Θρησκευτική Τέχνη από τη Ρωσία στην Ελλάδα

ΚΟΡΙΝΑ ΦΑΡΜΑΚΟΡΗ

Το Μουσείο Μπενάκη διοργανώνει την πρώτη έκθεση που επιχειρεί συστηματικά την ανάδειξη έργων της ρωσικής εκκλησιαστικής τέχνης . Μια ιδιαίτερα σημαντική έκθεση, η πρώτη που επιχειρεί συστηματικά την ανάδειξη έργων της ρωσικής εκκλησιαστικής τέχνης, ξεκινά στο κεντρικό κτίριο του Μουσείο Μπενάκη στις 14 Δεκεμβρίου.

Η «Θρησκευτική Τέχνη από τη Ρωσία στην Ελλάδα» διερευνά την παρουσία και διάδοση των ρωσικών θρησκευτικών έργων στις ελληνικές κοινότητες και τα εκκλησιαστικά κέντρα από τα μέσα του 16ου έως τα τέλη του 19ου αιώνα.

Οι πολυάριθμες ρωσικές εικόνες καθώς και τα ποικίλα λειτουργικά σκεύη, άμφια, βιβλία και αντικείμενα ιδιωτικής ευλάβειας που φυλάσσονται σήμερα σε μονές, ναούς και μουσεία στην Ελλάδα αποτέλεσαν το αντικείμενο ενός ερευνητικού προγράμματος που εκπονήθηκε από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας από το 2012 έως το 2015, με κύρια ερευνήτρια τη Γιουλιάνα Μπόιτσεβα.

Τρίπτυχο. Εργαστήρια Στρόγκανοφ, 1626. Το τρίπτυχο με τα χαρακτηριστικά φλογόμορφα τελειώματα περιέχει είκοσι μία σκηνές που διακρίνονται για τη μικρογραφική ακρίβεια, το πλούσιο χρυσό και τις πολύπλοκες συνθέσεις. Το έργο φιλοτεχνήθηκε στα εργαστήρια Στρόγκανοφ για Έλληνα παραγγελιοδότη, όπως μαρτυρούν οι ελληνικές επιγραφές. Μουσείο Μπενάκη, αρ. 14147

Στο πλαίσιο αυτής της έρευνας καταγράφηκαν, μελετήθηκαν και συντηρήθηκαν ρωσικές εικόνες και λατρευτικά αντικείμενα που βρίσκονται διάσπαρτα όχι μόνο σε μουσειακές συλλογές αλλά και σε μοναστήρια και ναούς, στους οποίους αφιερώθηκαν ως δωρεές και αναθήματα.  

Ο πρώτος και παλαιότερος δίαυλος μεταφοράς ρωσικών εικόνων στον ελληνικό χώρο σχετίζεται με την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας και ενεργοποιείται ήδη από τον 16ο αιώνα, με βασικό χαρακτηριστικό τη διαρκή επιδίωξη πολιτικής και θρησκευτικής κηδεμονίας επί του ορθόδοξου πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Με αφορμή το αφιερωματικό έτος «2016: Ελλάδα-Ρωσία», το Μουσείο Μπενάκη, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, σχεδίασε τη διοργάνωση μιας έκθεσης που αξιοποιεί τα πορίσματα αυτής της πολυετούς έρευνας. Η έκθεση «Θρησκευτική τέχνη από τη Ρωσία στην Ελλάδα (16ος-19ος αιώνας)» προοριζόταν αρχικά να παρουσιαστεί στη Μόσχα, στο Μουσείο «Αντρέι Ρουμπλιόφ», υπό την αιγίδα του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας του υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Καθώς η παρουσίαση στη Μόσχα δεν κατέστη δυνατό να υλοποιηθεί, το Μουσείο Μπενάκη τροποποίησε το εκθεσιακό του πρόγραμμα, προκειμένου να φιλοξενήσει την έκθεση στην Αθήνα.  

Αρχιερατικό εγκόλπιο-παναγιάριο από ελεφαντόδοντο. Μόσχα, 16ος αιώνας. Το πολυτελές αρχιερατικό εγκόλπιο έχει ρωσικές επιγραφές και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων θεμάτων, επτά ιεράρχες της ρωσικής εκκλησίας. Μετά τα μέσα του 16ου αιώνα, πολυτελή έργα με τις απεικονίσεις Ρώσων αγίων δωρίζονταν σε κληρικούς εκτός Ρωσίας για να προβάλουν τους νέους εθνικούς της αγίους. Μουσείο Μπενάκη, αρ. 10402

 «Οι ρωσικές εικόνες γνωρίζουν μεγάλη και συστηματική διάδοση στον χώρο της Ορθόδοξης Ανατολής από τον 16ο αιώνα και εξής για αισθητικούς, πολιτικο-θρησκευτικούς και οικονομικούς λόγους. Η υψηλή καλλιτεχνική αξία και οι υφολογικές τους ιδιαιτερότητες τις κατέστησαν από πολύ νωρίς ιδιαίτερα αρεστές και επιθυμητές στους ορθόδοξους της Ανατολής. Επιπλέον, το γεγονός ότι προέρχονταν από τη Ρωσία προσέδιδε στις εικόνες αυτές ιδιαίτερη συμβολική πολιτικο-θρησκευτική αξία.  

Τέλος, η ανάπτυξη στη Ρωσία μαζικής παραγωγής εικόνων καλής ποιότητας και χαμηλού κόστους τις καθιστούσε προσιτές σε ευρύτερα στρώματα του ορθόδοξου πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των ορθόδοξων κρατών της Βαλκανικής που τη διαδέχτηκαν. Αξίζει να σημειωθεί εν προκειμένω ότι σε αντίθεση με άλλα αντικείμενα εκκλησιαστικής τέχνης που φτάνουν από τη Ρωσία, οι εικόνες δεν προορίζονται αποκλειστικά για λειτουργική χρήση» σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης η Γιουλιάνα Μπόιτσεβα, ενώ στη συνέχεια περιγράφει τους διαύλους μέσω των οποίων αυτές έφταναν στην Ελλάδα.

Ο πρώτος και παλαιότερος δίαυλος μεταφοράς ρωσικών εικόνων στον ελληνικό χώρο σχετίζεται με την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας και ενεργοποιείται ήδη από τον 16ο αιώνα, με βασικό χαρακτηριστικό τη διαρκή επιδίωξη πολιτικής και θρησκευτικής κηδεμονίας επί του ορθόδοξου πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η πολιτική αυτή εξελίσσεται σταδιακά από την αρχική εκδήλωση ενός «πνευματικού προστατευτισμού» στον σχηματισμό ενός ιεραρχικού, ρυθμιζόμενου από το κράτος μηχανισμού κατανομής της λεγόμενης «ελεημοσύνης». Ο μηχανισμός αυτός, μετά το 1821, καταλήγει στην αθρόα αποστολή εκκλησιαστικών αντικειμένων στην Ελλάδα μέσω του υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας.  

Σταυρός του πατριάρχη Ιωακείμ Γ’, δωρεά του τσάρου της Ρωσίας Νικόλαου Β’. Μόσχα, περ. 1908-1912. Ο σταυρός, είναι κατασκευασμένος από συνθετικό ελεφαντόδοντο, ένα νέο υλικό της εποχής. Οι σφραγίδες πιστοποιούν ότι φιλοτεχνήθηκε από τον διάσημο χρυσοχόο Κοσμά Κόνοφ σε εργαστήριο που προμήθευε με πολυτελή έργα την αυτοκρατορική αυλή. Μουσείο Μπενάκη, αρ. 8313. Δωρεά Κωνσταντίνου Σπανούδη. 

 Παράλληλα με τις επίσημες δωρεές του τσάρου και της ρωσικής Εκκλησίας, πολλές ρωσικές εικόνες αποστέλλονται στον ελληνικό χώρο από Έλληνες που μεταναστεύουν στη Ρωσία ή ταξιδεύουν σε αυτή για λόγους θρησκευτικούς ή επαγγελματικούς. Σημαντικές είναι οι δωρεές υψηλής ποιότητας εικόνων εκ μέρους Ελλήνων της Ρωσίας, υψηλόβαθμων κληρικών, λογίων, μεταφραστών στα γραφεία των πρεσβευτών, γιατρών και εμπόρων, ο αριθμός των οποίων στη Μόσχα αυξάνεται σημαντικά από τον 17ο αιώνα και μετά.

Ο τρίτος σημαντικός δίαυλος μεταφοράς ρωσικών εικόνων στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια είναι το εμπόριο ρωσικών εικόνων, στο οποίο ειδικεύεται μια ιδιαίτερη κατηγορία Ρώσων πλανόδιων εμπόρων, οι γνωστοί ως «Αφένια». Οι Αφένια διακινούν στην ορθόδοξη Ανατολή εικόνες μικρότερης αξίας, τις λεγόμενες «ευρείας ζήτησης», από τον 17ο μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα. Πρόκειται για εικόνες που παράγονταν μαζικά στην περιφέρεια του Βλαντίμιρ και του Σούζνταλ, με διαδικασίες πρωτοβιομηχανικής οργάνωσης παραγωγής.  

Οι ρωσικές εικόνες που συναντάμε στην Ελλάδα στην πλειονότητά τους χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα ως τις αρχές του 20ού και εκπροσωπούν όλα σχεδόν τα ρεύματα της ρωσικής αγιογραφίας αυτής της περιόδου. Η θεματολογία τους είναι ποικιλόμορφη, αναμφίβολα όμως κυριαρχούν οι εικόνες της Παναγίας, με τον Άγιο Νικόλαο, τον προστάτη των ναυτικών, να είναι ο δημοφιλέστερος από τους αγίους.  

Τα περισσότερα αντικείμενα της έκθεσης προέρχονται από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, του Μουσείου Αντιβουνιώτισσας στην Κέρκυρα, καθώς και του Κοργιαλένειου Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου της Κεφαλονιάς, ενώ ιδιαίτερα σημαντική είναι η παραχώρηση έργων από εκκλησιαστικές συλλογές, μοναστήρια και ναούς.

Στον κατάλογο της έκθεσης παρουσιάζονται και ορισμένα σπάνια αντικείμενα από μοναστηριακές συλλογές και ναούς που δεν ήταν δυνατό να μετακινηθούν, αλλά προσφέρθηκε η δυνατότητα φωτογράφισης και μελέτης τους. Συνολικά, ο κατάλογος περιλαμβάνει 42 έργα ρωσικής εκκλησιαστικής τέχνης που εκτίθενται για πρώτη φόρα, ώστε να φωτιστεί ολόπλευρα το σημαντικό αυτό φαινόμενο πολιτισμικής μεταφοράς και να γνωρίσουμε καλύτερα ένα πολύ ιδιαίτερο, αλλά όχι επαρκώς αναγνωρισμένο κομμάτι του οπτικού πολιτισμού του ελληνικού χώρου.  

Αντιμήνσιο (κινητή Αγία Τράπεζα), δωρεά της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας προς τον Νικηφόρο Θεοτόκη (Κέρκυρα 1731 – Μόσχα 1800), αρχιεπίσκοπο Αστραχανίου και Σταυρουπόλεως και επιφανή προσωπικότητα του Nεοελληνικού Διαφωτισμού. Το αντιμήνσιο καθαγιάστηκε από τον αρχιεπίσκοπο Θεοτόκη για τον ναό της Παναγίας Αντιβουνιώτισσας στην Κέρκυρα. Μόσχα, τυπογραφείο της Ιεράς Συνόδου, τέλη 18ου αιώνα. Μουσείο Αντιβουνιώτισσας ΑΜ124  

Ο άγιος Γεώργιος Δρακοντοκτόνος από τον Άγιο Γεώργιο Πολιτείας στην Καστοριά. Εργαστήριο Ροστόφ, τέλη 17ου-αρχές 18ου αιώνα. Η εικόνα ακολουθεί τη ζωγραφική των αγιογράφων της Αίθουσας Όπλων του Κρεμλίνου. Η ελληνική εικονογραφία του θέματος εμπλουτίζεται εδώ με ένα σπάνιο επεισόδιο από τη ρωσική παράδοση της περιοχής του Ροστόφ: πάνω αριστερά, ο άγιος Ιωάννης Θεολόγος εικονίζεται να προσφέρει το ραβδί του στον άγιο Γεώργιο. Άγιος Γεώργιος Πολιτείας, Καστοριά  

Οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, δώρα του Ιωάννη Καποδίστρια στη Μονή Πλατυτέρας Κέρκυρας. Μόσχα 1819. Ο Καποδίστριας διατηρούσε ιδιαίτερη σχέση με τη Μονή Πλατυτέρας, στην πόλη της Κέρκυρας, στην οποία χάρισε πολυάριθμα δώρα ως έκφραση ευγνωμοσύνης για τη σωτηρία του από ατύχημα.

Οι δύο αρχάγγελοι, ζωγραφισμένοι με λάδι σε καμβά, φιλοτεχνήθηκαν στο εργαστήριο του διάσημου ζωγράφου της Αγίας Πετρούπολης Βλαντίμιρ Μποροβικόφσκι. Καθολικό Μονής ΥΘ Πλατυτέρας, Κέρκυρα.  

Παναγία «Ουτολί μογιά πετσάλι» (Η Παυσολύπη), Μόσχα, 18ος αιώνας. Η εικόνα μεταφέρει τη ρωσική εκδοχή ενός βυζαντινού εικονογραφικού τύπου με τον Χριστό ξαπλωμένο στην αγκαλιά της μητέρας του. Κάτω από τις μορφές διαβάζεται το τροπάριο από τον κανόνα της Παναγίας Παυσολύπης. Κοργιαλένειο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αργοστολίου, αρ. 2522  

Η Βάπτιση του Χριστού. Νόβγκοροντ, 16ος αιώνας. Το επεισόδιο της Βάπτισης εικονίζεται ιδιαίτερα λιτό, με τα βασικά μόνο πρόσωπα της σκηνής, από τα οποία απουσιάζει το χέρι του Θεού και το άγιο Πνεύμα. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, αρ. ΒΕΙ 576  

Η Αγία Σκέπη της Θεοτόκου, δώρο του αρχιεπισκόπου Ελασσώνος Αρσενίου στη Μονή Δουσίκου. Μόσχα, 1589. Ο άγιος Αρσένιος Ελασσώνος (1550-1625) κατέχει κεντρική θέση στην ιστορία των πολιτιστικών σχέσεων Ρωσίας-Ελλάδας. Χάρη στον λόγιο Έλληνα ιεράρχη, που από το 1589 εγκαταστάθηκε στη Ρωσία, πλήθος «μοσχοβίτικων» εικόνων και εκκλησιαστικών σκευών στάλθηκαν σε ελληνικά μοναστήρια και ναούς. Δικά του αφιερώματα φυλάσσονται στις μονές Δουσίκου, Μεγάλου Μετεώρου, Βαρλαάμ και Τατάρνας. Μονή Δουσίκου αρ. 47.  

Το όραμα του αγίου Σεργίου του Ράντονεζ, δώρο του αρχιεπισκόπου Ελασσώνος Αρσενίου στη Μονή Δουσίκου. Μόσχα, τέλη 16ου – αρχές 17ου αιώνα. Στην εικόνα ιστορείται το όραμα της εμφάνισης της Παναγίας στον άγιο Σέργιο του Ράντονεζ, προστάτη-άγιο της Ρωσίας από το 1422. Μονή Δουσίκου, αρ. 46  

Ευαγγέλιο της ελληνικής κοινότητας Καλλίπολης με ρωσική επίχρυση στάχωση και ζωγραφισμένα σμάλτα. Μόσχα 1867. Τα ζωγραφισμένα σμάλτα κυριαρχούν στα ρωσικά άμφια και λειτουργικά σκεύη, από τον 17ο αιώνα. Η μαζική παραγωγή τους, που έφτανε μέχρι και τα 2,000,000 τεμάχια το χρόνο, είχε κύριους παραγγελιοδότες τα μοναστήρια και τα αυλικά εργαστήρια ειδών πολυτελείας. Το ευαγγέλιο του Μουσείου Μπενάκη προέρχεται από τα προσφυγικά κειμήλια του 1922. Μουσείο Μπενάκη, αρ. 34159.  

Ιnfo: Θρησκευτική Τέχνη από την Ρωσία στην Ελλάδα Μουσείο Μπενάκη 14/12/2017 - 11/02/2018

Τετάρτη, Παρασκευή: 9:00 - 17:00 Πέμπτη, Σάββατο: 9:00 - 00:00

Κυριακή: 9:00 - 15:00 Πηγή:

http://www.lifo.gr/articles/arts_articles/169093