Η ιερότητα της τέχνης

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Για να κατανοήσουμε τη σκέψη και την θρησκεία των ανθρώπων της νεολιθικής περιόδου και της εποχής του χαλκού, θα πρέπει να εξετάσουμε την τέχνη και την έκφραση του θρησκευτικού τους συναισθήματος. Η τέχνη της εποχής εκείνης είχε διαφορετικούς λόγους ύπαρξης, από ότι η σύγχρονη σε εμάς τέχνη. Αν και ορισμένα της στοιχεία παραμένουν ενεργά και σήμερα ακόμα, συνδεόταν περισσότερο με τη μαγική και θρησκευτική τελετουργία της προϊστορικής τέχνης προς την οποία ήταν, βεβαίως, πλησιέστερη χρονικά.

Η αρχή της τέχνης δεν είχε αισθητικό σκοπό και η αφορμή της δημιουργίας της γλυπτικής ήταν η εξυπηρέτηση θρησκευτικών αναγκών και κυρίως η λατρεία των νεκρών. Η θρησκευτική τέχνη την εποχή εκείνη τόσο στην Αίγυπτο, όσο και αργότερα στην Ελλάδα και αλλού, ήταν η επίσημη, η άξια λόγου τέχνη, που πήγαζε κατ΄ευθείαν από το θρησκευτικό συναίσθημα. Για το λόγο αυτό οι τέχνες που συμμετείχαν στις τελετουργίες όπως, η μουσική, η ζωγραφική, η γλυπτική, η αρχιτεκτονική, ο χορός, εξέφραζαν συμβολικά το μυητικό χαρακτήρα του θρησκευτικού συναισθήματος, του οποίου λατρευτικό μέσο είχε γίνει η τέχνη από την προϊστορική κιόλας εποχή.

Η τέχνη των Αιγυπτίων για παράδειγμα, ήταν μέσο για την απόδοση σεβασμού στους θεούς, λατρευτικών τιμών και υπηρεσίας των ψυχών των νεκρών στον άλλο κόσμο, για τις οποίες ψυχές πίστευαν ότι κάποτε θα επιστρέψουν στα σώματά τους. Αυτή η αναγκαία υλική προϋπόθεση έθεσε τις βάσεις για την αρχέγονη σχέση της θρησκευτικής τελετουργίας με την γλυπτική. Είναι ενδεικτικό της συνέχειας της προϊστορικής θρησκείας, πως τόσο για τους πρωτόγονους, όσο και για τους Αιγύπτιους  η σωματική υπόσταση ή το ομοίωμα ήταν η αναγκαία προϋπόθεση ώστε να μπορέσει να φιλοξενηθεί το πνεύμα ή η ψυχή, το Κα[1].

Το σώμα είναι το εξωτερικό κέλυφος μέσα στο οποίο ενεργοποιείται η ζωή. Η ταρίχευση των νεκρών σωμάτων, όπως και στους Ίνκας, επιτελούσε ένα παραπλήσιο σκοπό, αφού εξασφάλιζε στην ψυχή του νεκρού το άφθαρτο σώμα της στο οποίο κάποτε θα επέστρεφε. Η κατασκευή σαρκοφάγων με ολόγλυφα ομοιώματα των ένδοξων νεκρών αποσκοπούσε στο ίδιο αποτέλεσμα. Η γλυπτική είχε σκοπό να διατηρήσει ζωντανή τη μνήμη του νεκρού, όπως η ταρίχευση διατηρούσε άφθαρτο το υλικό σώμα για τη μελλοντική επιστροφή της ψυχής. Για αυτό το λόγο οι Αιγύπτιοι, μεταξύ άλλων ονομάτων, είχαν δώσει εύστοχα στον γλύπτη και ένα όνομα που σήμαινε: «αυτός που διατηρεί τη ζωή». Οι νεκρικές μάσκες των πορτρέτων Φαγιούμ και οι προτομές των Ρωμαίων για τους προγόνους τους εξυπηρετούσαν ανάλογες λατρευτικές ανάγκες.

Τα μαρμάρινα, κυκλαδικά λεγόμενα ειδώλια, ευρήματα των Κυκλάδων, της Αμοργού, Σύρου, Πάρου, Νάξου, χρονολογούνται προς το τέλος της χαλκολιθικής εποχής και είναι πολύτιμα δείγματα της αρχής της πλαστικής. Ο προορισμός αυτών των αγαλματίων ήταν θρησκευτικός. Τοποθετούνταν στους τάφους σαν δώρα προς τους νεκρούς, ή όταν παρίσταναν αυλητές και κιθαρωδούς θεωρούταν πως είχαν σκοπό να καταπραΰνουν με τη μουσική τους τους νεκρούς και να τους καταστήσουν ακίνδυνους για τους ζωντανούς.

Διαφαίνεται, λοιπόν, και ο ιερός ρόλος της μουσικής στη θρησκευτική τελετουργία και στον εξευμενισμό των νεκρών. Μάλιστα δεν υπήρχε καμιά θρησκευτική τελετουργία στην οποία να μη συμμετείχε η μουσική, συχνά με ρόλο σημαντικό, όπως και σήμερα άλλωστε. Στην αρχή η μουσική ήταν μόνο τελετουργική και αργότερα το αρχαίο της μέλος καθ-ιερώθηκε ως επίσημη ιερή μουσική, προκειμένου να διαχωριστεί από την κοσμική. Οι αοιδοί των ομηρικών επών συνοδεύονταν στο τραγούδι τους από την φόρμιγγα ή την λύρα στην οποία έπαιζαν οι ίδιοι μουσικά κομμάτια, είτε ως προεισαγωγή, κατακλείδα, ή μουσικό intermezzo, είτε ως υποκρούσεις στην αφήγηση των ηρωικών άθλων και των επικών τραγουδιών τους.

Κάτι ανάλογο έκαναν και οι αοιδοί του αρχαίου Περού για τον αυτοκράτορα των Ίνκας και τους ευγενείς. Στην Ελλάδα κατά την ώρα των αγώνων οι ραψωδοί ανέβαιναν στο βήμα, κυρίως σε θέατρα και σε ωδεία, στεφανωμένοι με χρυσό στεφάνι και με πολυτελή χρυσοποίκιλτη ενδυμασία, ανάλογη περίπου με τα σημερινά άμφια των ιερέων[2]. Από αυτούς δεν ζητούσαν τίποτα περισσότερο πέρα της ορθής και έντεχνης απαγγελίας. Ένα έθος που δείχνει την άμεση σχέση με την θρησκευτικότητα, είναι πως πριν την αρμονική απαγγελία απηύθυναν χαιρετισμό και προσευχή στο θεό, προς τιμή του οποίου γινόταν η γιορτή, στην ίδια τυπική μορφή του δακτυλικού εξαμέτρου, όπως και στα έπη.

Ο Χορός μια από τις πιο αρχαίες τέχνες, έχει άμεση σχέση με τη μίμηση των κινήσεων κάτω από μια συγκεκριμένη συναισθηματική επίδραση. Είναι ένα αγχολυτικό που προκαλεί ευφορία. Με την ευρύτερη έννοια της αναπαράστασης κάποιων τελετουργικών χορευτικών δρώμενων (Διονυσιακή λατρεία) συνδέεται με το θέατρο και ειδικά με την Κωμωδία.

Εξαίρεση αποτελεί η ρητή εντολή-απαγόρευση του Θεού προς τον Μωυσή [3] να μην απεικονίζεται με φυσική μορφή ο, οτιδήποτε θα μπορούσε να λατρευτεί ως είδωλο, που περιόρισε τις εικαστικές τέχνες[4], αναπτύσσοντας την καλλιτεχνική έκφραση κυρίως στο χώρο του λόγου, της ποίησης, του χορού και της μουσικής, που ήταν οι κατεξοχήν θρησκευτικές τέχνες (Ψαλμοί του Δαβίδ περ. 1000 π.Χ) και στις δευτερεύουσες πρακτικές τέχνες, όπου κυρίως αναπτύχθηκε η κοσμική πλευρά της τέχνης. Ο Ναός που χτίσθηκε για τον Ιεχωβά στην Ιερουσαλήμ από τον Σολομώντα, συμβόλιζε την εθνική ενότητα των Εβραίων. Η  στενή σχέση ανάμεσα στο Θεό και στο έργο τέχνης, που τον εικονίζει, ή στο οποίο μετέχει, παρατηρείται σε όλες κυριολεκτικά τις αρχαίες και νεότερες θρησκείες, άσχετα από τις ό,ποιες διαφορές τους. Έτσι και στην Π. Διαθήκη[5], βλέπουμε να δίνονται πολύ ακριβείς οδηγίες από τον ίδιο τον Θεό, που αφορούν τα υλικά και τον τρόπο κατασκευής της Κιβωτού της Διαθήκης, της σκηνής αλλά και της αυλής του ιερού χώρου, όπως επίσης και την έκφραση του λόγου του θεού στα κείμενα της ποίησης και στη μουσική, που θεωρούνται θεόληπτα, όπως οι Ψαλμοί του Δαβίδ και οι λόγοι των Προφητών.

Γενικά υπάρχει παντού η πίστη πως η τέχνη, όπως  και η γραφή, ήταν ένα θεϊκό δώρο προς τον άνθρωπο και πως οι θεοί δίδαξαν τους καλλιτέχνες. Η τέχνη με την κοσμική θεματολογία, ήταν ένα μεταγενέστερο συμφυές βλάστημα του κορμού της θρησκευτικής τέχνης, μέσα από την οποία εμφανίστηκαν και εξελίχτηκαν τα άλλα δύο στοιχεία της, το αφηγηματικό και το διακοσμητικό, που αναπτύχθηκε στη μεσολιθική εποχή για να καλύψει άλλες ανάγκες του ανθρώπου. Οπωσδήποτε, ανεπτυγμένες ήταν και οι τέχνες με έργα μικρής κλίμακας, όπως η αγγειοπλαστική, η κεραμική, η ζωγραφική των αγγείων, η χαρακτική, η κοσμηματοποιϊα, η χρυσοχοΐα και γενικά η μεταλλουργία, η σφραγιδογλυφία, η μικρογλυπτική, η υφαντική κ.α.

Όπως κι αν έχει, η κοσμική τέχνη είχε τότε δευτερεύουσα αξία στην ανθρώπινη συνείδηση παρά το γεγονός, ότι ενίοτε οι σκηνές που παρουσιάζουν είναι συμβολικές προεκτάσεις παλαιών θρησκευτικών πρότυπων. Αυτό εξηγεί, γιατί το μεγάλο όνειρο κάθε Έλληνα γλύπτη ήταν να φτιάξει ένα μεγάλο άγαλμα για κάποιον σπουδαίο ναό, όπως ακριβώς και η μεγαλύτερη καταξίωση ενός αθλητή ήταν να στεφθεί νικητής στους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: «ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού», Β΄Μέρος: ΑΡΧΑΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 2. ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ, κεφ. 2 Οι Ιερές Τέχνες, παρ. 2.1 Η ιερότητα της τέχνης

---

[1] Ο άνθρωπος παρουσιάζεται να αποτελείται από τρεις ουσίες, το σώμα, το Βα και το Κα.Το Κα για την αρχαία αιγυπτιακή φιλοσοφία, είναι το άλλο στοιχείο από το οποίο απαρτίζεται ο άνθρωπος, ένα είδος διαφανούς σκιάς, πανόμοιας προς το σώμα και ορατής μόνο από κάποιους προνομιούχους ιερείς. Συζεί με το σώμα και μετά το θάνατο, αφόσον αυτό μπορεί να διατηρηθεί με την ταρίχευση. Διαφοροποιείται από το Βα, που είναι ένα είδος ψυχής, ουσία ανώτερη από αυτή του σώματος, η οποία όμως έχει ανάγκη κατάλληλης τροφής την οποία της παρέχουν οι θεές του Άδη, υπόκειται δε στον θάνατο, αν δεν τραφεί.

[2] ΠΛΑΤ: «Ίων-535d»

[3]  Εξ. κ΄, 3-5

[4] Υπό την επίδραση του ελληνορωμαϊκού κόσμου παρατηρείται τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες μια όχι μεγάλη, ούτε πολύ σημαντική καλλιτεχνική δραστηριότητα, που αφορά κάποιες νωπογραφίες σε χώρους συναγωγών με θέματα από την Παλαιά Διαθήκη (Δούρα-Ευρωπός).

[5] ΕΞ. κε΄-17-19 «…και ποιήσεις δύο Χερουβίμ χρυσοτορευτά και επιθήσεις αυτά εξ αμφοτέρων των κλιτών του θυσιαστηρίου…έσονται οι Χερουβίμ εκτείνοντες τας πτέρυγας επάνωθεν, συσκιάζοντες εν ταις πτέρυξιν αυτών επί του ιλαστηρίου, και τα πρόσωπα αυτών εις άλληλα. εις το ιλαστήριον έσονται τα πρόσωπα των Χερουβίμ».