Oι Κρητικοί ζωγράφοι Μανουήλ και Ιωάννης Φωκάς, (15ος αιώνας)

Οι ζωγράφοι Μανουήλ και Ιωάννης Φωκάς είναι πιθανότατα απόγονοι της μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας των Φωκάδων, οι οποίοι κατάγονταν από την Καππαδοκία, μετοίκησαν στην Κων/πολη και ανέλαβαν υψηλά αξιώματα. Θυμίζουμε τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά. Μετά την ερήμωση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς, οικογένειες βυζαντινών πηγαίνουν να κατοικήσουν στο νησί.

Μία από αυτές είναι και αυτή των Φωκάδων με αρχηγό τον Ιωάννη Φωκά. Τα αδέρφια Μανουήλ και Ιωάννης Φωκάς, εργάστηκαν στην Κρήτη το 15ο αιώνα. Ειδικότερα, αγιογράφησαν μαζί τον ναΐσκο Εισοδίων της Θεοτόκου Σκλαβεροχωρίου Πεδιάδος, καθώς και το ναό του Αγίου Γεωργίου, όπου λειτουργεί ως ναός του νεκροταφείου του χωριού Αβδού. Επίσης το Ναό Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο Αβδού. Οι τοιχογραφίες των Φωκάδων στον Άγ. Κων/νο είναι διαφωτιστικές για τη μελέτη της εξέλιξης της τοιχογραφίας. οι Φωκάδες είναι οι πρόδρομοι της θαυμαστής κρητικής Σχολής, που άκμασε κυρίως το 16ο αιώνα. Ο Μανουήλ Φωκάς αγιογράφησε μόνος (πιθανόν το 1436) το ναΐσκο Αγίου Γεωργίου στην Επάνω Σύμη.

Ιερός ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο Αβδού πεδιάδος Ηρακλείου

Εξωτερική άποψη του ναού

Δυτικά του χωριού και σε απόσταση ενός χιλιομέτρου, βρίσκεται ο ναΐσκος του Αγίου Κων/νου, ο οποίος όσον αφορά την αρχιτεκτονική του είναι μονόχωρη καμαροσκέπαστη εκκλησία. Στο δυτικό τοίχο, στην αριστερή πλευρά, βρίσκεται η κτητορική επιγραφή του ναού, γραπτή «εφ’ υγροίς», με μελανά χρώματα σε λευκό φόντο και περιβάλλεται από πλατύ ερυθρό περιθώριο. Είναι ελάχιστα φθαρμένη. Το μήκος της επιγραφής, είναι 1,90μ και το ύψος της 0,31μ. Το περιεχόμενό της είναι το εξής:

«+Ανεκαινίσθι και ανιστορίθι ο θείος και πάνσεπτος ναός των αγίων Θεοσέπτων βασιλέων και εισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης δια συνδρομής και εξόδου κόπου και μόχθου του ευλαβεστάτου ιερέως….Μανουήλ(;)…της θυγατρός αυτού Μαρίας επί της βασιλείας κυρου Ιωάννου του Παλαιολόγου…Σεπ(τεμβρίου) β΄, αυμς»

Στα μικρά γράμματα διαβάζουμε:

«δια χειρός καμού α[μαρτωλού] και ατέχνου Μανουήλ και Ιωάννου των Φωκάδων, εύχεσθε υπέρ υμών δια τον Κύριον αμήν αμήν».

Η κτητορική επιγραφή είναι μεγάλης ιστορικής και πολιτιστικής αξίας. Δείχνει στο μελετητή και στον απλό επισκέπτη στοιχεία για τον αφιερωτή του ναού (ιερέας Μανουήλ και η κόρη του Μαρία), τους αγιογράφους (Μανουήλ και Ιωάννης Φωκάς), αλλά κυρίως, αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο της προσήλωσης των Κρητικών στο Βυζάντιο. Οι Κρήτες αφιερωτές των ναών και των μοναστηριών αναγνώριζαν ως βασιλείς τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, παρά το γεγονός ότι οι Ενετοί είχαν ισχυρή εξουσία και τους καταπίεζαν θρησκευτικά. Το πιο όμως σημαντικό απ’ όλα, είναι πως είναι η τελευταία κτητορική επιγραφή που αναφέρεται το όνομα βυζαντινού αυτοκράτορα. Στην κτητορική επιγραφή αναφέρεται το έτος 1445.

Στον ανατολικό τοίχο του ναού έχουμε στο τεταρτοσφαίριο τον Παντοκράτορα σε στηθάριο να κρατεί κλειστό Ευαγγέλιο στο αριστερό χέρι και να ευλογεί με το δεξί. Κάτω, στον ημικύλινδρο της κόγχης του ιερού απεικονίζονται οι δύο Συλλειτουργούντες Ιεράρχες, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος αριστερά και δεξιά ο Μέγας Βασίλειος, συγγραφείς των δύο Θείων Λειτουργιών της Εκκλησίας. Στο μέσο, παριστάνεται τετράκογχη Αγία Τράπεζα, επάνω στην οποία εικονίζεται Δισκάριο. Δίπλα στην κόγχη του ιερού, εικονίζεται με ολόσωμη μετωπική μορφή ως διάκονος που κρατά θυμιατήρι ο Άγ. Φανούριος. Ο τρόπος αυτής της απεικόνισης του Αγίου είναι σπάνια. Στο νότιο τοίχο του Ιερού Βήματος, παριστάνεται ολόσωμος σε στάση μετωπική ο Άγιος Νικόλαος με αρχιερατική στολή, να κρατεί Ευαγγέλιο στο αριστερό χέρι και να ευλογεί με το δεξί. Ειδικά η μορφή του Αγίου Νικολάου παρουσιάζει από τεχνική άποψη αναμφισβήτητη συγγένεια με τα έργα των ζωγράφων στην Παντάνασσα στο Μυστρά.

Παρατηρούμε ότι για τους Φωκάδες οι φωτεινές γραμμές δεν χρησιμοποιούνται μόνο για το φωτισμό των προεξεχόντων σημείων. Η σπουδαιότερή τους λειτουργία είναι να σχεδιάσουν όγκους. Από τις τοιχογραφίες όμως της Παντάνασσας στο Μυστρά, μέχρι του Αγ. Κων/νου, είναι αισθητή η εξέλιξη και ειδικά η σχηματοποίηση, η οποία αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά της Κρητικής Σχολής. Οι φωτεινές γραμμές στην Παντάνασσα έχουν τεθεί με ελευθερία και δίνουν την εντύπωση ότι είναι πιο αυθόρμητες. Αντίθετα στους Φωκάδες, οι φωτεινές γραμμές είναι πιο αυστηρές, τυπικές. Αυτό είναι περισσότερο αισθητό στις ρυτίδες του μετώπου όπου έχουν μεταβληθεί σε σχήματα γεωμετρικά, καθορισμένα και υπολογισμένα με κάθε ακρίβεια. 

Παράλληλα, υπάρχει και ένα άλλο αξιοσημείωτο στοιχείο. Στην Παντάνασσα, το φωτεινό σώμα της σάρκας απλώνεται σε έκταση, ώστε ο σκοτεινός προπολασμός να φαίνεται ελάχιστα. Στους Φωκάδες, η έκταση της φωτεινής σάρκας είναι περιορισμένη και ο σκοτεινός τόνος μεγαλύτερος. Τα βασικά αυτά χαρακτηριστικά της τεχνικής των Φωκάδων, είναι τα βασικά γνωρίσματα της κρητικής τοιχογραφίας του 16ου αιώνα. Αποδεικνύεται έτσι, ότι η κρητική τεχνική είχε ήδη οριστικώς διαμορφωθεί στα μέσα του 15ου αιώνα και αυτό μας το δείχνουν οι τοιχογραφίες των Φωκάδων στον Άγ. Κων/νο.

Σε ψηλότερο επίπεδο στο θριαμβικό τόξο κυριαρχεί η παράσταση της «Φιλοξενίας του Αβραάμ» πλαισιωμένη από τις μορφές της Θεοτόκου και του Αρχαγγέλου Γαβριήλ με την παράσταση του «Ευαγγελισμού». Στην καμάρα του Ιερού εικονίζεται η παράσταση της «Πεντηκοστής» στα νότια, της «Αναλήψεως» στα βόρεια και σε χαμηλότερο επίπεδο η σκηνή των «Εισοδίων της Θεοτόκου». Η τοιχογραφία της Ανάληψης είναι επίσης σημαντική τοιχογραφία. Η Παναγία φοράει μαφόριο μελιτζανί και οι άγγελοι που παρίστανται φορούν άσπρο και κίτρινο. Τα βουνά στο βάθος είναι ωχροκίτρινα με σκιές από παράλληλες γραμμές. Πάνω ψηλά σε δόξα, ο Χριστός και γύρω του άγγελοι. 

Στα πρόσωπα, είναι ενδεικτικός ο κρητικός τρόπος φωτισμού με μικρά άσπρα φώτα. Στον κυρίως ναό η καμάρα είναι τοιχογραφημένη με ευαγγελικές σκηνές όπως στη νότια πλευρά η παράσταση της «Υπαπαντής» και της «Εις Άδου Καθόδου», στη βόρεια πλευρά η «Σταύρωση» και η «Μεταμόρφωση» ενώ στα ανατολικά του ενισχυτικού τόξου σημειώνεται η σκηνή της «Ιάσεως του τυφλού». Σε πιο χαμηλό επίπεδο διακρίνονται σκηνές από το Συναξάριο του αγίου στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός. Στο δυτικό τοίχο έχουμε την Κοίμηση της Θεοτόκου. Κάτω από την επιγραφή της εισόδου εκτείνεται παράσταση της «Κολάσεως» και νότια της θύρας ο Αρχάγγελος Γαβριήλ. Στο νότιο τοίχο παριστάνονται οι μορφές του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης καθώς και του Αγίου Αντωνίου ενώ στο βόρειο απεικονίζονται οι παραστάσεις οκτώ ολόσωμων αγίων.

Ο Άγ. Νικόλαος, τοιχογραφία στον Άγ. Κωνσταντίνο

Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως οι τοιχογραφίες των Φωκάδων στον Άγ. Κων/νο είναι διαφωτιστικές για τη μελέτη της εξέλιξης της τοιχογραφίας. Θα μπορούσαμε να πούμε πως οι Φωκάδες είναι οι πρόδρομοι της θαυμαστής Kρητικής Σχολής, που άκμασε κυρίως το 16ο αιώνα.

Άγιος Γεώργιος στην Έμπαρο

Εξωτερική άποψη του ναού

Το πιο αξιόλογο από αυτά είναι ο μικρός κατάγραφος ναός του Αγίου Γεωργίου στο κέντρο του χωριού, κτίσμα του 15ου αιώνα. Παρά τις σοβαρές ζημιές που του προκάλεσαν οι Τούρκοι κατά τις διάφορες Κρητικές Επαναστάσεις οι περισσότερες από τις τοιχογραφίες του διατηρήθηκαν αρκετά καλά ως το 1920. Από τότε και μετά έχουν καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό από την υγρασία που έμπαινε από τα ραγίσματα στη στέγη του (απομεινάρια κάποιων σεισμών).

Ο ναός ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου με δίρριχτη κεραμοσκεπή. Είναι κτισμένος με λίθους της περιοχής κατά το κοινό σύστημα τοιχοποιίας δηλαδή αργολιθοδομή με μικρού και μεσαίου μεγέθους πέτρες και συνδετικό ασβεστοκονίαμα. Τα πλαίσια των ανοιγμάτων σχηματίζονται από λαξευτό πωρόλιθο. Η μοναδική είσοδος στα δυτικά του ναού διαμορφώνεται με τριπλό πλαίσιο, αποτέλεσμα δυτικής επίδρασης. Δυτική επίδραση επίσης αποτελεί η οξυκόρυφη απόληξη του ανακουφιστικού τόξου του θυρώματος και τα οξυκόρυφα ενισχυτικά τόξα της καμάρας στο εσωτερικό. Τα στοιχεία αυτά συνηγορούν σε μια υστερότερη χρονολόγηση στην ύστερη δηλαδή περίοδο της Ενετοκρατίας

Στο κάτω μέρος και δεξιά του δυτικού τοίχου σώζεται η εικόνα του Μιχαήλ Αρχαγγέλου και πάνω από αυτή η κτητορική επιγραφή η οποία μας δίνει πληροφορίες για τη χρονολόγηση του ναού και για το ζωγράφο που φιλοτέχνησε το εικονογραφικό πρόγραμμα, και που πιθανότατα ήταν ο γνωστός Κρητικός αγιογράφος Μανουήλ Φωκάς. Είναι γραμμένη με καλλιτεχνικά μικρά γράμματα, στοιχείο που δηλώνει το υψηλό μορφωτικό επίπεδο του ανθρώπου που υπογράφει. Εκείνη την περίοδο η υπογραφή των ζωγραφικών έργων από τους δημιουργούς τους δεν αποτελούσε συχνό φαινόμενο, όπως έγινε μεταγενέστερα το 16ο και 17ο αι. Η υπογραφή των έργων είναι η πρώτη προσπάθεια των ζωγράφων να αναδειχθούν από την ανωνυμία των προηγούμενων αιώνων.

Η επιγραφή μας δίνει ακριβή χρονολόγηση στο 1437. Είναι σημαντική η αναφορά του ονόματος του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Παλαιολόγου, που δηλώνει την εθνική συνείδηση των Κρητών και την προσήλωσή τους στη βυζαντινή τους καταγωγή.

Η επιγραφή αυτή που είναι χαραγμένη σε φόντο κίτρινο και λευκό αναγράφει μέσα σε κορνίζα 18Χ116 εκ. και με μαύρα γράμματα των 3,5 εκ. πολύ ανορθόγραφα τα ακόλουθα.

Ανεκαινίθη και ανειστορήθη ο θείος και πάνσεπτος ναός του αγίου ενδόξου μεγαλομάρτυρος και τροπεοφόρου Γεωργίου διά συνδρομής και κόπου και μόχθου του ευλαβεστάτου ιερέως κυρου Μανουήλ του ... άμα σιβίου και τέκνοις και ετέρων πολλών Χριστιανών. Επί της βασιλείας του ευσεβεστάτου βασιλέως κυρου Ιωάννου του Παλεολόγου και αυτοκράτορος Ρομέων εις έτους ςΠΜΕ αμήν. Και ιστορήθη τα δια χειρός εμού Σταμάθη Μανουήλ του Φωκά. Και εύχεσθαι μοι πάντες δια τον Κύριον.

Οι Τοιχογραφίες

Το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού είναι από τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της ζωγραφικής τέχνης στην Κρήτη του 15ου αιώνα. Η διάταξη των παραστάσεων που διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση, ακολουθεί το βυζαντινό σύστημα όπως διαμορφώνεται την παλαιολόγεια περίοδο. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας απεικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας. Στην κόγχη ο Μελισμός, τέσσερις συλλειτουργούντες ιεράρχες και δύο άγγελοι-Διάκονοι. Στο μέτωπο του θριαμβικού τόξου η Φιλοξενία του Αβραάμ διακρίνεται με δυσκολία ενώ πλαισιώνεται από την παράσταση του Ευαγγελισμού με τον αρχάγγελο Γαβριήλ αριστερά και τη Θεοτόκο δεξιά. Στην καμάρα του ιερού ανατολικά εικονίζεται σε δύο τμήματα η Πεντηκοστή και δυτικά η Ανάληψη, επίσης σε δύο τμήματα. Κάτω από αυτές τις σκηνές βρίσκεται το Χαίρε των Μυροφόρων στα βόρεια και η Ψηλάφηση του Θωμά στα νότια της καμάρας. Στον κυρίως ναό εικονίζονται, σε διάταξη τριών ζωνών, οι ευαγγελικές σκηνές και το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου, εντός ερυθρών ταινιών-πλαισίων, που δίνουν την εντύπωση ζωγραφικού πίνακα.

Στη νότια πλευρά της καμάρας εικονίζεται η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση και η Μεταμόρφωση του Χριστού στην ανώτερη ζώνη, ενώ στη μεσαία ζώνη η Προδοσία του Ιούδα, η άρνηση του Πέτρου και ο Παράδεισος της Δευτέρας Παρουσίας. Στην κατώτερη ζώνη της καμάρας σκηνές από το μαρτύριο του Αγίου Γεωργίου όπως ο Τροχός, η Ξέσις και Χοροί της Δευτέρας Παρουσίας.

Στις αντίστοιχες θέσεις στη βόρεια πλευρά η Έγερση του Λαζάρου στα δυτικά, η Βαϊοφόρος, ο Χριστός προσευχόμενος στο όρος των Ελαιών και ο Νιπτήρ, ενώ στη μεσαία ζώνη ο Ιησούς προ του Πιλάτου, ο Ελκόμενος, η Ανάβασις επί του Σταυρού και η Σταύρωση. Στο αμέσως κατώτερο επίπεδο ο Άγιος Γεώργιος ενώπιον του Διοκλητιανού, ο Άγιος Γεώργιος στη φυλακή, ο Βρασμός του Αγίου Γεωργίου και η Μαστίγωσή του.

Στους πλάγιους τοίχους του ναού έχει τοιχογραφηθεί σειρά ολόσωμων μετωπικών Αγίων κάτω από τοξα με φυτική διακόσμηση, οκτώ στη νότια πλευρά και έξι στη βόρεια, μεταξύ των οποίων υπάρχουν και Αγίες, η ταύτιση των οποίων δεν είναι δυνατή λόγω της κακής διατήρησής τους. Στο τύμπανο του δυτικού τοίχου εικονίζεται η παράσταση της «Κρίσεως» της «Δευτέρας Παρουσίας» με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στα αριστερά της εισόδου κάτω από την αφιερωματική επιγραφή, ενώ δεξιά της εισόδου σκηνές από την Κόλαση.

Στις τοιχογραφίες της Εμπάρου είναι αισθητή η επίδραση της λεπτομερειακής τεχνικής της φορητής εικόνας με την προσπάθεια απόδοσης του όγκου των προσώπων με τη χρήση μικτών παράλληλων φωτεινών γραμμών και την αντίθεση της φωτεινής σάρκας με τον σκοτεινό προπλασμό, όπως διακρίνεται στο χορό των Αποστόλων. Χαρακτηριστικό στοιχείο στα έργα του Μανουήλ Φωκά, όπως διαπιστώνεται στην Έμπαρο και στην Επάνω Σύμη είναι η συγκράτηση και η αυστηρή, ιερατική μεγαλοπρέπεια, η έλλειψη της δραματικής έντασης και μία τάση για σχηματικότητα. Τονίζει τη συγκράτηση και το απόμακρο στις φιγούρες του μέσω της χρήσης ενός δεσπόζοντος μαύρου και υποτονικού χρωματικού σχήματος. Οι αδερφοί Φωκά θεωρούνταν από τους καλύτερους αγιογράφους στην Κρήτη.

Η ζωγραφική της Εμπάρου βρίσκεται σε ένα πρωιμότερο στάδιο εξέλιξης των χαρακτηριστικών της μετέπειτα τέχνης της Κρητικής Σχολής όμως η ποικιλία των χρωματικών συνθέσεων που χαρακτηρίζει το εικονογραφικό της πρόγραμμα, η προσπάθεια για κίνηση των μορφών, η εκδήλωση του ανθρώπινου πάθους και η εξωτερίκευση των συναισθημάτων (όπως στην παράσταση της Αναλήψεως) καθώς και η απόδοση μιας πιο λεπτομερειακής και ρεαλιστικής ζωγραφικής με τις γραμμικές πτυχώσεις των ενδυμάτων και την απόδοση του όγκου των μορφών καθιστούν το μνημείο ως ένα από τα σπουδαιότερα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της περιόδου της μετέπειτα Κρητικής Σχολής.

Η Ανάσταση του Λάζαρου

Ανάσταση του Λαζάρου

Η Ανάσταση απεικονίζει το Λάζαρο να βγαίνει από τον τάφο τυλιγμένος ακόμα στο σάβανό του. Ο Χριστός στέκεται μπροστά του με το χέρι του υψωμένο και πίσω του βρίσκονται κάποιοι μαθητές. Ένας ή δύο άνδρες κρατούν την πλάκα του τάφου. Η Μάρθα και η Μαρία γονατίζουν μπροστα στο Χριστό. Θεατές από το Ιερό παρακολουθούν.

Λεπτομέρεια από την Ανάσταση του Λαζάρου (Άγιος Γεώργιος, Έμπαρος). Ένας από τους θεατές κρατά ένα μαντήλι μπροστά στο στόμα του.

Η είσοδος στην Ιερουσαλήμ

Η είσοδος στην Ιερουσαλήμ απεικονίζει το Χριστό πάνω σε λευκό γαϊδουράκι. Με το δεξί του χέρι κάνει το σημείο της ευλογίας. Πίσω του είναι οι απόστολοι και στο βάθος το όρος των Ελαιών. Στο βάθος δεξιά η Ιερουσαλήμ με τους κατοίκους της μπροστά στα σπίτια τους ή να κοιτούν από τα παράθυρα. Πολύ συχνά κρατούν βάγια. Στα φοινικόδεντρα παιδάκια που κόβουν τα φύλλα. Και μερικά παιδιά που τοποθετούν χαλιά στο έδαφος μπροστά από το γαϊδουράκι.

Η είσοδος στην Ιερουσαλήμ

Λεπτομέρεια: πίσω διακρίνεται το μικρό αγόρι πάνω στο φοινικόδεντρο.

Λεπτομέρεια από το δεξιό μέρος του έργου.

Αυτό είναι στην πραγματικότητα μόνο το ανώτερο τμήμα μια απεικόνισης (που έχει στη μέση το Χριστό) που έχει ζωγραφιστεί στο θόλο μπροστά στην Αγία Τράπεζα. Ζωγράφος ο Μανουήλ Φωκάς (1436-37).

 Η Ανάληψη του Χριστού

Η Ανάληψη απεικονίζει το Χριστό σε ένα ελλειπτικό ή στρογγυλό φωτοστέφανο που κρατούν δύο ή τέσσερις άγγελοι. Τον οδηγούν στον ουρανό. Ο Χριστός κρατά το Ευαγγέλιο στο αριστερό του χέρι και κάνει το σημείο της ευλογίας με το δεξί. Και στις δύο πλευρές βρίσκονται απόστολοι που κοιτούν οι περισσότεροι το Χριστό.

Η Ανάληψη του Χριστού

Η Μαρία είναι μεταξύ των αποστόλων έχοντας στο πλάι της από έναν ή δύο αγγέλους. Η Μαρία κοιτάζει ευθεία μπροστά σε στάση προσευχής συμβολίζοντας την εκκλησία που αφέθηκε πίσω και συνεχίζει να προσεύχεται.

Λεπτομέρεια από την Ανάληψη στον Άγιο Γεώργιο στην Έμπαρο. Η Μαρία και ένας άγγελος πίσω της.

Λεπτομέρεια από την Πεντηκοστή

Η Κάθοδος του Αγίου Πνεύματος, η επονομαζόμενη Πεντηκοστή, παριστάνεται με τους Αποστόλους καθισμένους σε ημικύκλιο, πολύ συχνά με μία πύρινη γλώσσα πάνω από τα κεφάλια τους. Στο πάνω μέρος της παράστασης, που δε φαίνεται εδώ, ακτινοβόλες δέσμες φωτός συμβολίζουν το Άγιο Πνεύμα. Στο κάτω μέρος και στο μέσο στέκεται ένας γέροντας που συμβολίζει όλους τους ανθρώπους. Στα χέρια του κρατάει ένα λευκό ύφασμα με 12 κυλίνδρους. Αυτό συμβολίζει το αποστολικό έργο και τις διαφορετικές γλώσσες που μιλούσαν οι Απόστολοι μετά την Πεντηκοστή. Η Πεντηκοστή είναι το θέμα που βρίσκουμε λιγότερο στην Κρήτη.

Λεπτομέρεια από την Πεντηκοστή στον Άγιο Γεώργιο Εμπάρου. Ένας γέροντας που συμβολίζει τον κόσμο με δώδεκα κυλίνδρους. Στα αριστερά και δεξιά υπάρχει επιγραφή «Ο Κόσμος». Ζωγράφος ο Μανουήλ Φωκάς 1436/1437.

Οι πλευρικοί τοίχοι του κλίτους χωρίζονται σε σειρές από ορθογώνια επίπεδα (διάχωρα) με πλατιές κοκκινωπές λωρίδες να διαχωρίζουν τα επίπεδα. Στα επίπεδα αυτά σκηνές από το δωδεκάορτο: τα 12 σπουδαία γεγονότα στη ζωή του Χριστού. Και σημαντικά σημεία από τη ζωή της Παναγίας και των άλλων Αγίων.

Η Ανάσταση του Λάζαρου και η είσοδος στην Ιερουσαλήμ

Τα διάχωρα στο κλίτος του Αγίου Γεωργίου στην Έμπαρο. Στα αριστερά η Ανάσταση του Λαζάρου και στα δεξιά η Είσοδος στην Ιερουσαλήμ.

(ΠΗΓΕΣ: home.zonnet.nl/fresco.crete, Ε. Σηφάκη κ Γ. Κατσαλή, Ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου στην Έμπαρο, Ηράκλειο.

Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου (Επάνω Σύμη)

Εξωτερική άποψη του ναού

Ο Άγιος Γεώργιος βρίσκεται στην είσοδο του ερειπωμένου οικισμού Απάνω Σύμη, και λίγο έξω από τον οικισμό Κάτω Σύμη Βιάννου. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού είναι αποτέλεσμα της προσθήκης στον αρχικό μονόχωρο ναό ενός εγκάρσιου ευρύχωρου κλίτους το οποίο δεν απέχει πολύ χρονικά από την ανέγερση του αρχικού ναού, όπως τεκμηριώνεται και από την κτητορική επιγραφή.

Η επιγραφή διαχωρίζει ρητά τον Γεώργιο, χορηγό της διακόσμησης της μέσα εκκλησίας, από τον κτήτορα του εγκάρσιου κλίτους «Κωνσταντίνο τὸν Φρουλᾶ καὶ τὸν ὑιὸ αὐτοῦ Θωμᾶ». Η τοιχογράφηση του πρώτου ναού συγκρινόμενη με άλλα μνημεία που ζωγράφισε ο Μανουήλ Φωκάς, όπως τον Άγιο Γεώργιο στην Έμπαρο και τον Άγιο Κωνσταντίνο στο Αβδού, θα πρέπει να τοποθετηθεί λίγο πριν τα μέσα του 15ου αι. 

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του εγκάρσιου κλίτους που ολοκληρώθηκε το 1453, έτος άλωσης της Κωνσταντινούπολης, αποτελεί το τελευταίο επιβεβαιωμένο έργο του ζωγράφου Μανουήλ Φωκά, ενώ εντάσσεται στο λεγόμενο ακαδημαϊκό ρεύμα της παλαιολόγειας περιόδου.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού περιλαμβάνει, στο αρχικό κλίτος, σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο με έμφαση στα θαύματα του Χριστού, τρία από τα οποία εικονίζονται στην καμάρα του κυρίως ναού, καθώς και από το συναξάρι του αγίου Γεωργίου τη σκηνή ενώπιον του Άρχοντα. Στο εγκάρσιο κλίτος, του οποίου οι τοιχογραφίες διασώζονται αποσπασματικά, συμπληρώθηκαν αργότερα σκηνές από το Δωδεκάορτο και τον κύκλο του αγίου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Ι. Χ. Βράνου, Θεωρία Αγιογραφίας, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσ/νικη, 1977

Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 12, Αθήνα, 1968

Kalokyris k., The Byzantine wall paintings of Crete, Red Dust, New York, 1973

Μπορμπουδάκης Ε., Βυζαντινά και Μεσαιωνικά μνημεία της Κρήτης, Κρητικά Χρονικά, τ. ΚΒ΄και ΚΓ΄, Ηράκλειο, εκδ. Καλοκαιρινός, 1970

Ξανθουδίδη Σ., Χριστιανικαί επιγραφαί, περ. Αθηνά, τ. 15, 1903

Ξυγγόπουλος Α., Σχεδίασμα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την Άλωση, Αθήνα,1957

Πάπυρος Λάρους Μπριτάνικα, Αθήνα, τ.60

Σπανάκης Στ., Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, Γραφικές τέχνες Γ. Δετοράκης, Ηράκλειο, τ. Α΄,1990

Χατζηδάκης Μ, Τοιχογραφίες στην Κρήτη, Κρητικά Χρονικά, τ. ΣΤ΄, Ηράκλειο, εκδ. Καλοκαιρινός,1952

H διακόσμηση του Iερού Nαού Aγ. Kωνσταντίνου και Eλένης στο Aβδού Πεδιάδος Tης Mαρίας Δ. Δρούλου*

Πηγές:

https://christiancrete.wikispaces.com/%CE%9D%CE%B1%CF%8C%CF%82+%CE%91%CE%B3%CE%AF%CF%89%CE%BD+%CE%9A%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%85+%CE%BA%CE%B1%CE%B9+%CE%95%CE%BB%CE%AD%CE%BD%CE%B7%CF%82+%CF%83%CF%84%CE%BF+%CE%91%CE%B2%CE%B4%CE%BF%CF%8D

http://orthodoxcrete.com/el/places/saint-george-at-apano-symi/

http://www.embaros.com/index.php?option=com_content&view=article&id=17:sp-775159180&catid=2&Itemid=36&showall=&limitstart=1&lang=el

http://iscreta.gr/2015/10/%CE%BF-%CE%BD%CE%B1%CF%8C%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CF%89%CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%85-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CE%B1%CE%B2%CE%B4%CE%BF/

https://christiancrete.wikispaces.com/%CE%A6%CF%89%CE%BA%CE%AC%CF%82+%CE%9C%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%85%CE%AE%CE%BB+%CE%BA%CE%B1%CE%B9+%CE%99%CF%89%CE%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%82+(%CE%91%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%AC%CF%86%CE%BF%CE%B9)