Η Αισθητική και η χρησιμότητα του έργου Τέχνης

Γεράσιμου Γερολυμάτου: 'Το Τέρας του Λούνα Πάρκ"

(από τα «Νυχτερινά βιβλία»*)

Γράφει ο  Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Η σύνθεση του τέρατος* μου δημιούργησε νέες σκέψεις και προβληματισμούς γύρω από την αισθητική και τη χρησιμότητα του έργου Τέχνης. Μπορεί η ίδια η αισθητική να συνιστά μια τέτοια αναγκαιότητα, ώστε η ύπαρξή της να αποτελεί για το θεατή και το δημιουργό μια ικανοποίηση που να είναι αποτέλεσμα μιας σκόπιμης λειτουργίας έκφρασης και άρα χρησιμότητα;

Η  έννοια της αισθητικής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιδέα του κάλλους και με τις μορφές που έχει αυτό, αλλά και με την μεθοδολογική διαδικασία έκφρασής του μέσα απ΄το παραγόμενο έργο. Η αίσθηση του κάλλους δεν μπορεί να είναι ατελής. Έτσι και η αισθητική επιδιώκει το υψηλότερο, προς την ιδέα του κάλλους, περιεχόμενο.  Το κάλλος αποτελεί για την ανθρώπινη ψυχή πηγή ευδαιμονίας, άφθονων ψυχικών απολαύσεων και πνευματικών τέρψεων. Από αυτή την άποψη το κάλλος, εμπεριέχει την χρησιμότητα των θετικών συνεπειών που προκαλεί. Χρησιμότητα είναι η ιδιότητα αυτή που πραγματώνει θετικά τον σκοπό της στον εξωτερικό κόσμο. Το πετυχαίνει μέσα από διάφορες αλληλουχίες σχέσεων, αξιοποιώντας την εσωτερική φύση και τις δυνατότητες των πραγμάτων για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό.

Η αισθητική σαν σύστημα φιλοσοφικής θεώρησης και διερεύνησης της φύσεως του κάλλους, αλλά και σαν εννοιακός φορέας του, προσλαμβάνει όλες τις ιδιότητες του. Συμπεριλαμβανομένης και της χρησιμότητας, όπως είναι αυτονόητο. Η αισθητική γίνεται έτσι μέσο ψυχικής αγωγής και καλλιέργειας. Η χρησιμότητα αυτή απευθύνεται κυρίως, και έρχεται να καλύψει τις πνευματικές ανάγκες της ύπαρξης του ατόμου. Ο Βαν Γκόγκ οραματιζόταν μια Τέχνη χρήσιμη για τον άνθρωπο, π.χ. πίνακες που θα μπορούν να ξεκουράσουν εκείνον που εξοντωμένος από το άγχος της καθημερινότητας θα γυρίσει σπίτι του και κοιτάζοντας τους, θα χαλαρώνει. Όπως ακριβώς ένα καλό κρεββάτι θα του πρόσφερε μερικές ώρες ανάπαυσης και ύπνου. Ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του, μόλις και μετά από συμβάσεις, εξασφάλισε στην Τέχνη μια θέση και ένα λόγο ύπαρξης μέσα σ΄αυτό το ιδανικό πλαίσιο. Κι αυτό, αφού προηγουμένως την είχε ξεγυμνώσει από την ψευδαισθησιακή και ειδωλική της γοητεία που ισοδυναμούσε με μια επιδέξια σοφιστεία.  Όμως δεχόμενος τελικά την εσωτερική αρμονία των απλών σχημάτων σαν την πλησιέστερη, προς την Ιδέα, έκφραση της αλήθειας του κόσμου, και αναγνωρίζοντας τον παιδευτικό και ψυχ-αγωγικό χαρακτήρα της Τέχνης, την τοποθέτησε μέσα στην κλίμακα των χρήσιμων αξιών μιας ιδανικής κοινωνίας. 

Είναι σαφές, ότι διαπλέκεται με σαφήνεια η συνεκτική σχέση ανάμεσα στις έννοιες, αγαθό - καλό - αισθητικό - χρήσιμο - ωφέλιμο και αντίστροφα, κακό - άσχημο - ακαλαίσθητο - άχρηστο - βλαβερό. Στις θεωρίες περί αισθητικής του 18ου και 19ου αιώνα, στοχαστές όπως οι Σέλλινγκ, Χένκελ, Σοπενχάουερ, Κουζέν κ.α. έρχονται να ταυτίσουν την έννοια του κάλλους με τη φύση του αγαθού, του Θεού, και όχι μόνο με την τέρψη και τη γενικότερη αισθησιοκρατική θεώρηση της φύσεως του κάλλους, όπως οι Σπένσερ, Άλλεν, Νάιτ, Κέρ, Ρήντ  κ.α.

Το έργο Τέχνης που περιέχει κάλλος, ανεξάρτητα από την μορφή που το εκφράζει, είναι ταυτόχρονα αισθητικό και χρήσιμο. Οι δυο τελευταίοι όροι, είναι μάλιστα αυτοί, που μεταφραζόμενοι στο σύστημα της αγοράς ως εμπορικές αξίες, κοστολογούνται ανάλογα και εξαργυρώνονται χρηματικά, άσχετα από την αντικειμενική καλλιτεχνική τους αξία, όπως βλέπουμε να γίνεται συχνά στο παγκόσμιο χρηματιστήριο της Τέχνης της εποχής μας, που το διέπει η στυγνή επιδίωξη του κέρδους με κάθε τρόπο και μέσο. Ποιός είναι αυτός, άλλωστε, που θα ξόδευε χρήματα για να αγοράσει κάτι που θα του ήταν άχρηστο, ή και αισθητικά άσχημο, εκτός κι αν φυσικά, είχε παραπλανηθεί σε ό,τι αφορά τα κριτήρια της αγοράς του;  Η λογική απαντά πως κανείς. Όλα αυτά είναι, βέβαια, άσχετα με την ουσία της Τέχνης που σκοπός της είναι η έκφραση του κάλλους όπως το αντιλαμβάνεται κανείς. Όμως η αισθητική αξιολόγηση και κατά συνέπεια ο βαθμός χρησιμότητας, είναι οι δύο προσδιοριστικοί παράγοντες  της καλλιτεχνικής αξίας του έργου Τέχνης που, όπως είπαμε, ρευστοποιούνται στο χρηματιστήριο της Τέχνης.

Το όλο ζήτημα τελικά, είναι ο τρόπος και ο λόγος που αξιοποιείται η αισθητική και η χρησιμότητα του έργου Τέχνης. Οι πολλές παράμετροι και το πλήθος των απόψεων γύρω από αυτό το θέμα, δεν επιτρέπουν μια κοινά αποδεκτή ιδέα. Ταυτόχρονα δημιουργούν και μια σύγχιση γύρω από αυτό. Τα περισσότερα έργα Τέχνης παρεμβαίνουν αισθητικά και μόνο στις ανάγκες της καθημερινής ζωής. Είναι δηλαδή αναμφισβήτητη η πνευματική τους χρησιμότητα, τουλάχιστον για τα καλύτερα από αυτά. Αλλά τι γίνεται με την πρακτική τους χρησιμότητα μέσα στην καθημερινότητα της ζωής;

Το αντιδραστικό κίνημα του Dada στο Α΄μισό του 20ου αιώνα, επιχείρησε να εξυψώσει καθημερινά, χρήσιμα και περιφρονημένα πράγματα, όπως μεταξύ άλλων μια λεκάνη ουρητηρίου, σε αληθινά αισθητικά αντικείμενα αντάξια του επιπέδου ενός έργου Τέχνης. Όμως αυτή η αντιδραστική διάθεση οδήγησε συχνά σε ακρότητες που έφτασαν να γελοιοποιούν την ίδια την Τέχνη, τις κατακτήσεις και τους σκοπούς της, ενώ υπερέβαλλαν ως προς τα όρια της ελευθερίας που πρέπει να βιώνει ο καλλιτέχνης μέσα στην Τέχνη. Έτσι ολίσθησαν στην κλίμακα των πνευματικών της αξιών μέχρι το επίπεδο του άτεχνου και χυδαίου. Όταν κάποιος αναφέρεται στην πρακτική χρησιμότητα του έργου Τέχνης μπορεί δίκαια να προτείνει την θριαμβική είσοδο της Τέχνης σε όλα τα επίπεδα της ζωής.  Αλλά αυτό είναι κάτι διαφορετικό από το να προτείνει ως Τέχνη, ή έστω, ως αντι-Τέχνη, κάθε αρρωστημένο καπρίτσιο του νου.

Στα χρόνια του 60΄και στη δεκαετία της Coca - Cola, το

καλλιτεχνικό κίνημα της Pop-Art* εισάγει στη θεματολογία της αντικείμενα μαζικής κατανάλωσης, εκφράζοντας με γλαφυρό τρόπο και στο χώρο της Τέχνης, την εμφανιζόμενη καταναλωτική  φρενίτιδα του δυτικού κόσμου.  Άφθονο χρήμα, διαφημίσεις και δελεαστικές υποσχέσεις για μια καλύτερη ζωή, ανέδειξαν το έργο Τέχνης σε αντικείμενο- προϊόν. Μια πρόταση της δυτικής κουλτούρας, όπου η Τέχνη μπορεί να καταναλώνεται ανελέητα και αμάσητα μέσω των έργων - εμπορικών αντικειμένων, που η κοινωνία επιθυμούσε και ακόμα επιθυμεί να της προσφέρονται. Με δεδομένο το αξίωμα πως, ό,τι είναι αισθητικό είναι ταυτόχρονα αποδεδειγμένα καλό και χρήσιμο και άρα μπορεί να μεταφράζεται σε εμπορική αξία, το σύνολο σχεδόν των προσπαθειών του οικονομικού και παραγωγικού συστήματος επένδυσε στην αισθητική παρουσίαση των προϊόντων του. Η Τέχνη απλώς χρησιμοποιήθηκε, ως αισθητική μορφή, προκειμένου να προωθήσει και να πετύχει ακόμα μεγαλύτερα ποσοστά πωλήσεων. Αυτό της προσδίδει όμως το αναγκαίο πνευματικό περιεχόμενο, ή είναι ένα είδος ψευδο-αισθητικής που απαξιώνει στην ουσία πνευματικά το έργο Τέχνης;

Η καλαίσθητη εμφάνιση των προϊόντων δεν μπορεί παρά να πείθει για την ποιοτική υπεροχή του ενός προϊόντος απέναντι σε άλλα. Είναι όμως αλήθεια αυτό, ή συχνά πρόκειται για μια απάτη εις βάρος του δελεασμένου καταναλωτή; Πόσες φορές αλήθεια αγοράσαμε κάτι που το περιτυλιγμά του μας εντυπωσίασε, αλλά που στο τέλος ως προϊόν, ήταν κατώτερο των προσδοκιών μας; Η αισθητική μορφή είναι το πρώτο και σημαντικότερο δέλεαρ για τον υποψήφιο αγοραστή του προϊόντος, αφού η άρτια, καλαίσθητη μορφή είναι άμεσα συνδεδεμένη μέσα στο μιαλό του καθενός με τις έννοιες του καλού, του αγαθού και του χρήσιμου. Έτσι, αυτό που συμβαίνει είναι να παρουσιάζεται κάτι, ως άλλο, από αυτό που πραγματικά είναι. Το μη πνευματικό ως πνευματικό, το άχρηστο ως χρήσιμο, το βλαβερό ως ωφέλιμο, το κακό ως καλό. Την σύνδεση της αισθητικής μορφής με αυτές των θετικών εννοιών, μέσα στο μιαλό του υποψήφιου αγοραστή, είναι κάτι που το γνωρίζουν πολύ καλά στις διαφημιστικές εταιρείες και το εκμεταλλεύονται κατάλληλα. Πολλές φορές μια μάρκα τσιγάρων εξαγιάζεται από ένα καλαίσθητο πακέτο, ή ένα μπουκάλι κρασί είναι από άποψη αισθητικής μορφής ασυγκρίτως ανώτερο από την ποιοτική αξία του περιεχομένου του. Αυτό όμως το διαπιστώνει κάποιος εκ των υστέρων. Με τον ίδιο τρόπο το τέρας που ζωγράφισα για το Luna-Park, προδιαθέτει τον υποψήφιο επισκέπτη για το περιεχόμενο του show και είναι αυτό που  τον προσελκύει σαν κράχτης στο ταμείο της εισόδου.

Η εικόνα από πάντα ασκούσε μια μαγική έλξη  στον άνθρωπο, και όπως είναι φυσικό, όσο πειστικότερη και αληθοφανής είναι η εικόνα αυτή, τόσο μεγαλύτερη είναι και η έλξη που του ασκεί. Όπως ήταν αναμενόμενο η είσοδος της Τέχνης στο καθημερινό πρακτικό πνεύμα του σύγχρονου καταναλωτικού κόσμου, αύξησε τη ζήτηση αλλά και την προσφορά σε νέα θέματα και σε νέες ιδέες τεχνικών και φιλοσοφίας. Κυρίως, βέβαια, σε τεράστιους αριθμούς αντιτύπων. Η ανάγκη «βιομηχανοποίησης» της Τέχνης οδήγησε με την σειρά της σε μια μαζική παραγωγή πανομοιότυπων πραγμάτων με σκοπό να ικανοποιήσει τις αισθητικές ανάγκες του πλήθους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να διαμορφωθεί σταδιακά ένα κοινό πλαίσιο αισθητικής αντίληψης για το τι είναι όμορφο και καλό και τι όχι. Μέσα από διευθυντήρια επιλογών σκόπιμων εγκεφάλων για το άλφα ή το βήτα μοντέλο ζωής και συμπεριφοράς, οι αρετές, οι δυνάμεις και οι ιδιότητες της Τέχνης, υπάρχει ο άμεσος κίνδυνος - αν δεν έχει γίνει ήδη σε πολλές περιπτώσεις - να μετατραπεί η Τέχνη  σε έναν Δούρειο Ίππο χειραγώγησης και πλύσεως συνειδήσεων. Από την άλλη, η Τέχνη  στην προσπάθειά της να αναδείξει την αισθητική μορφή  της χρησιμότητας του προϊόντος, γίνεται η ίδια το αισθητικό-χρηστικό προϊόν με την μορφή που κάθε φορά εμφανίζει, και κινδυνεύει, απομυθοποιούμενη, να την αντιμετωπίζουν σαν τέτοιο. Σαν μιας χρήσεως, δηλαδή, αισθητικό προϊόν, που χρησιμοποιούμενο είναι δυνατόν να φθαρεί και να καταστραφεί, όπως κάθε άλλο προϊόν, δίχως να νοιώσει κανείς λύπη για την απώλεια του, αφού είναι φτηνό προϊόν και αναπαραγόμενο. Ίσως όμως αυτό να μην είναι και το περισσότερο σημαντικό.

Εννοώ, ότι για τον εγκέφαλο του διαφημιστικού γραφείου που έχει μάθει να σκέφτεται με έναν και μόνο τρόπο και μια επιδίωξη, ίσως να μην είναι σημαντικό το να παρουσιάζει τον Παρθενώνα με μπουκάλια Coca- Cola αντί για κίονες. Ίσως ακόμα να έχει την αυταπάτη ότι προσφέρει και διαδίδει μια αισθητική. Άποψη που σίγουρα εκείνου του αποφέρει εισπράξεις, αλλά τα ωφέλη της Τέχνης από αυτού του είδους την χρησιμοποίηση είναι αμφιβόλου αξίας, ενώ οι ζημίες της είναι αναμφίβολες στη συνείδηση όσων γίνονται δέκτες τέτοιων απαξιωτικών απόψεων. Αυτή η εξοικείωση του κοινού με τα έργα Τέχνης μέσα από ιδιόμορφες συνθήκες φθηνής και μαζικής παραγωγής, όπου συχνά αυτό που βλέπει κανείς είναι διαφορετικό και παραποιημένο από το πρωτότυπό του, είναι ένας λανθασμένος τρόπος τακτικής. Μια επιδερμική και απόμακρη θεώρηση της Τέχνης και σπεύδω να εξαιρέσω από αυτό την αναπαραγωγή των έργων Τέχνης, υπό την μορφή των καλοτυπωμένων αφισών. Το βασικότερο είναι ότι αποπροσανατολίζει από το κύριο βάρος και την υποχρέωση της πολιτείας να επιμελείται η ίδια την ορθή αισθητική αγωγή των πολιτών της, σύμφωνα και με το Πλατωνικό πρότυπο. Θα πρέπει να αναζητηθούν νέες προοπτικές στην πρακτική χρησιμότητα της Τέχνης, όπου το έργο Τέχνης θα διατηρεί αμείωτα το κύρος και την αισθητική-πνευματική του αξία, ώστε η επίδρασή του να διαρκεί, χωρίς να αποδυναμώνεται η ιδέα του.

Μιας τέτοιας μορφής χρησιμότητα, για παράδειγμα, εμπεριέχει η Τέχνη της αγιογραφίας και οι τέχνες εκείνες που εμπλέκονται στις λειτουργικές ανάγκες του θρησκευτικού συναισθήματος. Οι εικόνες των αγίων και των θείων προσώπων ασκούν στον ευλαβούμενο, μέσω της πίστης, μια τέτοια εσωτερική συγκίνηση από τα εικονιζόμενα πρόσωπα, που παρόλο ότι η εικόνα είναι ένα τυποποιημένο προϊόν κάποιου επαγγελματία αγιογράφου, αντιμετωπίζεται σαν μια αποκάλυψη του αόρατου κόσμου ικανή να πληρώσει τις πνευματικές του ανάγκες. Και άν η εικόνα είναι άριστης αισθητικής αξίας ακόμα περισσότερο συμπυκνώνει μέσα της τις έννοιες της αισθητικής και της χρησιμότητας, λόγω της πνευματικής της αξίας που αποτελεί κριτήριο χρησιμότητας για τον πιστό. Αυτή η πνευματική αξία από την άλλη ενδυναμώνει και την αισθητική αξία της εικόνας αφού συνδυάζει μέσα της και τις έννοιες του αγαθού, του χρήσιμου και του καλού, απογειώνοντας το έργο Τέχνης στο σύνολό του.

Αυτό το παράδειγμα της πίστης στην πνευματική δύναμη της εικόνα, δεν είναι κάτι που πρέπει να διαφεύγει της προσοχής εκείνου, που μελετάει την Τέχνη από τις απαρχές της και αποζητάει τη βαθύτερη ουσία της. Αυτή η πίστη είναι που συνδέει, μέσω της ''μαγικής'' λειτουργίας και της πρακτικής σκοπιμότητας που περιέχει, την Τέχνη του σήμερα και του πάντοτε, με τα λατρευτικά ειδώλια και τη ζωγραφική των πρωτογόνων, που επίσης συναισθάνονταν μέσα από αυτά τη δύναμη της υπερφυσικής οντότητας που απεικονιζόταν και τη μαγεία της εικόνας της. Ένας ζωγραφισμένος τάρανδος δεν ήταν απλώς ένα ομοίωμα, αλλά ένα σχήμα που περιείχε αληθινά την ψυχή του ταράνδου και ένας ζωγραφισμένος Χριστός δεν είναι κάποια χρώματα μόνο πάνω σε ένα ξύλο, αλλά μια μορφή της,  ζωντανής μέσα στον άνθρωπο, θεότητας. Το ίδιο συμβαίνει με τη δύναμη του περιεχομένου των συμβόλων, όπως λ.χ. του Σταυρού, ή ακόμα παραπέρα με τις σημαίες των κρατών, τα εμβλήματα, τα σήματα των κομμάτων, ομάδων, κοινωνικών και αθλητικών, τα διάφορα λογότυπα  εταιρειών κ.οκ. Οι ανάγκες των ανθρώπων της πανάρχαιας εποχής εξακολουθούν και σήμερα να υφίστανται. Αν και κάπως αμβλυμένες από το ορθολογιστικό και υλιστικό πνεύμα της εποχής, είναι ακόμα ζωντανές.

Το έργο Τέχνης μπορεί και πρέπει να πρωταγωνιστεί στον καθημερινό βίο, όχι μόνο διακοσμώντας και διαμορφώνοντας το αισθητικό προφίλ των χώρων, αλλά προτείνοντας περισσότερο ένα βαθύτερο πλέγμα νοημάτων για μια καλύτερη ποιότητα στη ζωή. Τα Grafities είναι μια αυθόρμητη καλλιτεχνική κίνηση από νέους καλλιτέχνες των μεγαλουπόλεων σε Αμερική και Ευρώπη. Ασκούν κριτική και αντίδραση απέναντι στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες και τα κρίσιμα προβλήματα της εποχής, ενώ ταυτόχρονα διακοσμούν τους μεγάλους υπαίθριους χώρους. Είναι επίσης μια καθημερινή και άμεση προβολή μιας άποψης μαζικής σύγχρονης Τέχνης με νεανική αντίληψη που δεν βρίσκεται καθόλου μακριά από την πρωτόγονη σκέψη. Καθώς τα βλέπει κανείς στους τοίχους των πολυσύχναστων Μετρό, σε κεντρικές λεωφόρους, υπόγειες διαβάσεις και προσόψεις κτιρίων, τα Grafities επιβάλλονται άμεσα ακόμα και στο βιαστκό πλήθος των διερχόμενων και γίνονται αντιληπτά κάθε μέρα από χιλιάδες ανθρώπους, περισσότερους από όσους θα επισκέπτονταν μέσα σε ένα χρόνο μια πινακοθήκη ή μια αίθουσα Τέχνης. Επιπλέον η μεταβίβαση του ό,ποιου μηνύματος γίνεται πιο άμεσα, παρόλο που η αισθητική αξία αρκετών από αυτά είναι αμφισβητήσημη. Οι διαφημιστικές Εταιρείες έχουν συνειδητοποιήσει επίσης την αξία αυτού του τρόπου προβολής και προσέγγισης και έχουν υιοθετήσει την τοποθέτηση μεγάλων ταμπλώ. Ας φανταστεί κανείς την μεγάλη πολιτιστική χρησιμότητα που θα είχε η προβολή επιλεγμένων έργων Τέχνης σε διαφάνειες πάνω σε μεγάλες επιφάνειες, διάσπαρτες μέσα στη μεγαλούπολη.

Το έργο Τέχνης μέσα από την αισθητική μορφή και το θεματικό περιεχόμενο από την μια, και την χρηστική ιδιότητα από την άλλη, εκφράζει κατ΄ουσίαν μια λειτουργική χρησιμότητα προς δύο κατευθύνσεις. Πρώτα, προς την κάθε αυτό πνευματική-αισθητική αγωγή και καλλιέργεια του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του ατόμου. Δεύτερον προς την πρακτική χρησιμότητα στην καθημερινή ζωή μέσα από τη διακόσμηση των χώρων, ή οποιαδήποτε άλλη λειτουργική χρησιμότητα, με ορατή όμως πάντα την πιθανότητα του κινδύνου να εκπέσει στο επίπεδο του καταναλωτικού αγαθού μιας χρήσεως, κάτι που μπορεί βέβαια να αποφευχθεί.

Αφότου ανέτειλε ο ανθρώπινος πολιτισμός, το έργο Τέχνης των πρωτόγονων κοινωνιών δεν είχε την ίδια σημασία για εκείνους με αυτή που έχει σήμερα για εμάς. Η δημιουργία του βασίστηκε στην ανάγκη και στην πρακτική χρησιμότητα να υπηρετεί λειτουργικούς και λατρευτικούς σκοπούς. Δεν απαιτούσαν από αυτό να είναι αισθητικά περίτεχνο, αλλά ενδιαφέρονταν κυρίως για την ικανότητα του να είναι αποτελεσματικό για τον σκοπό που δημιουργήθηκε. Άρα η χρησιμότητα προϋποθέτει έναν σκοπό και η ιδιότητα της χρησιμότητας στο έργο Τέχνης προυπήρξε της ανάγκης για αισθητική του μορφή.  Η συστηματική ενασχόληση στη δημιουργία τέτοιων έργων επί χιλιάδες χρόνια, οδήγησε αργά και σταθερά στην απόκτηση πολλών γνώσεων γύρω από ζητήματα τεχνικής και άρτιας απόδοσης της μορφής. Αυτό με την σειρά του απαιτούσε ένα σύστημα μεθοδολογίας στην διαδικασία της κατασκευής. Όπως ήταν επόμενο, τα παραγόμενα έργα άρχιζαν να εμφανίζουν μια όλο και πιο βελτιωμένη μορφή και η έννοια του κάλλους διακρινόμενη πια στην αρμονία και στην τελειότερη κατασκευή των νέων έργων, δημιούργησε την αισθητική σκέψη και την συνειδητή επιδίωξη της αισθητικής μορφής. Στην ήδη υπάρχουσα χρησιμότητα του έργου ήρθε να προστεθεί τότε το αισθητικό στοιχείο που αφορούσε την πνευματική απόλαυση του κάλλους. Η Τέχνη κλήθηκε τώρα να αναλάβει και ρόλο διακοσμητικό, ενώ το κάλλος, θεωρούμενο ως έκφραση της ουσίας της θεότητας, μετατόπισε το κέντρο βάρους του έργου από την απλή πρακτική του χρησιμότητα προς την αισθητική μορφή, τόσο του πνευματικού περιεχομένου, όσο και της κατασκευής του. Η θεότητα, άλλωστε, αναπαυόταν καλύτερα στο αισθητικά όμορφο που εξέφραζε την ουσία της.

Το κάλλος από την κλασική αρχαιότητα και ύστερα, αποτέλεσε ένα νέο κυρίαρχο σημείο αναφοράς που αποδυνάμωσε σημαντικά, την μέχρι τότε ζητούμενη λειτουργικότητα και έδωσε προτεραιότητα στην ανάπτυξη της αισθητικής. Κανείς δεν απαιτούσε από το έργο Τέχνης να είναι πια τόσο χρήσιμο, αλλά κυρίως όμορφο και αυτή η ανάγκη, σε συνδυασμό με την εισροή νέων θεμάτων εκτός θρησκείας, έκανε ώστε το όμορφο και αισθητικό να είναι συνώνυμο του χρησίμου, ενώ το χρήσιμο δεν είναι πάντα και αισθητικό. Έτσι η αισθητική απόκτησε την ιδιότητα της χρησιμότητας σαν εσωτερική της αυτοαξία. Το κάλλος σε ένα έργο, όταν υπήρχε, ήταν σε θέση από μόνο του να δραστηριοποιήσει στο έπακρο όλες τις λειτουργικές δυνατότητες χρησιμότητας του έργου. Το περικαλλές άγαλμα ήταν αρεστό στη θεότητα και στους πιστούς και αυτό ήταν αρκετό για τους λατρευτικούς σκοπούς της προσφοράς που πάντα, βέβαια, παρέμεναν πρακτικοί ως προς τις ανάγκες της ύπαρξής τους. Έτσι, το έργο με την έκφραση του κάλλους που ενέχει πνευματική χρησιμότητα, διαχωρίστηκε από τα προϊόντα των τεχνών εκείνων, όπου η πρακτική χρησιμότητα υπερείχε της πνευματικής, όπως π.χ. στην αγγειοπλαστική, στην κεραμική κ.α.

Η κάθε εποχή διαμορφώνει ολοένα τη δική της άποψη περί αισθητικής και χρησιμότητας, όχι αποσπασματικά και μεμονωμένα, αλλά λαμβάνοντας υπόψιν της και εξελίσσοντας τις δεδομένες αντιλήψεις του παρελθόντος. Αυτό συμβαίνει κατά αναλογία και καθ΄υπαγόρευση των αισθητικών αναγκών που εκφράζει η εκάστοτε κοινωνία μέσα στην εποχή της. Το έργο Τέχνης παραμένει ο βασικός εκφραστής της ανθρώπινης δημιουργίας και ταυτόχρονα το στέρεο συνεκτικό υλικό ανάμεσα στην πρακτική και στη θεωρία της αισθητικής, ανάμεσα στην λειτουργική χρησιμότητα του υλικού αντικειμένου και στην πνευματιή αποκάλυψη του άϋλου μέρους της φύσης του.

Παραπομπές:

Νυχτερινά βιβλία*: Αυτός είναι ο τίτλος των προσωπικών μου ημερολογίων, όπου περιέχεται και το παρών  κείμενο

Η σύνθεση του τέρατος*: Πρόκειται για ένα έργο τεραστίων διαστάσεων, 12Χ6Χ2,50 μ, που έφτιαξα to 1991 για ένα Luna Park

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

«Ο Πλάτων και η Τέχνη» του Μ. Ανδρόνικου. Εκδ. Νεφέλη 1986

«Τι είναι Τέχνη»  του Λ. Τολστόϊ. Εκδόσεις Printa 1994

«Ιστορία της Τέχνης» του Χ. Ρήντ. Εκδόσεις Υποδομή.

«Πολιτεία» Πλάτωνος-Μετ. Γ. Γρυπάρη.

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό ΙΑΜΒΟΣ-τεύχος 3^ο - Μάρτιος 2003)