Ο Αθηναίος γλύπτης Αλκαμένης (β΄ μισό 5ου αι. π.Χ.)

Ο Ερμής Προπύλαιος. Ρωμαϊκό αντίγραφο της ερμαϊκής στήλης του Αλκαμένη. Περίπου 430 π.Χ.

Ο Αλκαμένης ήταν γλύπτης και χαλκοπλάστης. Υπήρξε ένας από τους πιο φημισμένους μαθητές του Φειδία. Είναι άγνωστος ο τόπος και ο χρόνος της γέννησης και του θανάτου του. Κατά την επικρατέστερη άποψη, ήταν γιος Αθηναίου κληρούχου από τη Λήμνο. Η καλλιτεχνική του δραστηριότητα καλύπτει το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. και πιστεύεται ότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του έζησε στην Αθήνα, όπου, σύμφωνα με αρχαίες πηγές, φιλοτέχνησε πολλά και σπουδαία έργα, τα σημαντικότερα από τα οποία είναι γνωστά από αντίγραφα μεταγενέστερων χρόνων.

Ως περιφημότερο έργο του αναφέρεται η Αφροδίτη εν Κήποις (υπήρχε μάλιστα η φήμη πως στη φιλοτέχνησή του είχε λάβει μέρος και ο ίδιος ο Φειδίας). Κάποιοι θεωρούν αντίγραφό του την Αφροδίτη που βρέθηκε στο Φρεζίς της Γαλλίας (σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου) και άλλοι τη λεγόμενη Αφροδίτη Genetrix, του Λούβρου-Νάπολης.
Το μόνο έργο του που σώζεται –ωστόσο, σε κακή κατάσταση– είναι το μαρμάρινο σύμπλεγμα της Πρόκνης με τον Ίτο, στο Μουσείο Ακροπόλεως. Ο Αλκαμένης φιλοτέχνησε πολλά λατρευτικά αγάλματα, μαρμάρινα, χάλκινα ή χρυσελεφάντινα, σε διάφορους ναούς της Αθήνας: της Αθηνάς Εργάνης και του Ηφαίστου, στον ναό του Ηφαίστου (το Θησείο)· της Ήρας για τον ναό της στον δρόμο Αθήνας-Φαλήρου· του Άρη στον ναό του στις Αχαρνές (ως μεταγενέστερο αντίγραφό του αναγνωρίζουν τον γνωστό ως Άρη Μποργκέζε, στο Μουσείο του Λούβρου)· την τρίμορφη Επιπυργιδία Εκάτη (θεωρήθηκε ότι πρώτος την απέδωσε με τρεις ολόσωμες μορφές) για τον ναό της Απτέρου Νίκης στην Ακρόπολη· Ιδιαίτερα δημοφιλής ήταν ένας τύπος ερμαϊκής στήλης που είχε κατασκευάσει για τα Προπύλαια, του Προπύλαιου Ερμού στην Ακρόπολη (ενυπόγραφα αντίγραφά του βρέθηκαν ένα το 1903 στην Πέργαμο και άλλο το 1928 στην Έφεσο)· του Διονύσου, στον ναό του, στο Διονυσιακό Θέατρο· της Αθηνάς και του Ηρακλή στη Θήβα, για τον ναό του Ηρακλή, παραγγελία του Θρασύβουλου σε ανάμνηση της αναχώρησής του από τη Θήβα (403 π.Χ.) για την ανατροπή των Τριάκοντα τυράννων. Ορισμένοι πιστεύουν ότι οι Καρυάτιδες φιλοτεχνήθηκαν από το γλύπτη Αλκαμένη ή, σύμφωνα με άλλους, από το γλύπτη Καλλίμαχο.

Παρθενώνας - Ανατολική ζωφόρος - λίθος VI

Η λάξευση της σύνθεσης έχει αποδοθεί στον Αλκαμένη, μαθητή και στενό συνεργάτη του Φειδία.

Η πληροφορία του Παυσανία ότι ο Αλκαμένης είχε φιλοτεχνήσει τα γλυπτά στο δυτικό αέτωμα του ναού του Διός στην Ολυμπία (γεγονός που θα σήμαινε ότι εργαζόταν εκεί μεταξύ 465 και 403) είχε οδηγήσει στη θεωρία για την ύπαρξη δύο καλλιτεχνών με το ίδιο όνομα: τον πρεσβύτερο και τον νεότερο. Σήμερα θεωρείται ορθότερη η άποψη ότι ο Αλκαμένης είχε δημιουργήσει στο β’ μισό του 5ου αι. τρία αγάλματα γυναικείων μορφών στις γωνίες του δυτικού αετώματος που είχαν καταστραφεί από σεισμό. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον ρυθμό των αγαλμάτων, που είναι καθαρά νεότερος. Δεν φαίνεται επίσης να ευσταθεί η απόδοση στον Αλκαμένη ορισμένων γλυπτών του Παρθενώνα, αφού δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ατομική τεχνοτροπία σε έργα που σχεδίασε οπωσδήποτε ο Φειδίας. Τα στοιχεία που φαίνεται ότι χαρακτήριζαν την τέχνη του Αλκαμένη είναι βαρύτητα στις μορφές και στην απόδοση των πτυχών, ενώ ταυτόχρονα εξαίρεται από τους αρχαίους η πλαστικότητα των ατομικών λεπτομερειών. Από τα θέματα των έργων του φαίνεται ότι, όπως και ο δάσκαλός του Φειδίας, κατόρθωσε να αποδώσει τη μορφή μεγάλων θεοτήτων του Ολύμπου προσδίδοντάς τους μεγαλοπρέπεια και επιβλητικότητα.

Οι μαθητές του Φειδία: Αλκαμένης και Αγοράκριτος

Από τους πολλούς γλύπτες που, σύμφωνα με τη γραμματειακή παράδοση, υπήρξαν μαθητές του Φειδία δύο φαίνεται να είναι οι σημαντικότεροι: ο Αλκαμένης και ο Αγοράκριτος. Ο πρώτος ήταν Αθηναίος και μπορούμε να τοποθετήσουμε τη δραστηριότητά του στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ., παρόλο που οι πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων είναι αντιφατικές και όχι πάντοτε αξιόπιστες. Το τελευταίο του έργο χρονολογείται λίγο μετά το 403 π.Χ., όταν ο Θρασύβουλος και οι οπαδοί του επανέφεραν στην Αθήνα τη δημοκρατία μετά από τις πολιτικές ανατροπές που έφερε το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου· ήταν στημένο στο ιερό του Ηρακλή στη Θήβα, όπως μαθαίνουμε από τον περιηγητή Παυσανία (Ελλάδος περιήγησις 9.11.6):

«Ο Θρασύβουλος ο γιος του Λύκου και οι Αθηναίοι που κατέλυσαν μαζί του την τυραννίδα των Τριάκοντα, επειδή επανήλθαν στην Αθήνα έχοντας ως ορμητήριο τη Θήβα, αφιέρωσαν στο Ηράκλειο [το ιερό του Ηρακλή] κολοσσικά αγάλματα της Αθηνάς και του Ηρακλή από μάρμαρο της Πεντέλης, έργα του Αλκαμένη.» (Μτφρ. Ν. Παπαχατζή)

Ο Αλκαμένης είχε κατασκευάσει ένα άγαλμα του Άρη που στα ρωμαϊκά χρόνια ο Παυσανίας το είδε τοποθετημένο στον ναό του θεού στην Αγορά της Αθήνας. Σήμερα ξέρουμε όμως ότι ο «ναός του Άρη» ήταν στην πραγματικότητα ο ναός της Αθηνάς Παλληνίδος, ο οποίος μεταφέρθηκε στην Αγορά της Αθήνας πιθανότατα στα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου (27 π.Χ. - 14 μ.Χ.). Δεν διαθέτουμε καμιά πληροφορία σχετικά με την αρχική θέση του αγάλματος του Άρη.

Αλλά το γνωστότερο έργο του Αλκαμένη ήταν το σύνταγμα των χάλκινων αγαλμάτων της Αθηνάς και του Ηφαίστου που στήθηκε στον ναό του Ηφαίστου στην Αθήνα (ο οποίος στα νεότερα χρόνια επικράτησε να ονομάζεται εσφαλμένα «Θησείο»), πιθανότατα το 421/420 π.Χ., δηλαδή τη χρονιά της ειρήνης του Νικία. Ο Κικέρων (De natura deorum 1.30) μας πληροφορεί ότι ο Αλκαμένης είχε απεικονίσει τον Ήφαιστο όρθιο και ντυμένο και ότι είχε στήσει το άγαλμα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μη διακρίνεται έντονα η γνωστή από τη μυθολογία χωλότητα του θεού. Ανάμεσα στους δύο θεούς υπήρχε ένα μεγάλο χάλκινο ἄνθεμον, δηλαδή ένα φυτικό κόσμημα με άνθη. Η παρουσία της Αθηνάς δίπλα στον Ήφαιστο δικαιολογείται από τον αττικό μύθο για τη γέννηση του Εριχθονίου, μυθικού γενάρχη των Αθηναίων: Ο Ήφαιστος ερωτεύθηκε την Αθηνά και προσπάθησε να συνευρεθεί μαζί της, εκείνη όμως τον απέφυγε και το σπέρμα του έπεσε στη γη, η οποία κυοφόρησε και γέννησε το παιδί που πήρε το όνομα Εριχθόνιος ("αυτός που βγήκε από τη γη"). Τον Εριχθόνιο τον παρέλαβε η ίδια η Αθηνά σαν να ήταν δικό της παιδί και τον έδωσε στην κόρη του Κέκροπα Πάνδροσο μέσα σε ένα καλάθι, με την εντολή να μην το ανοίξει. Το καλάθι το άνοιξαν όμως από περιέργεια οι αδελφές της Πανδρόσου, οι οποίες είδαν μέσα ένα φίδι τυλιγμένο γύρω από το βρέφος και τρελάθηκαν από τον φόβο τους. Σύμφωνα με μια πολύ πιθανή υπόθεση, ο μύθος του Εριχθονίου εικονιζόταν στη βάση του συντάγματος του Αλκαμένη.

 

μαρμάρινη κεφαλή του Ερμή, το αριστούργημα της ρωμαϊκής εποχής, αντίγραφο ενός σπουδαίου έργου της κλασικής περιόδου, του Ερμή Προπυλαίου που φιλοτέχνησε ο αρχαίος Έλληνας γλύπτης, Αλκαμένης περ. 430 π.Χ.

 Έργο του ίδιου γλύπτη ήταν και ο Ερμής Προπύλαιος, που βρισκόταν ακριβώς στην είσοδο της Ακρόπολης. Το γλυπτό ακολουθούσε έναν αρχαϊκό τύπο μνημείου που τοποθετούνταν σε δρόμους ή σε περάσματα και εικόνιζε το κεφάλι του γενειοφόρου θεού επάνω σε μια τετράγωνη στήλη (που την αποκαλούμε ερμαϊκή). Η παράδοση απαιτούσε το κεφάλι να είναι αρχαιοπρεπές και για τον λόγο αυτό είχε αρχαϊκά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Την τεχνοτροπία αυτή, που τη συναντούμε και σε άλλα έργα της κλασικής, της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής εποχής, την ονομάζουμε αρχαϊστική. Από την αντιγραφική παράδοση γνωρίζουμε δύο διαφορετικούς γενειοφόρους Ερμές, για τους οποίους οι επιγραφές που τους συνοδεύουν λένε ότι αντιγράφουν τον Ερμή Προπύλαιο του Αλκαμένη. Είναι προτιμότερο στην περίπτωση αυτή να μιλούμε για παραλλαγές και όχι για πιστά αντίγραφα. Αρχαϊστικό ήταν επίσης και ένα άλλο έργο του Αλκαμένη, το άγαλμα της τρίμορφης Εκάτης που ήταν στημένο στον πύργο της Νίκης, νότια των Προπυλαίων, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παυσανία (Ελλάδος περιήγησις 2.30.2):

«Ο Αλκαμένης πρώτος, νομίζω, έκαμε τρία αγάλματα Εκάτης ενωμένα σε μια μορφή, η οποία ονομάζεται από τους Αθηναίους Επιπυργιδία· είναι στημένη κοντά στον ναό της Απτέρου Νίκης.» (Έτσι ονομάζει ο Παυσανίας την Αθηνά Νίκη, επειδή εικονιζόταν χωρίς φτερά.) (Μτφρ. Ν. Παπαχατζή)

Μαρμάρινο σύμπλεγμα της Πρόκνης (λεπτ.)

Ο Παυσανίας μάς πληροφορεί ακόμη ότι στην Ακρόπολη υπήρχε ένα γλυπτό που εικόνιζε την Πρόκνη και τον Ίτυν, ανάθημα του Αλκαμένη. Σύμφωνα με τον μύθο, η Πρόκνη, κόρη του βασιλιά της Αθήνας Πανδίονα και αδελφή του Ερεχθέα, παντρεύτηκε τον βασιλιά της Θράκης Τηρέα, γιο του Άρη, και έκανε μαζί του έναν γιο, τον Ίτυν. Αλλά ο βάρβαρος βασιλιάς ερωτεύτηκε την αδελφή της Πρόκνης, την όμορφη Φιλομήλα, την έκανε γυναίκα του με τη βία και, για να κρύψει το παράπτωμά του, της έκοψε τη γλώσσα. Αλλά η Φιλομήλα ύφανε έναν πέπλο, αποτυπώνοντας επάνω του με γράμματα τη συμφορά της και τον έστειλε στην Πρόκνη. Αυτή τότε, για να εκδικηθεί τον Τηρέα, σκότωσε τον γιο της, τον έβρασε και του τον έδωσε να τον φάει. Μετά το έγκλημα οι δύο αδελφές έφυγαν, αλλά ο Τηρέας τις καταδίωξε· όταν κόντευε να τις φτάσει, ικέτευσαν τους θεούς και αυτοί τις μεταμόρφωσαν σε πουλιά, την Πρόκνη σε αηδόνι και τη Φιλομήλα σε χελιδόνι. Ο Τηρέας πάλι μεταμορφώθηκε σε τσαλαπετεινό.

 

Μαρμάρινο σύμπλεγμα της Πρόκνης με τον Ίτυν. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως.

Στην Ακρόπολη βρέθηκε, σε αποσπασματική κατάσταση, ένα μαρμάρινο σύμπλεγμα που εικονίζει μια όρθια γυναίκα με ένα έντονα κινημένο μικρό παιδί μπροστά στο δεξιό της σκέλος· πρέπει να είναι η Πρόκνη που ετοιμάζεται να σφάξει τον Ίτυν και, επομένως, το ανάθημα του Αλκαμένη. Η σύνθεση είναι ευφάνταστη και τολμηρή: το παιδί φαίνεται να αισθάνεται ότι κινδυνεύει και αναζητά την προστασία της μητέρας του, η οποία όμως κρατούσε, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, με το υψωμένο δεξί της χέρι ένα μαχαίρι, έτοιμη να σκοτώσει το παιδί. Προβληματισμό έχει δημιουργήσει στους αρχαιολόγους η ποιότητα του γλυπτού, που δεν είναι αυτή που θα περιμέναμε για έργο ενός κορυφαίου γλύπτη. Δεν αποκλείεται, ωστόσο, η εκτέλεση της σύνθεσης να μην οφείλεται στον ίδιο τον Αλκαμένη, αλλά στους τεχνίτες του εργαστηρίου του. Το γλυπτό μπορεί να χρονολογηθεί με βάση την τεχνοτροπία του στην εικοσαετία 430-410 π.Χ. Γνωρίζουμε ότι στα χρόνια αυτά ο Σοφοκλής ανέβασε στο θέατρο του Διονύσου μια τραγωδία με τον τίτλο Τηρεύς, που είχε θέμα την τραγική ιστορία της Πρόκνης και του γιου της. Δεν αποκλείεται επομένως το ανάθημα του Αλκαμένη να είναι εμπνευσμένο από το δράμα του Σοφοκλή, παρόλο που δεν έχουμε πληροφορίες ότι οι δύο άνδρες σχετίζονταν μεταξύ τους.

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/art/page_104.html

 http://odysseus.culture.gr/a/5/ga502.jsp?obj_id=8464

http://www.ygeiaonline.gr/component/k2/item/5497-alkamenhs