Οι πολιτιστικές επιρροές του Χριστιανισμού: Οι ηθικές βάσεις του

Του Εμμανουήλ – Αποστόλου Ρόκα

Μουσειολόγος-Μουσειογράφος

«Όταν ένας πολιτισμός γίνεται αφορμή για καύχηση και ιδεολογικά ρητορεύματα, τότε είναι σίγουρο πως έχει ιστορικά τελειώσει, είναι πια μόνο παρελθόν».

Χρήστος Γιανναράς

 Εισαγωγή

Ο Χριστιανισμός από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του σαν διδασκαλία και τρόπος σκέψης και ηθικής προσέφερε γόνιμο έδαφος ώστε να αναπτυχθούν οι διάφορες πολιτιστικές εκφράσεις της ανθρώπινης ψυχής και να δημιουργηθούν πολιτισμοί  που φέρουν έντονα το χριστιανικό στίγμα. Η αξία και η υπευθυνότητα που έδωσε αργότερα σαν οργανωμένο δόγμα στην ανθρώπινη προσωπικότητα και ο σεβασμός που διδάσκει αδιαμφισβήτητα αποτελούν στοιχεία που βοηθούν την καλλιτεχνική έκφραση και εμπλουτίζουν το θεματολόγιο των καλλιτεχνών εδώ και αιώνες.

Με δεδομένες τις παραπάνω παρατηρήσεις, στο άρθρο αυτό θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στη σημασία που έδωσε ο Ιησούς Χριστός σε κάθε ανθρώπινη προσωπικότητα ξεχωριστά και  στις ηθικές  πτυχές του ανθρώπινου βίου που συντελούν στην πολιτιστική δημιουργία όπως είναι ο αμοιβαίος αλληλοσεβασμός, η φιλαλήθεια, ο αλτρουϊσμός, η ελευθερία,  η αξία της ανθρώπινης ζωής, η δικαιοσύνη, η αγάπη χωρίς όρια και φυλετικά στεγανά κ.τ.λ. Αφήνοντας  πίσω μας τις τετριμμένες και αδιαμφισβήτητα σημαντικές επιρροές της κάθε θρησκείας γενικότερα και της χριστιανικής ειδικότερα πάνω στο δημιουργικό πνεύμα του καλλιτέχνη και του επιστήμονα, θα θεωρήσουμε σημαντικότερο και θα προβούμε σε ανάλυση του ηθικού στίγματος που αφήνει η χριστιανική θρησκεία στην πνευματική κληρονομιά του ανθρώπου, εφόσον η καλύτερη βάση όλων των υγιών επιτευγμάτων είναι το ήθος και η πνευματικότητα και νομίζω ότι ο Χριστιανισμός ήταν εξ αρχής επικεντρωμένος σε αυτά τα δύο.

Οι ηθικές υποχρεώσεις του Χριστιανού μέσα στην κοινωνία και η διαστρέβλωση των χριστιανικών μηνυμάτων: το παράδειγμα της Ελλάδας του 21ου αιώνα

Εισαγωγικά αξίζει να πάρουμε ως αρχή πως έργο του κάθε πολιτικού ταγού ο οποίος επιθυμεί να αφήσει την σφραγίδα του στον πολιτισμό μιας χώρας είναι να εμφυσήσει μέσα από τους νόμους του κράτους το αίσθημα της συμπόνιας για τον άνθρωπο και να προσπαθήσει να το διοχετεύσει στο πρόσωπο των αδυνάτων με σκοπό να καταστήσει την κοινωνία ένα μέρος όπου όλοι θα θεωρούνται επί της ουσίας αδέλφια. Με την κατάλληλη αμοιβαιότητα οι θεσμοί του κράτους αυτού, οι τέχνες, οι επιστήμες, τα ήθη και τα έθιμά θα μπορέσουν να εξελιχθούν και να οδηγήσουν σε μια πιο ιδανική κοινωνία η οποία μπορεί να μην είναι τέλεια ή αναπτυγμένη επιστημονικά και τεχνολογικά όσο άλλες, αλλά τουλάχιστον δεν θα υφίστανται ενδοκοινωνικές συγκρούσεις και αλληλοϋπονομεύσεις παρέχοντας τις ιδεολογικές βάσεις για μελλοντική πρόοδο.

Δυστυχώς στην Ελλάδα του 21ου αιώνα ο ελληνοχριστιανικός  πολιτισμός και πολλές από τις ηθικές διδασκαλίες του αγνοούνται και διαστρεβλώνονται  και όχι μόνο η θρησκεία έχει γίνει στο παρελθόν πολιτικό όργανο σε χέρια ιδιοτελών ατόμων, αλλά και δίνεται βάση στην δυναμική της σαν διαμορφωτής εθνικότητας και όχι στην μεταφυσική της σημασία. Δεν χρειάζεται να αναφερθεί ότι πολλοί Έλληνες  είναι Χριστιανοί – Ορθόδοξοι, μόνο επειδή θεωρούν ότι αυτή η ιδιότητα εμπεριέχεται στην ελληνικότητά τους. Η ουσία της διδασκαλίας του Χριστιανισμού  θρησκειοποιείται και σχετικοποιείται  για να λειτουργήσει σαν σημαντική ιδιαιτερότητα ενός πολιτισμού και ο σκοπός πολλές φορές είναι να αλλοτριωθεί και να μεταβληθεί από θρησκεία σε εθνικιστική ιδεολογία. Τοποθετείται έτσι στο κέντρο της προσοχής η έννοια της πατρίδας-έθνους  και όχι το σημαντικότερο μήνυμα του Χριστιανισμού που είναι η αγάπη δίχως όρια και δίχως οποιεσδήποτε προκαταλήψεις. Χωρίς  να αναιρείται ότι  ο ρόλος της Εκκλησίας πολλές φορές υπήρξε πατριωτικός μέσα στους αιώνες, το καλύτερο εχέγγυο για την μελλοντική αποτελεσματική της πορεία μέσα σε μια ταχέως εξελισσόμενη, εξευρωπαϊσμένη και πολυπολιτισμική  χώρα όπως η Ελλάδα θα ήταν να αποκτήσει έναν πιο «χριστιανικό»  και ανοιχτόμυαλο λόγο.

Η έννοια και η ουσία του πολιτισμού: Το ήθος και η πνευματικότητα

Πριν προχωρήσουμε στις αναλύσεις μας, καλό είναι να επεξηγήσουμε την έννοια του «πολιτισμού» και να αναφέρουμε εξ’ αρχής ότι όσες φορές ο Χριστιανισμός συνεργάστηκε με τον Πολιτισμό, προέκυψαν θετικά αποτελέσματα, ενώ όσες φορές ήρθαν σε σύγκρουση, ακολούθησαν τα αδιέξοδα και η πολιτιστική σήψη. Αλλά τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο «πολιτισμός»; Νομίζω ότι η καλύτερη απάντηση βρίσκεται στο βιβλίο του Απ. Νικολαϊδη, Κοινωνικός Χριστιανισμός: η πραγματοποίηση συγκεκριμένων αξιών με την παρέμβαση των πνευματικών ικανοτήτων των ανθρώπων[1], με την ουσία να βρίσκεται στην ηθική βελτίωση του ανθρώπου πρώτα και κατόπιν στην κυριαρχία της δημιουργικής του δύναμης στο περιβάλλον. Είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι θρησκεία και πολιτισμός είναι δύο μεγέθη αλληλένδετα και ότι το ένα συμπληρώνει το άλλο. Είναι άλλωστε ιστορικά διαπιστωμένο πόσο επηρέασε το θρησκευτικό συναίσθημα την πολιτιστική έκφραση μέσα στους αιώνες και την κουλτούρα ολόκληρων λαών. Ένας πολιτισμός αποχωρισμένος από την θρησκεία θα μπορούσε βέβαια να αποτυπωθεί και με άλλους τρόπους, αλλά θα στερούνταν οπωσδήποτε έμπνευσης  και πρωτοτυπίας. Αν και υπάρχει γενικά η αντίληψη πως μια θρησκεία λειτουργεί επιβλαβώς για τις τέχνες και την πνευματική ζωή, στην περίπτωση του Χριστιανισμού που μας ενδιαφέρει, η εν λόγω θρησκεία στάθηκε κριτικά απέναντι στον παγανισμό και άντλησε από εκείνον ο,τιδήποτε της φάνηκε χρήσιμο και ωφέλιμο προς διάπλαση ήθους και αποκόλλησης από τις επίγειες ματαιότητες . Με την βιβλική έκφραση «κατακυριεύσατε της γης» και με τον χαρακτηρισμό των χριστιανών ως «άλας της γης» και «φως του κόσμου» επιδεικνύεται άλλωστε η σημασία της ευθύνης που έχουν οι πιστοί αναφορικά με τον συνάνθρωπο και τον τόπο στον οποίο ζουν και δρουν. Αν και άμεσος σκοπός του Χριστιανισμού δεν είναι να προβεί σε εκπολιτισμό όσων τον δέχονται, οι ιδέες και οι αρετές στις οποίες είναι θεμελιωμένος, οδηγούν στον εξευγενισμό και την εξημέρωση του ανθρώπου και υπό αυτό το πρίσμα όντως η εκπολιτιστική του δυναμική είναι μεγάλη.

Ανεξάρτητα από τις τεχνολογικές και πνευματικές προόδους στις οποίες συντέλεσε η χριστιανική πίστη, ας μην ξεχνάμε ότι υποβοήθησε στην διάδοση νέων και ανθρωπιστικών ιδεών σε λαούς οι οποίοι θεωρούνταν απολίτιστοι, ενώ έδωσε τεράστια ώθηση στην εισαγωγή νέων καλλιτεχνικών ρευμάτων και μετέδωσε αρχαιοελληνικές πνευματικές κατακτήσεις σε αυτούς. Επιπλέον, με την δημιουργία γραπτού λόγου (όσον αφορά τους σλαβικούς λαούς), την ίδρυση πανεπιστημιακών σχολών, την ανάπτυξη της ποίησης, της ιστοριογραφίας, της θεολογίας, της εθνολογίας και νέων μεθόδων οικονομικής και γεωργικής εκμετάλλευσης κ.τ.λ. μπορούμε να πούμε ότι επισφράγισε την προστασία της επιστήμης[2].

Η  στάση ενός χριστιανού απέναντι σε ανθρώπους ποικίλων πολιτιστικών υποστρωμάτων, θα πρέπει να είναι σίγουρα θετική, καθώς ο ξένος είναι αυτός με τον οποίο ταυτίστηκε ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός με τα λόγια «ξένος ήμην καί συνηγάγετέ με» και καλούνται οι πιστοί να τον βοηθήσουν, να τον ανεχτούν και να τον σεβαστούν. Αυτό βέβαια δεν αφορά μόνο άτομα αλλά και κοινότητες με την Εκκλησία να υποχρεώνεται να αποτρέψει την περιθωριοποίηση και τις θρησκευτικές συγκρούσεις με στόχο την ομαλή πολιτική ενσωμάτωση, την δίκαιη αντιμετώπιση και την εποικοδομητική αξιοποίησή του «διαφορετικού» μέσα στην κοινωνία. Με την πολιτική ηγεσία να μην ξεχνάει το καθήκον της και τα ιδανικά της χώρας στην οποία δρα και την πνευματική ηγεσία του τόπου να κρατάει χαμηλούς τόνους σε μια εποχής έντονης κοινωνικής και οικονομικής κινητικότητας, τα αποτελέσματα στο μέλλον δεν θα μπορούσαν να είναι παρά μόνο θετικά για όλες τις πλευρές.

Θρησκεία και οι σχέσεις της με την Τέχνη και την Επιστήμη

«Είναι χαρακτηριστικό ενός εξελιγμένου μυαλού να φιλοξενεί μία σκέψη, ακόμα και αν δεν την αποδέχεται»

Αριστοτέλης

 Αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ Θρησκείας και Τέχνης, αν και έχουν διατυπωθεί αντικρουόμενες απόψεις, νομίζω ότι είναι αρκετό να διατυπωθεί πως οι καλλιτεχνικές ευαισθησίες μπορούν να εξωτερικευθούν μέσα στα πλαίσια μιας βαθιά θρησκευόμενης κοινωνίας, ενώ η καλλιτεχνική ζωή δεν μπορεί να ευδοκιμήσει όπου υπάρχει η απανθρωπιά. Έχει σωστά εκφραστεί η γνώμη πως η Θρησκεία δύναται να συμπληρώσει την Τέχνη και το ανάποδο δίνοντας αποτελέσματα υψηλής  καλαισθησίας, ενώ και τα δύο έχουν στραμμένη την προσοχή τους στο άπειρο και το αιώνιο αφ’ ης στιγμής προσπαθούν να το πλησιάσουν και να το αποτυπώσουν. Οι πνευματικές εμπειρίες μπορούν κάλλιστα να δώσουν το κατάλληλο υπόστρωμα ώστε εμπλουτισθεί το θεματολόγιο ενός καλλιτέχνη και να τον ανακουφίσουν από τα υπαρξιακά του άγχη δίνοντας πολλές φορές απαντήσεις που δεν βρίσκονται μέσω της γνώσης.

Σύμφωνα μάλιστα με τον Robert Wuthnow, κάθε θρησκευτική κοινότητα προσαρμόζει τα πιστεύω της σύμφωνα με το επιστημονικό, κοινωνικό και επιστημονικό περιβάλλον μέσα στο οποίο υπάρχει χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απεμπολεί τις ηθικές της αξίες και ιδανικά.

Στον αντίποδα αυτού του πνεύματος ανεκτικότητας βρίσκονται καταπιεστικά και μισαλλόδοξα καθεστώτα και κοινωνικές ομάδες, οι οποίες προσπαθούν να εξαγάγουν και να ισχυροποιήσουν την «επανάσταση» και τις ιδέες τους ανανεώνοντας ή και επιβάλλοντας την πίστη τους σε «παραστρατημένους» πρώην πιστούς ή πάνω σε μια «επιβλαβή» κοινότητα  και θέτοντας σε πολλές περιπτώσεις τις βάσεις ενός ακραιφνώς θεοκρατικού κράτους. Πολλές φορές από τα χρησιμοποιούμενα κηρύγματα δεν απουσιάζουν φυλετικοί και εθνικοί διαχωρισμοί με απώτερο σκοπό οικονομικά, κοινωνικά, εθνικά ή πολιτικά οφέλη (π.χ. οι διαμάχες χριστιανικών και μουσουλμανικών φυλών στη Νιγηρία), ενώ δεν χρειάζεται να σημειωθεί πόσο στάσιμη παραμένει η πολιτιστική ανάπτυξη και η επιστημονική πρόοδος. Εάν μάλιστα δεν υπάρχει η ελευθερία σκέψης και δράσης, η κατάληξη είναι η αιματοχυσία και ο σκοταδισμός.

 Οι ουσιώδεις διαφορές μεταξύ ήθους και ηθικισμού

Προκειμένου να αποφευχθούν τυχόν μπερδέματα και παρεξηγήσεις σχετικά με το τι εννοούμε προφέροντας  τη λέξη «ηθική» και τι πρέπει να πράττει ένας ορθά σκεπτόμενος άνθρωπος, νομίζω ότι αξίζει να προβούμε σε ορισμένες βασικές και επιγραμματικές παρατηρήσεις. Άλλωστε τονίζουμε ξανά ότι τα θεμέλια ενός υγιούς πολιτισμού είναι η υγιής ηθική.

Κάτι διαφορετικό συνιστά η ηθική και κάτι άλλο ο ηθικισμός, ο οποίος αποτελεί μια παρεκτροπή της ενδεδειγμένης ηθικής. Ο ηθικισμός, αν ακολουθείται σαν γράμμα στην πορεία τη ζωής νεκρώνει το ίδιο το νόημα της ζωής και αναιρεί το σωστό ήθος που πρέπει να ακολουθεί ένας ενάρετος άνθρωπος- πόσο μάλλον ο χριστιανός. Προκαλεί μια αρρωστημένη σχέση μεταξύ του ανθρώπου ατομικά με τον συνάνθρωπό του και τα αποτελέσματα αυτής της σχέσης μπορούν να φανούν σε κάθε μορφή καθημερινής, κοινωνικής/πολιτιστικής  εκδήλωσης. Το ορθό και με νόημα ήθος μπορεί να υπερκεράσει τον καθωσπρεπισμό του σήμερα και τον ευσεβισμό της δήθεν θρησκευτικότητας. Ο σύγχρονος άνθρωπος αναζητά την αλήθεια στις διαπροσωπικές του σχέσεις και προσπαθεί να βρει έναν έντιμο συνομιλητή, ο οποίος θα τον βοηθήσει να βγει από τα υπαρξιακά του τέλματα. Η δημιουργία πολιτισμού σαφώς έχει άμεση συνάφεια με την καλή ψυχολογική κατάσταση του υποκειμένου και τα αποτελέσματα της ίδιας της ψυχολογίας καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό την πολιτιστική και ιστορική πορεία ενός λαού στο μέλλον[3]. Αυτό είναι ιδιαιτέρως φανερό σήμερα με την οικονομική-και όχι μόνο- κρίση να είναι παρούσα με τρομακτικές επιρροές σε όλες τις πτυχές του καθημερινού βίου.

Όταν η πλειονότητα όσων αυτοπροσδιορίζονται ως χριστιανοί αγωνιστούν για την απόκτηση προτερημάτων και αρετών, αυτό θα αντικατοπτρισθεί και στις διαπροσωπικές τους σχέσεις με εμφανή αποτελέσματα και στην κοινωνία μας. Ο άνθρωπος-υπό την έννοια του Ανθρωπισμού- δεν πρέπει να καλλιεργεί μόνο τις διανοητικές ή συναισθηματικές ικανότητές του εις βάρος των πνευματικών, αλλά να πασχίζει να γίνεται συνεχώς πιο ολοκληρωμένος και ο πολιτισμός μας θα το φανερώσει αυτό στις επόμενες γενιές.

————————————————————–

[1] Απόστολος Νικολαϊδης, Κοινωνικός Χριστιανισμός, σελ. 167, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2013

[2] Δεν χρειάζεται να αναφερθεί ότι οι μεγαλύτεροι επιστήμονες στο Μεσαίωνα, αλλά μέχρι και σήμερα σε μεγάλο βαθμό, ήταν κληρικοί, ενώ δεν χρειάζεται να γίνει μνεία στα μοναστηριακά εργαστήρια αντιγραφής αρχαίων χειρογράφων. Ενέπνευσε μεγάλα πνεύματα της Ιστορίας όπως είναι ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Ραφαήλ, ο Κοπέρνικος  κ.τ.λ.

[3] Αρκεί να αναφέρουμε την απαισιοδοξία που κυριαρχούσε στην τέχνη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις ψυχολογικές προεκτάσεις που λάμβαναν τα καλλιτεχνικά έργα πολλών δημιουργών

Πηγές

π. Δημήτριος Μπαθρέλλος, Οι χριστιανοί στους χρόνους της μετα-εκκοσμίκευσης: σκέψεις και προτάσεις για τη θέση και τη μαρτυρία της Εκκλησίας στον δημόσιο χώρο, εκδ. Εν πλω, Αθήνα, Α’ έκδοση 2016

Δ.Α. Σωτηρόπουλος, Α. Χουλιάρας, Σ. Ρούσσος, Π. Σκλιας, Ο Τρίτος Κόσμος: πολιτική, κοινωνία, οικονομία, διεθνείς σχέσεις, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2005

Jacques Maritain, Χριστιανισμός και Δημοκρατία, μετάφ. Η.Π.ΔΗΜΗΤΡΑ, εκδ. Κ. Κακουλίδη, Αθήνα

Απόστολος Νικολαϊδης, Κοινωνικός Χριστιανισμός, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2013

Μάριος Μπέγζος, Η χριστιανική θεώρηση της ηθικής, http://xristianos.gr/forum/viewtopic.php?f=141&t=9481

Χρήστος Γιανναράς, Εκκλησία και Πολιτισμός, http://antifono.gr/portal/%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%83%CF%89%CF%80%CE%B1/giannaras/%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%80%CF%84%CF%8C%CF%82-%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%BF%CF%82/4836-%CE%B5%CE%BA%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%83%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82.html

http://www.art22.gr/%CE%BF%CE%B9-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%81%CF%81%CE%BF%CE%AD%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%87%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%B1/