Ο Κρητικός ζωγράφος Νικόλαος Φιλανθρωπηνός, (15ος αιώνας)

Ανάμεσα στους ζωγράφους για τους οποίους ο Mario Cattapan είχε ανακαλύψει καινούργια έγγραφα ήταν και ο Νικόλαος Φιλανθρωπηνός (γνωστός ήδη από παλαιότερη έρευνα του ακαδημαϊκού κ. Μανούσου Μανούσακα, για τον οποίο είχε δημοσιεύσει ένα μόνο έγγραφο. Η τυχαία ανακάλυψη άλλων εγγράφων στα Αρχεία της Βενετίας από την υπογράφουσα απέφερε μερικά επιπλέον στοιχεία για τον ζωγράφο. 

Από το υλικό που αφορά στον Φιλανθρωπηνό και έχει μείνει αδημοσίευτο, επέλεξα να παρουσιάσω ένα έγγραφο με περιεχόμενο σπάνιο, μολονότι η περίπτωση που καταγράφει δεν θα ήταν, ασφαλώς, η μοναδική. Πρόκειται για ένα συμβόλαιο με ημερομηνία 23 Νοεμβρίου 1400, που συντάχθηκε στην πρωτεύουσα του «βασιλείου της Κρήτης», τον Χάνδακα. Το συμβόλαιο αυτό αποκαλύπτει την επαγγελματική συνεργασία, σε κοινό εργαστήριο, του Νικολάου Φιλανθρωπηνού με ένα Βενετό ζωγράφο, τον Nicolaum Storlado, συνεργασία με τη μορφή συνεταιρισμού (societas), διαρκείας τριών χρόνων.

Πολύπτυχο 'Αγίου Στεφάνου. Ή Παναγία, (λεπτομέρεια)

Είναι η πρώτη, από όσο γνωρίζω, φορά που τεκμηριώνεται με συγκεκριμένη μαρτυρία η ισότιμη συμμετοχή ενός βενετού ζωγράφου σε εργαστήριο της Κρήτης. Οι δύο ζωγράφοι, κάτοικοι του Χάνδακα, συμφωνούν να συνεργασθούν στα τρία αυτά χρόνια με τους ακόλουθους όρους (infrascriptam societatem taliter affirmantes): θα εκμισθώσουν μαζί ένα εργαστήριο (conducere sive affidare apothecam unam) στην πόλη, στο οποίο θα εργάζονται από κοινού (simul exercere debeamus artem nostrani}, επωμιζόμενοι εξ ημισείας το ποσόν του ενοικίου και τα άλλα έξοδα, και συμμετέχοντας εξίσου στα κέρδη. Η ποινική ρήτρα σε περίπτωση αθέτησης της συμφωνίας ορίζεται, για κάθε ένα από τα δύο συμβαλλόμενα μέρη, σε πενήντα υπέρπυρα, ποσό καθόλου ευκαταφρόνητο. Οι δύο ζωγράφοι δεν έρχονταν σε συμφωνία για πρώτη φορά. Ένα περίπου χρόνο νωρίτερα, είχαν αγοράσει μαζί στον Χάνδακα ποσότητα κυανού υφάσματος, γεγονός που επιτρέπει να υποθέσουμε κάποια προηγούμενη, ίσως επαγγελματική, συνεργασία. Από άλλα έγγραφα, στα οποία τα δύο πρόσωπα αναφέρονται χωριστά, έχουμε μερικές ακόμη πληροφορίες για τους δύο ζωγράφους, και περισσότερες για τον πρώτο.

 

Κεφαλή Αγίου Αυγουστίνου (λεπτομέρεια)

Ο Νικόλαος Φιλανθρωπηνός, κωνσταντινουπολίτικης πιθανότατα καταγωγής, όπως δηλώνουν τόσο το όνομα του όσο και οι μαρτυρούμενες επαφές του με την Κωνσταντινούπολη, αναφέρεται το 1396 ως εγκατεστημένος στην Κρήτη, όπως και άλλα μέλη της οικογένειας του. Δείγματα της δραστηριότητας του στο νησί παρέχουν ορισμένα ανέκδοτα έγγραφα, όπως συμβόλαιο του 1412 που αφορά σε παραγγελία ενός μεγάλου πίνακα Αγίας Τράπεζας δυτικού τύπου (pala d'altare) από τον βενετό ευγενή Alessandro Barbo, συμβόλαιο του 1413 για διακόσμηση παραπετασμάτων του ίδιου ευγενή και τρίτο συμβόλαιο, του 1418, για τη φιλοτέχνηση εικόνων από παραγγελιοδότη με βυζαντινό επώνυμο, τον Γεώργιο Χρυσοβέργη.

Σοβαρό επεισόδιο στη ζωή του αποτέλεσε η ανάμειξη του στην υπόθεση του φίλου του, κρητικού ιερέα και κωδικογράφου, Μιχαήλ Καλοφρενά, για τον οποίο υπήρχε φήμη ότι είχε παυθεί εξαιτίας του γάμου του με πρώην μοναχή. Ο Φιλανθρωπηνός συνόδευσε τον Καλοφρενά στην Κωνσταντινούπολη το 1418 με πρόσχημα, όπως αναφέρει αργότερα, την αγορά χρωμάτων και άλλων υλικών της τέχνης του, στην πραγματικότητα όμως για να μεσολαβήσει στον πατριάρχη Ιωσήφ Β' και στον θεολόγο και λόγιο Ιωσήφ Βρυέννιο υπέρ του Καλοφρενά. Λίγους μήνες αργότερα, μετά από δύο ανακρίσεις από τις βενετικές αρχές της Κρήτης, που απαγόρευαν τις επαφές ελλήνων ιερωμένων με ορθόδοξους αρχιερείς εκτός των βενετικών εδαφών, ο Νικόλαος Φιλανθρωπηνός θεωρήθηκε μεσολαβητής στις επαφές τού Καλοφρενά και καταδικάσθηκε, το 1419, σε οκτάμηνη φυλάκιση. Ωστόσο, το επεισόδιο αυτό, που αποκαλύπτει σχέσεις του Φιλανθρωπηνού με υψηλούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης, δεν φαίνεται να έβλαψε την καλλιτεχνική σταδιοδρομία του.

 

Πολύπτυχο 'Αγίου Στεφάνου.
Οι άγιοι Ιωάννης ο Πρόδρομος, Νικόλαος και Σεβαστιανός (λεπτομέρεια)

Ας επιστρέψουμε, όμως, στο συμβόλαιο της 23ης Νοεμβρίου του 1400 που μας απασχολεί εδώ. Από το περιεχόμενο του γίνεται σαφές ότι πρόκειται για περίπτωση «αμφίπλευρου συνεταιρισμού», καθώς και τα δύο ενδιαφερόμενα μέρη επενδύουν τον χρόνο και την επαγγελματική τους κατάρτιση σε απολύτως ίση βάση. Η ενοικίαση κοινού εργαστηρίου υπονοεί επίσης τη σχετική επένδυση κεφαλαίων. Και οι δύο ζωγράφοι, ο Φιλανθρωπηνός και ο Storlado, συμφωνούν να συχνάζουν κανονικά στο εργαστήριο τους «ημέρα και νύχτα, όπως απαιτεί η συνήθεια» (die noctuque, secundum usum) και να μοιράζονται τα κέρδη που θα έμεναν μετά την εξόφληση των εξόδων για το ενοίκιο και για τα υλικά της τέχνης τους. Μολονότι στο συμβόλαιο όλα υπολογίζονται σε ίση βάση, είναι πιθανό ότι ο Νικόλαος Φιλανθρωπηνός, που αναφέρεται πρώτος, ήταν σημαντικότερος ή γνωστότερος ζωγράφος. Τον επόμενο μήνα από τη σύναψη του συμβολαίου, άλλωστε, ο Φιλανθρωπηνός ανέλαβε ένα μαθητή για να τον εκπαιδεύσει επί τρία χρόνια.Η παρουσία του Φιλανθρωπηνού στην Κρήτη μαρτυρείται και το 1422. Από το 1430 ως το 1436, ο Φιλανθρωπηνός βρίσκεται στη Βενετία, όπου εργάζεται ως ψηφωτής στη διακόσμηση του λαμπρότερου μνημείου της πόλης, της βασιλικής του Αγίου Μάρκου, περίπτωση μοναδική για έναν υστεροβυζαντινό κρητικό ζωγράφο.

 

Πολύπτυχο 'Αγίου Στεφάνου.
Οι άγιοι Χριστόφορος, Αυγουστίνος και Στέφανος (λεπτομέρεια)

Από μεταγενέστερα, εξάλλου, έγγραφα που αφορούν σ' αυτόν, συνάγεται ότι ο Φιλανθρωπηνός είχε σημαντική κοινωνική και καλλιτεχνική παρουσία. Τί είδους εργασίες πραγματοποιούσαν στο κοινό εργαστήριο τους οι δύο ζωγράφοι, ο βυζαντινός Φιλανθρωπηνός και ο βενετός Storlado; Ασφαλώς φιλοτεχνούσαν βυζαντινές εικόνες, αλλά και «ιταλοκρητικούς» πίνακες και δυτικότροπα πετάσματα βωμού, ίσως και εργασίες με λιγότερες καλλιτεχνικές αξιώσεις, όπως εραλδική ή διακοσμητική ζωγραφική, με μεγάλη ζήτηση την εποχή αυτή, όπως υποδεικνύουν συμβόλαια του 1399 για τον Storlado και του 1413 για τον Φιλανθρωπηνό. Δεν γνωρίζουμε αν τοιχογράφησαν και ναούς και πρέπει να σημειώσουμε ότι κανένα ενυπόγραφο έργο είτε του ενός είτε του άλλου από τους δύο συνεταίρους δεν έχει εντοπισθεί μέχρι σήμερα

Ως προς την κατανομή της καλλιτεχνικής εργασίας στην παραγωγή του εν λόγω εργαστηρίου μόνο υποθέσεις μπορούμε να διατυπώσουμε. Έτσι, δεν είναι δυνατόν να συμπεράνουμε ότι ο Storlado ασχολείτο κυρίως με τις διακοσμητικές εργασίες ή την εκτέλεση παραγγελιών που αφορούσαν σε δυτικότροπους πίνακες. Όπως ήδη σημειώσαμε, παρόμοιες παραγγελίες αναλάμβανε ατομικά και ο Φιλανθρωπηνός. Επιπλέον, άλλα έγγραφα της εποχής μας πληροφορούν για τη διπλή ικανότητα των ελλήνων ζωγράφων στην Κρήτη του 15ου αιώνα να παράγουν έργα σε βυζαντινή {in forma greca) όσο και σε ιταλίζουσα (in forma a la latina) τεχνοτροπία.

Παρά την ασάφεια των επιμέρους λεπτομερειών, για τις οποίες δεν διαθέτουμε συγκεκριμένες πληροφορίες, η λειτουργία κοινού εργαστηρίου δύο ομοτέχνων με διαφορετική καταγωγή, κύρια προπαιδεία και πολιτισμική εμπειρία πρέπει να γίνει κατανοητή μέσα στο ιδιάζον ιστορικό και κοινωνικό της πλαίσιο. Έτσι, η στενή συνεργασία ενός βυζαντινού και ενός βενετού ζωγράφου αποκαλύπτει με εύγλωττο τρόπο την ανάπτυξη νέων καλλιτεχνικών προσανατολισμών σε ένα χώρο υπό βενετική κυριαρχία, αλλά με ισχυρή και ζωντανή βυζαντινή παράδοση. Η διπλή καλλιτεχνική έκφραση και η ανάμειξη διαφόρων τεχνοτροπικών στοιχείων ανταποκρίνονταν σε αντίστοιχη ζήτηση από τα μέλη μιας κοινωνίας που χαρακτηριζόταν από εθνικές και θρησκευτικές διαφοροποιήσεις, από διαφορετικά πολιτισμικά βιώματα, αισθητικές προτιμήσεις και, εντέλει, διαφορετικές απαιτήσεις, τις οποίες όφειλαν να ικανοποιήσουν οι επαγγελματίες. Οι ιδιαιτερότητες αυτές εικονογραφούνται σε σωζόμενα έργα τέχνης, όπως π.χ. στο σύνθετο πολυμερή πίνακα (πολύπτυχο) από τη μονή του Αγίου Στεφάνου στη Μονόπολη Απουλίας (σήμερα στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης), που χρονολογείται μάλιστα στις αρχές του 15^ου αιώνα.

 

Πολύπτυχο Αγίου Στεφάνου από τη Μονόπολη της Απουλίας –Κρήτη, περ. 1400, (Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης). Πολύ πιθανόν να πρόκειται για έργο του Φιλανθρωπηνού

Η συνεργασία που μαρτυρείται στο έγγραφο μας και καθαυτή η παρουσία ξένων καλλιτεχνών στην Κρήτη υποδεικνύει με σαφήνεια έναν από τους τρόπους με τους οποίους οι εντόπιοι «μαίστορες» έρχονταν σε άμεση επαφή με τη βενετική τέχνη και έναν από τους διαύλους που διευκόλυναν τη διείσδυση των σχετικών επιδράσεων στην κρητική ζωγραφική. Η μετεξέλιξη της παλαιολόγειας παράδοσης και η ενσωμάτωση ή αφομοίωση στοιχείων από την υστερογοτθική και αναγεννησιακή ιταλική τέχνη παρήγαγαν στην Κρήτη της βενετικής περιόδου έργα υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, ένδειξη για την ακμή μιας κοινωνίας με αξιόλογα επιτεύγματα και σε άλλους τομείς της τέχνης και του πολιτισμού.

ΜΑΡΊΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΥΔΑΚΗ - ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΟΥ

CONDUCERE APOTHECAM, IN QUA EXERCERE ARTEM NOSTRAM.

ΤO ΕΡΓΑΣΤHΡΙΟ ΕΝΌΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟY ΚΑΙ ΕΝOΣ

ΒEΝΕΤΟΥ ΖΩΓΡAΦΟΥ ΣΤΗΝ ΚΡHΤΗ

http://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/bz/article/viewFile/3673/3532.pdf