Η ιστορία του Καρναβαλιού

του Αργύρη Παγαρτάνη

Από την Πάτρα μέχρι την Ξάνθη, όπου βρίσκονται τα πιο ξακουστά καρναβάλια της Ελλάδας, μέχρι και το πιο μικρό χωριό, η Ελλάδα ζει αυτές τις ημέρες την κορύφωση της αποκριάς. Μασκαράδες, χαρτοπόλεμος, σερπαντίνες, γαϊτανάκια, παρελάσεις αρμάτων βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη. Ατμόσφαιρα εύθυμη, τα ήθη χαλαρώνουν, η μουσική δυναμώνει, χορός μέχρι τελικής εξάντλησης…

Ποια ήταν, αλήθεια, η πηγή όλων αυτών που ζούμε σήμερα; Κι όχι μόνο εμείς, καθώς η παράδοση του καρναβαλιού έχει εξαπλωθεί σε όλη την υφήλιο… Προφανώς δεν σηκώθηκαν ένα ωραίο πρωί οι άνθρωποι από τα κρεβάτια τους και άρχισαν να ντύνονται μασκαράδες και να χορεύουν στους δρόμους. Οι πηγές όλων αυτών των εθίμων έχουν μεγάλη σχέση με την αρχαία Ελλάδα, αλλά εμπλουτίστηκαν από τις παραδόσεις και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τόπου για να μας δώσουν το καρναβάλι όπως το γνωρίζουμε σήμερα.

Λίγη ιστορία…

Είναι πια κοινώς αποδεκτό ότι το σύγχρονο καρναβάλι έχει τις ρίζες του στη λατρεία του Διονύσου στην αρχαία Ελλάδα. Ο Διόνυσος μπορεί να μην συγκαταλέγεται στους «επίσημους» του δωδεκάθεου, ωστόσο η παρουσία του επηρέασε σημαντικά τα θρησκευτικά δρώμενα. Κατά τη μυθολογία ο Διόνυσος, γιος του Δία και της Σεμέλης, γεννήθηκε από το… μηρό του πατέρα του και ανατράφηκε από 12 νύμφες, τις Υάδες. Εζησε το μίσος της Ηρας, της επίσημης και ζηλιάρας συζύγου του Δία, και περιπλανήθηκε στην Αίγυπτο και τη Συρία (δεν είναι σύμπτωση ότι σ’ εκείνες τις περιοχές από χιλιετίες υπάρχουν τελετές διονυσιακής λατρείας).

Ούτε παιδί, ούτε άνδρας είναι ο Διόνυσος. Αποτελεί τον αιώνιο έφηβο, σε μια ηλικία ώριμη για να γευτεί τις χαρές της ζωής, αλλά και… ανώριμη για να του συγχωρεθούν κατεργαριές, στις οποίες ήταν ειδικός… Για την ακρίβεια ο Διόνυσος εξύψωσε σε θεϊκό χάρισμα την πονηριά και την εύθυμη διάθεση. Εμφανίζεται να προστατεύει οτιδήποτε προσφέρει ψυχική ανάταση στον άνθρωπο. Από τη μουσική την εκστατική και το θέατρο που καλλιεργεί το πνεύμα μέχρι την οινοποσία που χαλαρώνει τα ήθη και τον έρωτα, που οδηγεί στην έκσταση. Από τον 12ο αιώνα π.Χ. ακόμη ήταν γνωστός ο Διόνυσος αλλά σε διαφορετικές περιοχές θεωρούνταν προστάτης διαφορετικών πραγμάτων. Γενικά, όμως, η λατρεία του σχετίζεται με τους εορτασμούς της βλάστησης, της οινοποσίας, του δράματος και του οργιαστικού έρωτα, που απελευθερώνει την ανθρώπινη ψυχή από τις φροντίδες της καθημερινότητας.

Ανθρώπινες αδυναμίες είχε ο Διόνυσος, όπως και όλοι οι αρχαίοι θεοί. Ευνοούσε αυτούς που τον δέχονταν και τιμωρούσε αυτούς που απέρριπταν τη θεϊκή του φύση και τον θεωρούσαν απλώς ένα τυχοδιώκτη άνθρωπο και τον παραδέχονταν μόνο ως προστάτη των αμπελιών. Οι Σάτυροι και οι Σειληνοί, μυθικά όντα με ανθρώπινη και ζωώδη μορφή, που δημιουργούν μια πολύβουη παρέα αντάξια της θεϊκής παρουσίας. Και οι Μαινάδες, γυναικείες μορφές που σκανδαλίζουν, που όταν καταλαμβάνονται από το πνεύμα του θεού επιδίδονται σ’ έναν ξέφρενο μανιακό χορό (από εκεί παίρνουν και το όνομά τους) και κυριολεκτικά δεν μπορούν να ελέγξουν τις αντιδράσεις τους.

Οι γιορτές

Οι σημερινές γιορτές του καρναβαλιού έχουν την ρίζα τους στις αρχαίες γιορτές που γίνονταν προς τιμή του θεού Διονύσου. Τα Διονύσια και τα Ανθεστήρια ήταν οι πιο γνωστές και διαδεδομένες γιορτές, στις οποίες υπήρχαν στοιχεία που μοιάζουν πολύ μ’ αυτά που ζούμε τη σύγχρονη εποχή. Τα Διονύσια ήταν πανελλήνιες γιορτές, γίνονταν στην Αθήνα, την Κόρινθο, τις ακτές της Ιωνίας και αρκετά νησιά του Αιγαίου. Ο γενικός τους χαρακτήρας περιελάμβανε οινοποσία, ενθουσιασμό, μουσική, ξέφρενο χορό, πομπές, φαλλοφορίες και διθυράμβους. Χωρίζονταν σε μικρά (ή, «κατ’ αγρούς») και μεγάλα (ή, «εν άστει») Διονύσια, τα οποία τελούνταν σε διαφορετικές εποχές του χρόνου.

Τα Ανθεστήρια γίνονταν στην Αθήνα κατά το μήνα Ανθεστηρίων (που αντιστοιχεί στην περίοδο τέλος Φεβρουαρίου-αρχές Μαρτίου) και διαρκούσαν τρεις ημέρες. Η επίσημη ημέρα των Ανθεστηρίων ήταν η 12η του μήνα, η ημέρα των Χοών. Την πρώτη ημέρα ονομαζόταν Πιθοίγια, τότε σύμφωνα με την παράδοση άνοιγαν τους πίθους του νέου κρασιού και το δοκίμαζαν. Η πρώτη σπονδή γινόταν στο εν Λίμναις ιερό του Διονύσου, κοντά στην Ακρόπολη. Στη συνέχεια άρχιζε η ομαδική οινοποσία

Την ημέρα των Χοών γίνονταν αγώνες ταχυποσίας και γινόταν πομπική είσοδος του θεού Διονύσου στην πόλη των Αθηνών πάνω σε άρμα (τροχοφόρο πλοίο) όπου και γινόταν ο ιερός γάμος του θεού με τη σύζυγο του άρχοντος βασιλέως. Ο υποδυόμενος τον Διόνυσο άρχοντας συναντούσε τη σύζυγό του μαζί με 14 Αθηναίες, συζύγους διακεκριμένων πολιτών. Από το απόγευμα ο κόσμος γιόρταζε το γάμο με συμπόσια και αγώνες οινοποσίας. Τότε συνηθίζονταν και στους δρόμους πειράγματα εναντίον διαβατών, που ονομάζονταν «αι εκ των αμαξών λοιδορίαι».

Η Τρίτη ημέρα ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς και την ονόμαζαν Χύτροι. Ο κόσμος ετοίμαζε πήλινα αγγεία, τους χύτρους, με μαγειρεμένα πολυσπόρια (κόλλυβα, δηλαδή) και τα αφιέρωναν στον χθόνιο Ερμή τον ψυχοπομπό. Εκείνη την ημέρα πίστευαν ότι οι ψυχές επέστρεφαν στον πάνω κόσμο και βρίσκονταν αόρατες ανάμεσα στους ζωντανούς.

Η λέξη «καρναβάλι»

Από πού προέρχεται η λέξη καρναβάλι; Προφανώς δεν είναι ελληνική, αλλά η πραγματική της ετυμολογία αποτελεί αντικείμενο έρευνα – και διαμάχης, κάποιες φορές – μεταξύ των ερευνητών. Πολλές είναι οι εκδοχές, που συνδέουν το όνομα μέχρι και με τον αρχαίο θεό Βάαλ (τον Ηλιο), όμως οι σημαντικότερες είναι οι εξής δύο: Η λέξη να προέρχεται είτε από το λατινικό carrus navalis είτε από την λατινική έκφραση carne vale.

Το carrus navalis σημαίνει σε πιστή μετάφραση ναυτικό όχημα. Εχει τη σημασία του διότι, όπως είπαμε, κατά τη διάρκεια των Ανθεστηρίων ο θεός Διόνυσος έμπαινε στην πόλη των Αθηνών πάνω σε ξύλινο τροχοφόρο άρμα που αναπαριστούσε ένα πλοίο. Ενα ναυτικό όχημα, δηλαδή, που συμβολίζει την έναρξη του εορτασμού.

Το carne vale είναι ακριβής μετάφραση του ελληνικού απόκρεω. Η σημερινή Κυριακή της Αποκριάς είναι σύμφωνα με την παράδοσή μας η τελευταία ημέρα που μπορεί κάποιος να καταναλώσει κρέας, καθώς ακολουθεί η νηστεία της Σαρακοστής. Το λατινικό carne σημαίνει κρέας και το vale αποχή, άρα το carne vale σημαίνει το να μην τρώει κάποιος κρέας. Η τελευταία του ευκαιρία όχι μόνο να φάει, αλλά και να πιεί, να ευχαριστηθεί και να διασκεδάσει πριν τη νηστεία και την εγκράτεια της Σαρακοστής.

Η αντίδραση της εκκλησίας

Η οργιαστική φύση των γιορτών αυτών τις έφερε σε άμεση αντιπαράθεση με την εκκλησία. Πώς αντιμετώπισε ο πολύ πιο πουριτανικός και εγκρατής χριστιανισμός αυτές τις γιορτές; Σήμερα είναι εύκολη η απάντηση, όμως την εποχή που εδραιωνόταν η χριστιανική λατρεία και περιόριζε το δωδεκάθεο δεν ήταν τόσο απλά τα πράγματα.

Η εκκλησία είχε τρεις επιλογές. Η πρώτη ήταν να τις απορρίψει τελείως, η δεύτερη να τις υιοθετήσει πλήρως και να τις ενσωματώσει στη νέα πίστη και η τρίτη να τις αγνοήσει, να κρατήσει στάση ουδετερότητας απέναντί τους. Τα έκανε όλα. Και κατάφερε να συνυπάρξει μαζί τους χωρίς να υπάρξει τυπική αντιπαράθεση, αλλά και χωρίς να θίγεται το θρησκευτικό αίσθημα.

Οι παγανιστικές εκδηλώσεις του καρναβαλιού καταδικάστηκαν επισήμως από την 6η οικουμενική σύνοδο του 692 μ.Χ. Η εκκλησία, όμως, συνειδητοποίησε ότι δεν υπήρχε λόγος να ξεριζωθούν αυτές οι εκδηλώσεις, που γίνονταν όλο και περισσότερο σεμνές. Βεβαίως η εκκλησία δεν παύει να διαλαλεί ότι αυτές οι γιορτές είναι ειδωλολατρικές και δεν έχουν σχέση με την επίσημη λατρεία, όμως η γιορτή του καρναβαλιού συνδέθηκε, έστω και μόνο από το λαό, με το εκκλησιαστικό εορτολόγιο. Βοήθησαν και οι χρονικές περίοδοι: Συνδυάζεται το γλέντι, ο χορός και το ξεφάντωμα πριν την αυστηρή νηστεία της μεγάλης Σαρακοστής, η οποία ακολουθεί αμέσως μετά.

Πηγή: http://www.flowmagazine.gr/article/view/h_istoria_tou_kanavaliou/category/culture