. Με τους Φράγκους άκμασε πολύ η Μονή. Στα 1458 οι Τούρκοι διώξαν τους Φράγκους. Και στον 16^ο αιώνα ξαναγύρισαν στη Μονή οι ορθόδοξοι μοναχοί. Η εκκλησιά αυτή θεωρείται σαν ένα από τα πιο λαμπρά δείγματα της χριστιανικής τέχνης, κυρίως για την λεπτόγραμμα ψηφιδωτά των τοίχων και των θόλων, όπου μέσα σε χρυσό φόντο και με ποικιλία χρωμάτων παρασταίνονται τα Εισόδια της Θεοτόκου, η Προσευχή της Αγίας Άννας, ο Μυστικός Δείπνος, η Προδοσία του Ιούδα, η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Ανάσταση του Λαζάρου, η Σταύρωση του Χριστού. Μα η πιο επιβλητική παράσταση είναι η πολύ αυστηρή, η σχεδόν αγριωπή μορφή του Παντοκράτορα, που πιάνει όλο τον τρούλο κοιτάζοντας απειλητικά σχεδόν το αμαρτωλό γένος των ανθρώπων.

Χριστός-Παντοκράτωρ
Τρούλος Μονής Δαφνίου, 1090-1100 μ.Χ, Ψηφιδωτό

Πυκνό είναι το χριστιανικό μυστήριο μέσα στην εκκλησιά του Δαφνιού, με τους ψηλούς, χοντρούς τοίχους, που μας απομονώνουν γαληνευτικά από τον έξω κόσμο. Μα μόλις βγούμε από το ναό με τα μάτια μας θαμπωμένα από το αχνό ζωγραφικό όραμα της χριστιανοσύνης, μας περιμένει ο Απόλλων ο Δαφνηφόρος, να μας κατατρυπήσει με τα βέλη του. Εξωραϊσμένος ο ολόγυρα χώρος του Δαφνιού, με αλσύλλιο, κυπαρισσάκια, λεύκες και δάφνες, εξελίχθηκε σ΄ ένα από τα πιο ωραία και χαρακτηριστικά τοπία της Αττικής. Πάνω από το Δαφνί σπιθοβολούν ασημένιοι βράχοι, κυπαρισσάκια, πεύκα, σκίνα και ολούθε τούφες και αγριόχορτα.

Στην περιοχή αυτή του Δαφνιού (δέκα χιλιόμετρα από την Αθήνα, στην Ιερά Οδό προς την Ελευσίνα) από το 1953 καθιερώθηκε η ετήσια «γιορτή του κρασιού» - μια γιορτή αληθινά διονυσιακή. Οι οινοπαραγωγοί όλης της Ελλάδας στέλνουν εκεί αρκετές ποσότητες από τα καλύτερα κρασιά τους μέσα σε βαρέλια. Ωραίες κοπέλες, ντυμένες με τις παλιές ντόπιες φορεσιές του κάθε οινοπαραγωγού τόπου, κερνάν κρασί τους χιλιάδες εορταστές που συρρέουν εκεί. Το τουριστικό περίπτερο και οι αυτοσχέδιες ταβέρνες εξυπηρετούν τους εορταστές με ελληνικούς μεζέδες. Θεατρικά και μουσικά συγκροτήματα ψυχαγωγούν το κοινό, ο χώρος φωτίζεται φαντασμαγορικά, και το ελληνικό κρασί, κόκκινο, άσπρο, κεχριμπαρί, ρόδινο, μαύρο, καταναλίσκεται ποταμηδόν.

Η γιορτή αυτή, που γίνεται κάθε φθινόπωρο, δίνει στην περιοχή του Δαφνιού βακχική όψη, όλα τα μάτια αστράφτουν από το μεθύσι, ιαχές και κραυγές, γέλια και τραγούδια δονούν  την ατμόσφαιρα ως απάνω στους βράχους, και μέσα από τις φυλλωσιές των φωταγωγημένων δένδρων ο κοκκινωπός όγκος του Δαφνιού παίρνει κάτι το μαγικό και το αλλόκοτο. Η Αττική μια φορά το χρόνο, στον χριστιανικό αυτόν χώρο ξαναθυμάται τη λατρεία του Διονύσου και του προσφέρει ολονύκτιες σπονδές. Αυτή η γιορτή του κρασιού δεν είναι μουσειακή αναπαράσταση, δεν είναι «φεστιβάλ», είναι νεοελληνική πραγματικότητα, είναι ξέσπασμα δυναμικό ορμητικής ζωής, μια «ζωής που είναι άξια για να ζήσει», όπως είπε κάποιος ποιητής...»

(Σημείωση Κ.Φ.: η γιορτή κρασιού με την πάροδο του χρόνου εκφυλίστηκε και στην δεκαετία του ΄80 σταμάτησε. Ο χώρος και το τουριστικό περίπτερο παραχωρήθηκε από τον ΕΟΤ στον Δήμο Χαϊδαρίου ο οποίος και τον διαχειρίζεται).