Από το ιερό του Απόλλωνα Δαφναίου στην Παναγιά τη Μεσοσπορίτισσα

 
Γράφει η δρ Γεωργία Κακούρου-Χρόνη

Η δρ Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, τ. Επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης, περιγράφει ένα οδοιπορικό γεμάτο ιστορία και συμβολισμούς: Από το ιερό του Δαφναίου Απόλλωνα, στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Μονή Δαφνίου), κι από εκεί στην Ελευσίνα – και όλα αυτά στις 20 Νοεμβρίου, παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου:

Παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, 20 Νοεμβρίου, η καλύτερη ημερομηνία για να ακολουθήσει κανείς τον μακρύτερο ιερό δρόμο της Ευρώπης και να βιώσει πολλούς αιώνες ελληνικής ιστορίας.

Η Μονή Δαφνίου βρίσκεται στο μέσον περίπου της Iεράς Oδού που οδηγούσε από την Αθήνα στην Ελευσίνα. Η Μονή αποκαταστάθηκε –ύστερα από καταστροφές που προκάλεσαν οι αλλεπάλληλοι σεισμοί, οι επιδρομές, οι λεηλασίες, οι διάφορες χρήσεις (στρατώνας βαυαρικών και γαλλικών στρατευμάτων, Δημόσιο Ψυχιατρείο από το 1883 έως το 1885), η αδιαφορία– και προσμένει ευπρόσδεκτα (και χωρίς εισιτήριο) τον επισκέπτη.

Η αγωγή μας μάλλον δεν συνάδει με εξορμήσεις της οικογένειας στα πάρκα. Η επιλογή της Μονής Δαφνίου ωστόσο, στις παρυφές του όρους Αιγάλεω, στο άλσος Χαϊδαρίου, θα ήταν ιδανική για να γνωρίσουν και ν’ απολαύσουν τα μέλη μιας οικογένειας, φίλες και φίλοι, φύση και ιστορία.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, σ’ αυτή την περιοχή βρισκόταν αρχαίο ιερό του Δαφναίου ή Δαφνηφόρου Απόλλωνα. Το ιερό φαίνεται να επιζεί στον ιωνικό κίονα που διασώζεται στον εξωνάρθηκα του χριστιανικού ναού, διαμαρτυρόμενος για εκείνους που υφήρπασε ο λόρδος Έλγιν.

Το καθολικό της Μονής χρονολογείται από τον 11ο αιώνα και στις βυζαντινές αναφορές το συντροφεύουν δυο ακόμη ομότεχνα καθολικά, οκταγωνικού τύπου, αυτό της Μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία και εκείνο της Νέας Μονής Χίου. Και οι τρεις Μονές, ιστορημένες με θαυμάσια ψηφιδωτά, συγκαταλέγονται στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς UNESCO.

Η Μονή Δαφνίου εντυπωσιάζει καταρχάς ως κτηριακό συγκρότημα με τον μεγάλο τετράγωνο περίβολο, με μήκος τής κάθε πλευράς σχεδόν τα εκατό μέτρα. Το τείχος προστάτευε τους μοναχούς από τους επιδρομείς αλλά και από τους ανεπιθύμητους κοσμικούς πειρασμούς. Η βόρεια πλευρά του, που διασώζεται με όλα τα οχυρωματικά της έργα, μας βοηθάει νοερά να ανασυγκροτήσουμε και τις υπόλοιπες.

Σιγά σιγά στον αύλειο χώρο θα εντοπίσουμε τις δύο εισόδους (μία στην ανατολική πλευρά –αυτή που χρησιμοποιείται σήμερα– και μία στη δυτική), τον περίδρομο, τον εσωτερικό δηλαδή διάδρομο που περιέτρεχε τα τείχη. Στην ίδια πλευρά ερείπια της τράπεζας και σχεδόν απέναντι τα κατάλοιπα της κινστέρνας (της δεξαμενής του νερού), του λουτρώνα, ίσως και της βιβλιοθήκης.

Τείχη, οχυρωματικοί πύργοι, ερείπια, αναστηλωμένα κελιά, εξωνάρθηκας και καθολικό ανασυνθέτουν τον χώρο που αλλάζει πολλές φορές χέρια, ήδη από την Τέταρτη Σταυροφορία, έως ότου μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης παραχωρηθεί από τους Τούρκους στους ορθόδοξους μοναχούς.

Ανάμεσα σε κτίσματα και ερείπια δεσπόζει το καθολικό της Μονής. Την ανυπομονησία της εισόδου στον ναό, καλλιεργημένη απ’ όσα γνωρίζει ο επισκέπτης για τα ψηφιδωτά, την καταλαγιάζει η περιπλάνηση του βλέμματος στο μέγεθος, στην αρχιτεκτονική, στην τοιχοδομία με τον λιτό κεραμοπλαστικό διάκοσμο του ναού. Η ανοικτή στοά του εξωνάρθηκα με τον ιωνικό κίονα γνέφουν ωστόσο στον επισκέπτη να εισέλθει. Όλες οι προσδοκίες για τα ψηφιδωτά είναι εκεί χωρίς καμιά να διαψεύδεται. Γίνεται πλήρως κατανοητό, γιατί οι μεγάλοι μας ζωγράφοι μαθήτευσαν αντιγράφοντάς τα: Ο Κωνσταντίνος Παρθένης τη Γέννηση του Χριστού, ο Φώτης Κόντογλου τον Παντοκράτορα («διερμηνεία» αποκαλούσε αυτή τη διαδικασία) [σημ. 1]. Ο Γιάννης Τσαρούχης την Προσευχή της Αγίας Άννης («αυτά τα μωσαϊκά ήταν σαν μια πληγή που εδέχτηκα»), ενώ στη Γέννηση του Χριστού θα σταθεί και ο Γιώργος Σεφέρης: «Πίσω από την κούνια του Χριστού ανοίγει κατάμαυρο το στόμα της σπηλιάς, το πιο μαύρο χρώμα που είδα ποτέ μου. Αυτή η εικόνα έρχεται μπροστά μου όταν συλλογίζομαι τους μύθους του Γένους στους καιρούς της δουλείας. Το λευκό λίκνο – αν το ’χει γεννήσει ή αν πρόκειται να το καταπιεί η άβυσσος; Δεν το ξέρεις. Τι ετοιμάζεται; Μια ανάσταση ή μια καταστροφή; Δεν το ξέρεις. Όλη μας η μυθολογία λικνίζεται πάνω σ’ αυτό το λίκνο […]» [σημ. 2].

Μονή Δαφνίου. Ο Παντοκράτορας στον τρούλο του Καθολικού. Πηγή εικόνας: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής.

Ο Παντοκράτορας του τρούλου καθηλώνει και τον μη πιστό. Βρίσκεται στον ουρανό, σε αντίθεση με τα κλίτη που αναπαριστούν τον αισθητό κόσμο και το ιερό που αντιπροσωπεύει τον νοερό κόσμο. «[…] ο Παντοκράτωρ δεν είναι ο ευαγγελικός Χριστός, αλλά ο “Κύριος του σύμπαντος”, ο “Παντεπόπτης”. Αυτό τον Θεό που μεταβλήθηκε σε βλέμμα εικονίζει ο μεγαλειώδης τρούλος του Δαφνίου» [σημ. 3].

Η περιγραφή των ψηφιδωτών, ακόμη και η καλή φωτογράφισή τους, δεν μπορεί να καταγράψει τη συγκίνηση, ούτε να μεταφέρει την ιδιαίτερη επικοινωνία που αναπτύσσει η ομορφιά τους με τον επισκέπτη. Ο χρυσός κάμπος φωτίζει από μέσα τις μορφές που προβάλλουν σχεδόν ανάγλυφες. Οι αναλογίες των μορφών, το ήθος των προσώπων, οι συγκρατημένες κινήσεις, τα χρώματα, η δεξιοτεχνία των ψηφιδοθετών αιχμαλωτίζουν το βλέμμα και μεταγγίζουν όλη την ευγένειά τους στον θεατή.

Αρχική εικόνα: Το Καθολικό της Μονής Δαφνίου, η νότια εσωτερική αυλή και ο βυζαντινός ερειπώνας. Πηγή εικόνας: Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής.

Για τη συνέχεια εδώ:

https://www.archaiologia.gr/blog/2025/11/27/%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%bf-%ce%b9%ce%b5%cf%81%cf%8c-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%b1%cf%80%cf%8c%ce%bb%ce%bb%cf%89%ce%bd%ce%b1-%ce%b4%ce%b1%cf%86%ce%bd%ce%b1%ce%af%ce%bf%cf%85-%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd/