Ο Κωνσταντίνος Μαλέας για τον Γιαννούλη Χαλεπά

Εισαγωγή: Γιώργος Ζεβελάκης

Ελάχιστα κριτικά κείμενα, απ’ όσο γνωρίζουμε, άφησε στη σύντομη ζωή του ο Κωνσταντίνος Μαλέας, ο ζωγράφος που, μαζί με τον Κωνσταντίνο Παρθένη, θεωρείται εισηγητής της μοντέρνας τέχνης στην Ελλάδα. Η κριτική του, λοιπόν, για τον Γιαννούλη Χαλεπά είναι ένα μοναδικό κείμενο που μέσα από τις απόψεις για τον ομότεχνό του αποκαλύπτεται η γενικότερη αντίληψη του μεταϊμπρεσιονιστή ζωγράφου για τις πλαστικές τέχνες.

Κωνσταντίνος Μαλέας

Το σπάνιο γραπτό φιλοξενήθηκε στην πρώτη σελίδα του Ελευθέρου Βήματος της 9ης Απριλίου 1925, με αφορμή τη διάλεξη του γλύπτη Θωμά Θωμόπουλου για την έκθεση των έργων του ερημίτη της Τήνου στην Ακαδημία. Διάλεξη που «πολύς κόσμος ενδιαφέρθηκε ν’ ακούση και είνε ένας ακόμη λόγος αυτός που μας εμπνέει να γράψωμεν τι φρονούμε για το έργον του άμοιρου καλλιτέχνη», αναφέρει ο Κ. Μαλέας. Μπορεί βέβαια ο αρθρογράφος  να μη διαθέτει ιδιαίτερη άνεση λόγου και να χρησιμοποιεί αδέξια κάποιες λέξεις, όμως η κριτική του σκέψη εμβαθύνει στο καλλιτεχνικό φαινόμενο, το διαχωρίζει από τη ρητορεία και τη μεγαλορρημοσύνη και διατυπώνει εύστοχες προβλέψεις για το μέλλον των εικαστικών τεχνών. Παρενθετικά, δίνει μια αίσθηση  μελαγχολίας η επείγουσα έκκλησή του όσο «θἂναι ακόμα καιρός», λόγω ηλικίας και επισφαλούς υγείας, «να μαζευτούν τα έργα του Χαλεπά». Από μια ειρωνεία της τύχης όμως, ο Κ. Μαλέας πέθανε μόλις τρία χρόνια μετά, το 1928, στα σαράντα εννέα του χρόνια, ενώ ο Χαλεπάς μακροημέρευσε μέχρι το 1938.

Κρίνω απαραίτητο να προσθέσω εδώ δυο λόγια από τη νεκρολογία του Ζαχαρία Παπαντωνίου για τον συντάκτη του άρθρου: «Ο θάνατος ενός ζωγράφου της παραγωγικότητος και της αξίας του Κ. Μαλέα δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ως ενέδρα του πεπρωμένου κατά της μικράς μας τέχνης… Φύσις οψίκαρπος. Τα έργα του έχουν την μεγαλοφυΐα των βιβλικών ψαλμών με τον αρμονικό και πλατύ τρόπο που έχουν συσταθεί».

Στο κείμενο που ακολουθεί διατηρήθηκε η ορθογραφία της αρχικής δημοσίευσης.

Κωνσταντίνος Μαλέας, αυτοπροσωπογραφία

Ο Κωνσταντίνος Μαλέας για τον Γιαννούλη Χαλεπά

Η έκθεσις των τελευταίων έργων του καλλιτέχνη, που η σκληρή μοίρα έταξεν ερημίτην μακρυά από κάθε σχετικό καλλιτεχνικό περιβάλλον, είναι ένα εξαιρετικό φαινόμενο που ενδιαφέρει από πολλές όψεις. Και το αλτρουιστικό αυτό κίνημα, έστω και για έναν ακίνδυνο πια τεχνίτη Έλληνα, μας ευχαριστεί, όσο και η διάλεξις του γλύπτου κ. Θωμόπουλου, ο οποίος μας είπε τις ατομικές γνώμες του. Και αυτό ακόμα συντελεί να μας βγάλη από την καλλιτεχνική αδιαφορία μας και τον ζεμανφουτισμό μας, για τα καλλιτεχνικά μας ζητήματα. Παρήγορον επίσης ότι πολύς κόσμος ενδιαφέρθηκε ν’ ακούση και είνε ένας ακόμη λόγος αυτός που μας εμπνέει να γράψωμεν τι φρονούμε για το έργον του άμοιρου καλλιτέχνη, που παρουσιάζεται ευλαβικό μπρος στα μάτια μας. Ο κ. Θωμόπουλος με υπέρτατη μεγαλορρημοσύνη κατέταξε τον μετριόφρονα, πράον και ειλικρινή συνάδελφόν μας, τον ωνόμασε μεγάλον μέσα στην παγκόσμιαν εξέλιξιν, εδογμάτισε αισθητικά για τον δρόμο που πρέπει η τέχνη να πάρη, ανέφερε πολλά πρόσωπα και μεγάλους διδασκάλους και είπε πολλά, χωρίς να θέση τα πράγματα εκεί που έπρεπε. Γι’ αυτόν το λόγο, επειδή στον τόπο μας η ρητορεία και υπερβολική κατάντησε αρρώστεια, θα θέλαμε με καλή πίστι, με σέβας μπρος σ’ ένα παρόμοια τραγικό τεχνίτη ν’ αποκαλυφθούμε, χωρίς να πληγώσωμε την αγνή μετριοφροσύνη του.

Το έργον του Χαλεπά το παλαιότερο έχει μια ξεχωριστή θέσι μέσα στην ελληνική γλυπτική. Είνε έργα του Χαλεπά που έχουν εσωτερική πνοή και τεχνική εκτέλεσι αξιοσημείωτη, όπως η Κοιμωμένη, μα που δεν αποτελούν μια εξαιρετική προσωπικότητα, απελευθερωμένη από δεσμά και ελεύθερη στο δρόμο της, έργα όμως που μας δίνουν το θάρρος να πούμε, πως αν ο ξεχωριστός τεχνίτης εξακολουθούσε από τότε τον δρόμο του –χωρίς τα πολύχρονα οδυνηρά χασομέρια του– θα ήταν βέβαιο πως η εξέλιξίς του θα παρουσιαζόταν άλλη. Στην απόμερη ησυχία του, ο Χαλεπάς, αισθάνθηκε μέσα του να ζη ο τεχνίτης, ο καλλιτέχνης ξαναθυμήθηκε τα περασμένα, τα περασμένα έργα του ξανάρθαν στη μνήμη του, η αισθητική του η κλασσική, άρχιζε να παίρνη μορφή στο νου του. Μακρυά από τα μουσεία χωρίς μοδέλλα, με μόνο τον πηλό για όργανό του ο τεχνίτης μάς έδωκε αρχέγονες κλασσικές πλαστικότητες –θα ήταν παράξενο αν μας έδινε κάτι άλλο. Η αρχέγονη τέχνη του, δεν πρέπει να εκπλήσσει τον κ. Θωμόπουλο, ήταν απαραίτητη και ειλικρινής για τον τεχνίτη μας που ξαναζούσε απ’ την αρχή την καλλιτεχνική του ζωή. Η τέχνη του συγγενής με την τέχνη των παιδιών, με την τέχνη την λαϊκή, έχει την απλοϊκότητα των ειλικρινών αισθημάτων και την μακρυνή ανάμνησιν της σοφής τέχνης του καλλιτέχνη που κατείχε τόσο καλά στα τελευταία έργα του που έκαμε πριν φύγη για την μοναξιά του. Τα τελευταία αυτά έργα του Χαλεπά, μας δείχνουν το τι έχασεν η ελληνική τέχνη που είχε την ατυχία να χάση τόσο νωρίς την συνεργασία του.

Τα έργα αυτά μας δείχνουν την τραγωδία του τεχνίτη, την πάλη του, έξω από το αγκάλιασμα της ζωής και τα στοιχεία εκείνα που είναι τόσο απαραίτητα για το άνθισμα των καλλιτεχνικών πόθων. Πόσο αγκομάχημα στα τελευταία πλασίματα, στα οποία πολεμούσε με υπέρτατον αγώνα να δώση την ίδια φόρμα. Μα το σχήμα δεν το εφευρίσκει ο καλλιτέχνης· το σχήμα το ζη και το παίρνει ανάμεσα από την εκδήλωση και τους παλμούς της ζωής. Από κει παίρνει το ύφος και την θέληση του τεχνίτη που έχει πια δημιουργήσει τους σκοπούς του.

Πόσο παλεύει ο τεχνίτης με την αφέλεια και την περασμένη σοφία του. Πόσο ζωηρά ορθώνεται η αρχιτεκτονική των πλασμάτων του και πόσο ακαθόριστη η μορφή της τέχνης.

Τα σχέδια του Χαλεπά από την πραγματικότητα, μας δίνουν την αξία της ζωής –ωσάν παράγοντα βασικό του καλλιτεχνικού οραματισμού. Εκεί βλέπει κανείς τον καλλιτέχνη που πατά σε έδαφος στερεό, που τον οδηγεί σε δρόμους που συναντά την έκφρασή του.

Τα έργα του Χαλεπά πρέπει να μαζευτούν από το κράτος ή από τους φιλοτέχνας και να του δοθούν τα μέσα ενόσω είναι ακόμα στη ζωή, να του δοθούν όλα τα καλλιτεχνικά μέσα για να ιδούμε, αν θἂναι ακόμα καιρός, να μας αφήση και κάθε άλλο που βγαίνει από το ζήσιμο της πιο πλήρους ζωής. Η ηλικία του όμως μας φοβίζει πως δεν θα τον βοηθούσε· υπάρχουν κάποια όρια που δεν μπορεί κανείς να υπερβή.

Από τα εκτεθειμένα έργα του στην Ακαδημία, η Ηρωδιάς είνε χτισμένη με ζωηρή εσωτερική ορμή, που δείχνει την δυνατή έμπνευση του τεχνίτη και που το τραγικό στοιχείο ξεχύνεται σε στέρεες πλαστικές μορφές. Το πρόπλασμα αυτό βγαλμένο, από το συναισθηματικό κόσμο, των αφηρημένων και συμβολικών εννοιών ξεχωρίζει από τα άλλα στην αρτιότερη απόδοσιν του οράματος του καλλιτέχνη. Ο Νικών Έρως, ένα άλλο πρόπλασμα, φανερώνει την δυναμικότητα και την προσωπική πια αντίληψη του θέματος αυτού, που ξεσπά θαρρεί κανείς από τα τρίσβαθα της υπάρξεως του Χαλεπά, για να εκφράση την νίκη του μικρού το δέμας έρωτα εναντίον του μεγάλου γίγαντος Φιλισταίου. Και το έργον αυτό είνε σαν ένα συμβολικό μήνυμα της τέχνης, που νίκησε την αρρώστεια και την αδιαφορία, τις τρομερές φόνισσες των μεγάλων ερώτων που κρύβουν μέσα τους κάποτες μερικοί άνθρωποι, που θεωρούνται ανισόρροποι από τους πολλούς μα που γι’ αυτούς λέγει ο εσωτερικός amiel πως είνε οι πλέον ανώτερα προικισμένοι και ισορροπημένοι άνθρωποι.

Ο Χαλεπάς αν δεν είνε ο μεγαλείτερος Έλληνας γλύπτης είναι όμως ο τραγικώτερος.

* * *

Δημοσιεύτηκε στο Αθηναϊκό Ημερολόγιο 2016 του Στρατή Φιλιππότη

https://dimartblog.com/2016/02/21/maleas-halepas/