Στοιχεία πολιτισμού της Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα

Ο Πολιτισμός της Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα

Ηλίας Κ. Σβέρκος

 Επίκ. Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Συνθετικό έργο για την πολιτιστική ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας, από την ίδρυση του Μακεδονικού βασιλείου έως το τέλος της κλασσικής αρχαιότητος, δεν υπάρχει. Η δυσκολία της εκπονήσεώς του έγκειται στο γεγονός ότι οι -περιστασιακού χαρακτήρος- πληροφορίες από γραμματειακές πηγές είναι σχετικά λίγες, από τη μια μεριά και από την άλλη, στο ότι ένα μεγάλο μέρος από τα αρχαιολογικά ευρήματα (επιγραφές, μνημεία τέχνης, κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού) δεν έχει δημοσιευθεί.

Τα παραδείγματα και από τις δύο κατηγορίες που παρατίθενται εδώ, έχουν επιλεγεί με κριτήριο τα δύο (γνωστά) βασικά γνωρίσματα αυτής της πολιτιστικής ιστορίας: ο καθοριστικός ρόλος της μοναρχίας στην πολιτιστική ζωή της χώρας (ιδιαίτερα κατά τον Ε΄ και Δ΄ αιώνα π.Χ.) είναι το ένα, ο ελληνικός χαρακτήρας το άλλο.

Μακεδόνες βασιλείς όπως ο Αλέξανδρος ο Α΄, ο Περδίκκας ο Β΄, ο Αρχέλαος, ο Περδίκκας ο Γ΄, ο Φίλιππος ο Β΄ και ο Αντίγονος Γονατάς, φρόντιζαν να έχουν στο περιβάλλον τους διανοουμένους από τη Νότιο Ελλάδα ή να διατηρούν σχέσεις με αυτούς από προσωπικό ενδιαφέρον αλλά και προφανώς διότι γνώριζαν τη σημασία που είχαν οι σχέσεις αυτές για την ίδια την προβολή της χώρας τους στον ελληνικό κόσμο.

Ο Αλέξανδρος ο Α΄ είναι γνωστός για την σχέση που είχε με τον Πίνδαρο και ιδιαίτερα με τον Βακχυλίδη. O πρώτος, για τον οποίο αναφέρεται ότι επισκέφθηκε την Μακεδονία (Σωλίνος, ΙΧ 16), συνέθεσε, με αφορμή πιθανόν τη συμμετοχή και νίκη του Αλεξάνδρου στους Ολυμπιακούς Αγώνες ―πιθανόν το 496 π.Χ.― (Ηρόδ. V 22.2, Σωλίνος, VII 2.14) αλλά και την προσφορά του στην αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου, ένα επινίκιο άσμα (απ. 120, 121 έκδ. Snell), στο οποίο επαινείται ο Μακεδόνας βασιλιάς.

Η ανάμνηση της φιλίας μεταξύ των δύο ανδρών διατηρείται για πολλές γενεές καθώς, σύμφωνα με την μαρτυρία του Δίωνα Χρυσοστόμου (ΙΙ 26-27) αλλά και άλλων συγγραφέων, ο Μέγας Αλέξανδρος κατά την καταστροφή της Θήβας, το 335 π.Χ., εξαίρεσε την οικία του Πινδάρου, ενθυμούμενος τη φιλία του ποιητή με τον πρόγονό του και ομώνυμο Μακεδόνα βασιλιά. Ο Βακχυλίδης έγραψε, ως γνωστόν, ένα συμποσιακό άσμα αφιερωμένο στον Μακεδόνα βασιλιά (απ. 20 Β, έκδ. Snell).

Ο Περδίκκας ο Β΄ φιλοξενούσε στην αυλή του τον γνωστό ιατρό Ιπποκράτη από την Κω και τον ποιητή «λυρικών ασμάτων και διθυράμβων» Μελανιππίδη από τη Μήλο (Σούδα, λ. Ιπποκράτης, Μελανιππίδης). Το εντυπωσιακότερο, ωστόσο, παράδειγμα αποτελεί ο διάδοχος του Περδίκκα, Αρχέλαος.

Το ανάκτορό του στην Πέλλα κοσμήθηκε με τις ζωγραφικές συνθέσεις του διάσημου ζωγράφου της εποχής Ζεύξιδος από την Ηράκλεια (Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία, XIV 17) και στην αυλή του φιλοξενήθηκαν ο επικός ποιητής Χοιρίλος από τη Σάμο (Αθήναιος, VIII 345d), ο Αθηναίος τραγικός ποιητής Αγάθων (Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία, ΙΙ 21, ΧΙΙΙ 4) και πιθανόν ο μουσικός Τιμόθεος (Πλούταρχος, Ηθικά, 177b).

 Επίσης, λέγεται ότι κάλεσε στη Μακεδονία τον Σωκράτη, πρόταση την οποία ο Αθηναίος φιλόσοφος αποποιήθηκε (Σενέκας, Debeneficiis, IV 6.6, Διογένης Λαέρτιος, ΙΙ 25, Δίων Χρυσόστομος, ΧΙΙΙ 30).

Περισσότερο, ωστόσο, γνωστός για τους δεσμούς του με την μακεδονική αυλή και ειδικότερα με τον Αρχέλαο, είναι ο Ευριπίδης. Στη Μακεδονία ο Ευρυπίδης συνέθεσε, ως γνωστόν, τις «Βάκχες», στις οποίες η παρουσία του μακεδονικού τοπίου είναι έντονη καθώς και το δράμα «Αρχέλαος», του οποίου η υπόθεση μόνον μας είναι γνωστή από τον μεταγενέστερο Λατίνο συγγραφέα Υγίνο (CCXIX 143-144).

Σύμφωνα με αυτήν, το δράμα αποτελούσε μία έμμεση εξύμνηση του Μακεδόνα μονάρχη, εφόσον ως ιδρυτής της δυναστείας του εμφανιζόταν ένας ομώνυμος βασιλιάς.

Ο Αρχέλαος αποτελεί το πιο παραστατικό παράδειγμα Μακεδόνα βασιλέα, που καταδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο της μοναρχίας στην πολιτιστική ζωή της χώρας. Είναι εκείνος που ίδρυσε τους Γυμναστικούς και Μουσικούς Αγώνες στο Δίον (Διόδ., XVII 16.3), οι οποίοι διαρκούσαν εννέα ημέρες -όσες είναι και οι Μούσες- και τελούνταν τον Οκτώβριο κάθε τέσσερα έτη όπως και οι Ολυμπιακοί ή, σύμφωνα με μία άλλη -όχι τόσο πιθανή- εκδοχή, κάθε χρόνο.

 Οι παραπάνω αγώνες έφεραν το όνομα Ολύμπια, οπωσδήποτε όχι από αντίθεση προς τους Ολυμπιακούς Αγώνες (γνωρίζουμε ότι ο Αρχέλαος είχε λάβει μέρος και είχε επιτύχει νίκη στους Ολυμπιακούς Αγώνες όπως και στους Πυθικούς, Σωλίνος, IX 16) και για ευνοήτους λόγους είναι απίθανο να είχε εκδηλώσει με αυτόν τον τρόπο την αντίθεσή του προς τους Νοτίους Έλληνες.

Οι αγώνες στο Δίον είχαν μεγάλη χρονική διάρκεια και αποτελούσαν τη μόνη κρατική πολιτιστική εκδήλωση της Μακεδονίας, έναν καθοριστικής σημασίας για την πολιτιστική ζωή της χώρας θεσμό.

 Όπως ήδη αναφέρθηκε, το Δίον καταστράφηκε από τους Αιτωλούς το 219 π.Χ., πρέπει όμως να υπάρχουν επιγραφικά και άλλα μνημεία που να τεκμηριώνουν αυτή την σημασία.

Τίποτα δεν αποκλείει την ελπίδα ότι κάποτε θα βρεθούν. Πάντως, όπως γίνεται γενικά αποδεκτό από την ιστορική έρευνα, στο πολιτιστικό έργο του Αρχελάου οφείλεται το γεγονός ότι η μακεδονική αριστοκρατία διέθετε μία υψηλού επιπέδου μόρφωση, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τα στοιχεία που διαθέτουμε για τους στρατηγούς του Φιλίππου, Αντίπατρο και Παρμενίωνα καθώς και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Πτολεμαίο, Κρατερό και Σέλευκο.

Ο Αντίπατρος, συγγραφέας ενός ιστορικού έργου με τον τίτλο «Περδίκκου πράξεις Ιλλυρικάς» (Σούδα, λ. Αντίπατρος), μία ιστορία των πολέμων του Περδίκκα του Γ΄ εναντίον των Ιλλυριών, συνδεόταν με στενή φιλία με τον Αριστοτέλη, με τον οποίο συχνά αλληλογραφούσε.

ΛΕΞΙΚΟ ΣΟΥΪΔΑ ΣΕΛΙΣ 120

 Το ιστορικό έργο του Πτολεμαίου για την εκστρατεία του Αλεξάνδρου στην Ανατολή αποτελεί βασική πηγή του έργου του Αρριανού.

Οι δυναστικές συγκρούσεις στο μακεδονικό βασίλειο που ακολούθησαν τον θάνατο του Αρχελάου οπωσδήποτε περιόρισαν, δεν ανέκοψαν όμως τη συρροή διανοουμένων της Νότιας Ελλάδος στην μακεδονική αυλή. Στο στενό περιβάλλον του Περδίκκα του Γ΄ διέμεινε ο μαθητής του Πλάτωνα, Ευφραίος (Πλάτ., Επιστολή Ε, 321c-322c). Η πληροφορία που παραδίδει ο Αθήναιος στους Δειπνοσοφιστές (ΧΙ 508d-e) ότι ήταν τόσο μεγάλη η επίδρασή του ώστε στα βασιλικά συμπόσια να μη μπορεί να συμμετέχει όποιος δεν ήταν γνώστης της γεωμετρίας ή της φιλοσοφίας, παρά την υπερβολή που εμπεριέχει, είναι αρκετά ενδεικτική, όπως ενδεικτικό είναι και το γεγονός ότι ο διάδοχος του Πλάτωνα Σπεύσιππος, στην γνωστή επιστολή του προς τον Φίλιππο τον Β΄ εκφράζει τα φιλομακεδονικά του αισθήματα με εκτενή αναφορά στο έργο κάποιου ιστορικού Αντιπάτρου, ο οποίος διέμενε στην Αθήνα και οπωσδήποτε είχε σχέσεις με την Ακαδημία.

Στην επιστολή αυτή, μεταξύ άλλων, δικαιολογούνταν οι εδαφικές αξιώσεις του Φιλίππου στη Χαλκιδική και γενικά η εξωτερική του πολιτική.

Εξίσου ενδεικτικά είναι ορισμένα παραδείγματα, τα οποία έχουν άμεση σχέση με την μακεδονική αυλή της εποχής του Φιλίππου.

Το πρώτο είναι ένα επίγραμμα που εγράφη με εντολή της μητέρας του Μακεδόνα βασιλέα, της γνωστής Ευρυδίκης, κόρης του Σίρρα (πιθανώς ηγεμόνα της Λυγκηστίδος και όχι Ιλλυριού, όπως διατείνονται μερικοί νεώτεροι ιστορικοί). Το επίγραμμα (Πλούταρχος, Ηθικά, 14b) συνόδευε ένα αφιέρωμα της Ευρυδίκης στο ναό των Μουσών στην Πέλλα και εξέφραζε την ικανοποίηση της αναθέτριας για το γεγονός ότι σε μεγάλη ηλικία μπόρεσε να μάθει ανάγνωση.

 Το παράδειγμα παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι τόσο για το καθαρά προσωπικό στοιχείο του, όσο για το γεγονός ότι υποδηλώνει την πνευματική ατμόσφαιρα της μακεδονικής αυλής.

Δύο άλλα παραδείγματα, που αναφέρονται στον ίδιο τον Φίλιππο, είναι εξίσου ενδεικτικά γι' αυτήν την ατμόσφαιρα αλλά και για το πνευματικό στοιχείο της προσωπικότητος του μεγάλου Μακεδόνα βασιλιά.

Σύμφωνα με το ένα, ο Φίλιππος, με το χιούμορ που τον διέκρινε, παρήγγειλε σε μία ομάδα Αθηναίων ειδικών στην επινόηση αστείων να επινοούν -ειδικά γι' αυτόν- χαριτολογήματα και να του τα στέλνουν, δίνοντάς τους ως αμοιβή ένα τάλαντο (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, XIV 614e).

Σύμφωνα με το άλλο, όταν ο Μακεδόνας βασιλιάς συνάντησε στους Δελφούς κάποιον φανατικό αντίπαλό του, τον Αχαιό διανοούμενο Αρκαδίωνα, ο οποίος αυτοεξορίσθηκε λόγω της επικρατήσεως της φιλομακεδονικής παρατάξεως στην πατρίδα του και τον ρώτησε έως που πρόκειται να πάει και εκείνος απάντησε ότι θα εγκατασταθεί στο μέρος εκείνο που δεν θα γνωρίζουν τον Φίλιππο, γέλασε, τον κάλεσε σε δείπνο κι έτσι διαλύθηκε η έχθρα (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, XII 249c).

Από τους ηγεμόνες του Γ΄ αιώνος διακρίνεται ως πνευματική προσωπικότητα, εκτός από την αξιόλογη πολιτική του δράση που αναφέρθηκε προηγουμένως, ο Αντίγονος Γονατάς. Υπήρξε μαθητής του Ζήνωνα στην Αθήνα, προς τον οποίο έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση (Διογένης Λαέρτιος, VII 15, Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία ΧΙΙ 25).

Μαθητής του Ζήνωνα και φίλος του Αντιγόνου υπήρξε επίσης ο Περσαίος από το Κίτιον, τον οποίο ο Αντίγονος διόρισε διοικητή της φρουράς στην Κόρινθο (Διογ. Λαέρτιος, VII 36). Στην αυλή του Αντιγόνου Γονατά φιλοξενούνταν διανοούμενοι από διάφορες περιοχές, όπως ο Άρατος από τους Σόλους, ο Μενέδημος από την Ερέτρια, ο ιστορικός Ιερώνυμος ο Καρδιανός, ο τραγικός ποιητής Αλέξανδρος ο Αιτωλός και ο επικός ποιητής Ανταγόρας ο Ρόδιος. Εξάλλου, ο Αντίγονος διατηρούσε σχέσεις με τους επιφανείς φιλοσόφους της εποχής του, τον κυνικό φιλόσοφο Βίωνα τον Βορυσθενίτη, τον Αρκεσίλαο και τον Τίμωνα τον Φλιάσιο.

Θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς ότι οι σχέσεις ηγεμόνων με διαφόρους (ακόμα και αλλοδαπούς) διανοουμένους είναι ένα σύνηθες φαινόμενο που παρατηρείται και στη σύγχρονη εποχή και γι' αυτό μερικοί νεώτεροι ιστορικοί δεν αξιολογούν τις σχέσεις αυτές ως τεκμήριο του ελληνικού χαρακτήρος του πολιτισμού της Μακεδονίας.

Για τον αντικειμενικό παρατηρητή χρησιμεύει όμως ως ένα τέτοιο τεκμήριο, εφόσον συνδέονται, όπως πρέπει άλλωστε να συνδεθούν, με την βούληση των βασιλέων για τη διάδοση της ελληνικής παιδείας σε όλη τους τη χώρα, βούληση η οποία φαίνεται και σε θεσμούς όπως είναι οι αγώνες, τους οποίους θέσπισε ο Αρχέλαος ή ακόμα η πρόθεση του Μεγάλου Αλεξάνδρου να ανατραφούν με ελληνική παιδεία και οι Πέρσες επίγονοι (Πλούτ., Αλέξανδρος, 47, 3), η χρήση της αττικής διαλέκτου στη διοίκηση της χώρας, προπάντων όμως η βούληση του ίδιου του λαού, χωρίς την οποία μία τέτοια πολιτική θα ήταν εντελώς αδιανόητη.

Άλλωστε, αυτόν τον ελληνικό χαρακτήρα της πολιτιστικής ζωής δείχνουν -εκτός από τα προερχόμενα από τις γραμματειακές πηγές παραδείγματα (ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια, θεσμοί κλπ.)- και τα επιγραφικά μνημεία όπως και τα μνημεία της τέχνης αλλά και του υλικού πολιτισμού.

Αυτά είναι εξίσου ενδεικτικά καθώς και τα έργα προερχομένων από την Μακεδονία ιστορικών και ποιητών του κύκλου του Αντιγόνου Γονατά, όπως ο Μαρσύας από την Πέλλα και ο επιγραμματοποιός Ποσείδιππος, ή του κύκλου του Φιλίππου του Ε΄, όπως ο επιγραμματοποιός Σάμος, γιος του Χρυσογόνου από την Έδεσσα.

Μερικά ενδεικτικά, κατά τη γνώμη μου, παραδείγματα από τις διάφορες κατηγορίες αναφέρονται συνοπτικά παρακάτω:

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, όσον αφορά την πρώτη κατηγορία, πρώιμα ενεπίγραφα μνημεία, τα οποία χρονολογούνται τον Ε΄ ή τον Δ΄ αιώνα π.Χ.: εδώ ανήκουν π.χ. η χάλκινη στλεγγίδα με εγχάρακτο το όνομα ΑΠΑqOΣ (SEG XLIX 671, Ε΄ αιώνας) καθώς και οι στήλες με τα ονόματα ΚΛΕΙΟΝΑ και ΑΤΤΥΑ (SEG XLIII 363, 450-400 π.Χ.) από την Αιανή, η αττική κύλικα με το μακεδονικό όνομα Μαχάτας από την Ποντοκώμη του νομού Κοζάνης (SEGXLIX 776, Ε΄ αιώνας π.Χ.) ή η στήλη του νεαρού Ξάνθου, γιου του Δημητρίου και της Αμμαδίκας (SEGΕ΄ αιώνας π.Χ.), ο οποίος απεικονίζεται στην προερχόμενη από την Πέλλα επιτάφια στήλη του, μαζί με τα αντικείμενα της καθημερινής του ζωής (σκύλο, περιστέρι, τροχό).

Με εξαίρεση την χάλκινη στλεγγίδα, η οποία δεν αποκλείεται να μεταφέρθηκε από κάποιο άλλο σημείο του ελληνικού κόσμου, τα υπόλοιπα αποτελούν πιθανότατα έργα τοπικών εργαστηρίων.

Το ίδιο ισχύει και για τα 67 επιτάφια σήματα ―στην πλειονότητά τους ενεπίγραφα (SEGXXXV 771-808)―τα οποία βρέθηκαν διάσπαρτα στην επίχωση της Μεγάλης Τούμπας στη Βεργίνα και χρονολογούνται από το τελευταίο τέταρτο του Ε΄ έως και το α΄ τέταρτο του Γ΄ αιώνος π.Χ. Το σύνολο των ονομάτων (συνολικά σώζονται 84, εκ των οποίων ακέραια 75), με εξαίρεση τρία, είναι ελληνικά, τα περισσότερα μάλιστα με ευρύτατη διάδοση σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, γνωστά ήδη από την μυθολογική παράδοση των Ελλήνων.

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν μνημεία της τέχνης, ενδεικτικά της γνώσεως εκ μέρους των Μακεδόνων της μυθολογικής παραδόσεως των Νοτίων Ελλήνων και κυρίως των ομηρικών επών.

Ένα από τα πρωϊμότερα, εξ όσων γνωρίζω, παραδείγματα είναι μία αττική ερυθρόμορφη υδρία από την Πέλλα, του τέλους του Ε΄ αιώνος π.Χ., στην παράσταση της οποίας αποδίδεται η σύγκρουση της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την ονομασία της Αθήνας.

 Η χρήση της ως τεφροδόχου αγγείου είναι ενδεικτική της εξοικειώσεως των ντοπίων με την ελληνική μυθολογία. Το ίδιο ισχύει και για τις παραστάσεις αγγείων καθημερινής χρήσεως, η πλειονότητα των οποίων προέρχεται από την Πέλλα αλλά και από άλλες πόλεις της Μακεδονίας, με σκηνές από τα ομηρικά έπη ή τις τραγωδίες των Αθηναίων κλασσικών και κυρίως του Ευριπίδη.

Σε κάποιες από τις παραστάσεις αυτές αναγράφονται τα ονόματα των ηρώων, σε άλλες όμως όχι, πράγμα που δείχνει ότι το περιεχόμενο των σχετικών έργων ήταν ευρύτατα γνωστό.

Στο ίδιο κλίμα, ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί και η ζωγραφική διακόσμηση ενός κιβωτιοσχήμου τάφου του 300 περίπου π.Χ., ο οποίος ανασκάφηκε επίσης στην Πέλλα.

Όπως επισημαίνεται στην πρόδρομη δημοσίευση του τάφου, το εικονογραφικό θέμα σχετίζεται με μεταγενέστερες παραστάσεις των ρωμαϊκών κυρίως χρόνων, στις οποίες απεικονίζονται συγκεντρώσεις πνευματικών ανθρώπων.

Ο νεκρός του τάφου υπήρξε πιθανότατα φιλόσοφος ο ίδιος, ή κάποια σημαντική προσωπικότητα με ιδιαίτερα φιλοσοφικά και πνευματικά ενδιαφέροντα.

Οι Αρχαίες Πηγές

Απόσπασμα από τον λόγο του Ακαρνάνα πολιτικού Λυκίσκου, το 211 π.Χ., στη Σπάρτη: Η Μακεδονία «πρόφραγμα» των Ελλήνων (Πολύβιος, ΙΧ.35, 1-4)

Και ενώ δεν μπορείτε να απολογηθείτε σε τίποτα από αυτά, καμαρώνετε διότι αντισταθήκατε στην επιδρομή των βαρβάρων εναντίον των Δελφών και απαιτείτε να σας χρωστούν οι Έλληνες ευγνωμοσύνη γι' αυτό. Αλλά, εάν οφείλεται χάρη στους Αιτωλούς για τούτη τη μία και μόνη υπηρεσία, τί είδους και πόση μεγάλη τιμή πρέπει να λάβουν οι Μακεδόνες, οι οποίοι το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής τους δεν παύουν να αγωνίζονται εναντίον των βαρβάρων για την ασφάλεια των Ελλήνων; Διότι ποιός αγνοεί ότι πάντοτε θα βρίσκονταν σε μεγάλους κινδύνους οι ΄Ελληνες, αν δεν είχαν προτείχισμα τους Μακεδόνες και τις φιλοδοξίες των βασιλέων τους; Η μεγαλύτερη απόδειξη γι' αυτό είναι η εξής: Μόλις οι Γαλάτες έπαψαν να λογαριάζουν τους Μακεδόνες, διότι νίκησαν τον Πτολεμαίο, τον επονομοζόμενο Κεραυνόν, αμέσως αφού καταδίκασαν τους άλλους, ήλθαν υπό την ηγεσία του Βρέννου μέχρι το κέντρο της Ελλάδος. Αυτό θα συνέβαινε ασφαλώς πολλές φορές, αν δεν ήταν προπύργιο οι Μακεδόνες.

Η συμβολή του Αλεξάνδρου Α΄ στη μάχη των Πλαταιών, 479 π.Χ. (Ηρόδοτος, IX 44-45)

Και καθώς η νύχτα είχε προχωρήσει αρκετά και φαινόταν ότι επικρατούσε ησυχία στα στρατόπεδα και κυρίως ότι οι στρατιώτες κοιμούνταν, εκείνη την ώρα ο Αλέξανδρος, ο γιος του Αμύντα, που ήταν στρατηγός και βασιλιάς των Μακεδόνων, αφού πλησίασε με το άλογό του τις προφυλακές των Αθηναίων, ζητούσε και καλά να συναντήσει τους στρατηγούς τους. Λοιπόν, οι περισσότεροι από τους σκοπούς παρέμεναν στη θέση τους, άλλοι όμως πήγαν τρεχάτοι στους στρατηγούς. κι όταν έφτασαν, τους έλεγαν πως ήρθε κάποιος έφιππος απ' το στρατόπεδο των Μήδων, που δεν άνοιξε το στόμα του να πει τίποτε άλλο, παρά μόνο πως θέλει να συναντήσει τους στρατηγούς, αναφέροντάς τους ονομαστικά.

Κι εκείνοι, όταν άκουσαν αυτά, αμέσως ακολούθησαν στις προφυλακές. Κι όταν έφτασαν, τους έλεγε ο Αλέξανδρος τα εξής: «Άνδρες Αθηναίοι, καταθέτω εμπιστευτικά στη φύλαξή σας αυτά τα λόγια, με την παράκληση να μείνουν απόρρητα, μονάχα στον Παυσανία να τα πείτε και σε κανέναν άλλο, για να μη με πάρετε στο λαιμό σας· γιατί δε θα μιλούσα, αν η έγνοια μου για ολόκληρη την Ελλάδα δεν ήταν μεγάλη.

Γιατί κι εγώ στην καταγωγή ανέκαθεν είμαι ΄Ελληνας και δε θα ήθελα να βλέπω την Ελλάδα να χάσει την λευτεριά της και να υποδουλωθεί. Λέω λοιπόν πως στάθηκε αδύνατο οι θυσίες να δώσουν προγνωστικά που να ευφράνουν την ψυχή του Μαρδόνιου και του στρατού του· γιατί, τότε, θα είχατε έρθει στα χέρια εδώ και καιρό. Λοιπόν, τώρα αποφάσισε να κάνει πέρα τις θυσίες και, με το χάραμα της ημέρας, να δώσει μάχη· γιατί, όπως υποθέτω, τον έζωσε ο φόβος μήπως συναχτείτε περισσότεροι.

Μ' αυτά τα δεδομένα, αρχίστε τις ετοιμασίες. Και πάλι, αν ο Μαρδόνιος αναβάλλει τη σύγκρουση και δεν την επιχειρήσει, κάντε κουράγιο μένοντας στη θέση σας· γιατί τα τρόφιμα που του έμειναν είναι για λίγες μέρες.

Κι αν το τέλος του πολέμου έρθει όπως το θέλει η καρδιά σας, κάποιοι ας φροντίσουν να ξαναδώσουν και σε μένα τη λευτεριά, εμένα που για χάρη της Ελλάδας έχω κάνει μια τέτοια αποκοτιά απ' τη λαχτάρα μου, θέλοντας να σας κάνω φανερές τις προθέσεις του Μαρδονίου, για να μην πέσουν ξαφνικά οι βάρβαροι επάνω σας την ώρα που δεν το περιμένατε.

Κι είμαι ο Αλέξανδρος ο Μακεδών». Αυτά είπε και γύρισε με το άλογό του στο στρατόπεδο και στη θέση του.

Τα όρια του μακεδονικού βασιλείου στην εποχή του Αλεξάνδρου Α΄ (Θουκ. ΙΙ.99)

Στους Μακεδόνες ανήκουν και οι Λυγκηστές και οι Ελιμιώτες και άλλα φύλα στην πάνω Μακεδονία, τα οποία είναι βέβαια σύμμαχα και υπήκοα, διοικούνται όμως από δικούς τους βασιλείς. Τη σημερινή όμως Μακεδονία, που είναι κοντά στη θάλασσα, πρώτοι κατέκτησαν ο Αλέξανδρος, ο πατέρας του Περδίκκα, και οι πρόγονοί του, οι Τημενίδες, οι οποίοι κατάγονταν αρχικά από το Άργος· και ανέλαβαν εκεί τη βασιλική εξουσία, αφού εξεδίωξαν κατόπιν μάχης τους Πίερες από την Πιερία, οι οποίοι αργότερα εγκαταστάθηκαν στις υπώρειες του Παγγαίου πέρα από το Στρυμόνα δημιουργώντας οικισμούς στο Φάγρητα και άλλα μέρη (ακόμα και σήμερα η χώρα από τους πρόποδες του Παγγαίου ως τη θάλασσα αποκαλείται Πιερική λεκάνη), τους Βοττιαίους από την ονομαζόμενη Βοττία, οι οποίοι σήμερα γειτνιάζουν με τους Χαλκιδείς.

Επίσης κυρίεψαν μια στενή λουρίδα της Παιονίας, που αρχίζει από ψηλά και ακολουθώντας τις όχθες του Αξιού φτάνει στην Πέλλα και τη θάλασσα και πέρα από τον Αξιό μέχρι τον Στρυμόνα την περιοχή που ονομάζεται Μυγδονία, αφού εξεδίωξαν τους Ηδωνούς. Επίσης ξεσήκωσαν από την περιοχή που τώρα ονομάζεται Εορδία τους Εορδούς, εκ των οποίων οι περισσότεροι εξολοθρεύτηκαν ―κάποιο μικρό μέρος απ' αυτούς εγκαταστάθηκε γύρω από τη Φύσκα― καθώς και τους Άλμωπες από την Αλμωπία. Αυτοί οι Μακεδόνες κυριάρχησαν και σε άλλα φύλα, την κυριαρχία των οποίων κατέχουν ακόμη και τώρα, δηλαδή τον Ανθεμούντα και την Γρηστωνία και τη Βισαλτία και μεγάλο τμήμα της χώρας των ίδιων των Μακεδόνων. Ολόκληρη η χώρα ονομάζεται Μακεδονία και ο Περδίκκας, ο γιος του Αλεξάνδρου ήταν βασιλιάς τους, όταν επιτέθηκε ο Σιτάλκης.

Το έργο του Αρχελάου (Θουκ. ΙΙ, 100.2-3)

Οι Μακεδόνες αυτοί, επειδή αδυνατούσαν να αντισταθούν στην επίθεση ενός τόσο μεγάλου στρατού (ενν. η επίθεση του Σιτάλκη), αποτραβήχτηκαν σε φυσικά οχυρωμένες θέσεις και στις τειχισμένες πόλεις τους, όσες υπήρχαν στη χώρα.

Αυτές όμως τότε δεν ήταν πολλές, αλλά αργότερα όταν έγινε βασιλιάς ο Αρχέλαος, ο γιος του Περδίκκα, έκτισε όσα φρούρια υπάρχουν σήμερα στη χώρα, χάραξε ευθείς δρόμους και οργάνωσε τις στρατιωτικές δυνάμεις του κράτους, προνοώντας για το ιππικό κυρίως για όπλα και άλλα εφόδια, καλύτερα κι απ' τους οκτώ άλλους βασιλείς, οι οποίοι ανέλαβαν την αρχή πριν από αυτόν.

Το έργο του Φιλίππου (Αρριανός, Ανάβασις, VII.9. 2-5)

Και πρώτα βέβαια θα αρχίσω το λόγο μου, όπως άλλωστε και είναι φυσικό, από τον πατέρα μου Φίλιππο· ο Φίλιππος λοιπόν αφού σας παρέλαβε φτωχούς και περιπλανώμενους εδώ και εκεί, τους περισσότερους να βόσκετε στα βουνά λίγα πρόβατα ντυμένοι με δέρματα προβάτων, χάριν των οποίων πολεμούσατε χωρίς επιτυχία εναντίον των Ιλλυριών και των Τριβαλλών και των γειτονικών Θρακών, αντί των ακατέργαστων δερμάτων σας έδωσε να φοράτε χλαμύδες· σας κατέβασε από τα βουνά στις πεδιάδες, αφού σας έκανε ικανούς να πολεμάτε τους γείτονές σας βαρβάρους, ώστε να μπορείτε να σώζεσθε όχι εμπιστευόμενοι πλέον την οχυρότητα των θέσεων αλλά κυρίως τη δική σας ανδρεία· σας κατέστησε κατοίκους πόλεων και σας διοίκησε με νόμους και με ωφέλιμες διατάξεις.

Από δούλους και υπηκόους σας έκαμε κυρίαρχους εκείνων των βαρβάρων, από τους οποίους πρωτύτερα βλάπτονταν και εσείς οι ίδιοι και οι περιουσίες σας· και πρόσθεσε στη Μακεδονία το μεγαλύτερο μέρος της Θράκης και, αφού κατέλαβε τις πλέον σημαντικές παραλιακές θέσεις, εισήγαγε στη χώρα το εμπόριο και σας εξασφάλισε εργασία στα μεταλλεία ώστε αυτή να είναι προσοδοφόρος· σας έκανε επίσης κυρίαρχους των Θεσσαλών, τους οποίους παλαιότερα φοβόσασταν υπερβολικά, και αφού ταπείνωσε το έθνος των Φωκέων, ετοίμασε την είσοδό σας στην Ελλάδα πλατιά και ευκολοδιάβατη, αντί στενής και αδιάβατης· τους δε Αθηναίους και τους Θηβαίους, οι οποίοι πάντοτε καιροφυλακτούσαν για να επιτεθούν στη Μακεδονία, τόσο τους ταπείνωσε ―ενώ τώρα πλέον βοηθούσα και εγώ σ' αυτό― ώστε αντί να πληρώνετε φόρο στους Αθηναίους και να είσθε υπήκοοι των Θηβαίων, εκείνοι με τη σειρά τους να αντλούν από σας την ασφάλειά τους. Και όταν προχώρησε στην Πελοπόννησο τακτοποίησε πάλι τα εκεί πράγματα. Και καθώς διορίσθηκε ηγεμών αυτοκράτωρ ολόκληρης της Ελλάδος για την εκστρατεία εναντίον των Περσών, πρόσθεσε αυτή τη δόξα μάλλον στο έθνος των Μακεδόνων παρά στον εαυτό του.

Η επιστολή του Αλεξάνδρου στον Δαρείο (Αρριανός, Ανάβασις, ΙΙ.14)

Οι πρόγονοί σας, αφού εξεστράτευσαν στη Μακεδονία και την υπόλοιπη Ελλάδα μας έβλαψαν, ενώ δεν είχαν αδικηθεί προηγουμένως· εγώ, επειδή αναδείχτηκα ηγεμών των Ελλήνων και επειδή θέλω να τιμωρηθούν οι Πέρσες, πέρασα στην Ασία, αφού εσείς κάνατε την αρχή. Διότι και τους Περίνθιους βοηθήσατε, που αδικούσαν τον πατέρα μου, και στη Θράκη, την οποία εξουσιάζαμε εμείς, έστειλε δύναμη ο ΄Ωχος· και όταν δολοφονήθηκε ο πατέρας μου από τους συνωμότες που εσείς υποκινήσατε, όπως οι ίδιοι με επιστολές προς όλους καυχηθήκατε κι όταν εσύ σκότωσες τον Αρσή με τη βοήθεια του Βαγώου και κατέλαβες την εξουσία παράνομα, παραβαίνοντας το νόμο των Περσών, αδικώντας τους Πέρσες και όταν έστειλες εχθρικά γράμματα για μένα στους ΄Ελληνες για να με πολεμήσουν και χρήματα στους Λακεδαιμονίους και σε κάποιους άλλους ΄Ελληνες, που δεν τα δέχτηκε καμιά άλλη πόλη, εκτός από τους Λακεδαιμονίους κι όταν οι απεσταλμένοι σου διέφθειραν τους φίλους μου και την ειρήνη, την οποία εδραίωσα στους ΄Ελληνες, προσπάθησαν να την χαλάσουν, εξεστράτευσα εναντίον σου, γιατί εσύ είχες κάνει την αρχή της έχθρας.

Και εφόσον έχω νικήσει αρχικά τους στρατηγούς και τους σατράπες σου και τώρα εσένα και τις δυνάμεις σου και κατέχω τη χώρα σου, που μου χάρισαν οι θεοί, όσοι απ' αυτούς που παρατάχθηκαν μαζί σου δεν σκοτώθηκαν στη μάχη, αλλά κατέφυγαν σ' εμένα, αυτούς τους φροντίζω και είναι μαζί μου όχι χωρίς τη θέλησή τους, αλλά εκούσια συνεκστρατεύουν με το μέρος μου. Επειδή λοιπόν είμαι κυρίαρχος όλης της Ασίας, έλα με το μέρος μου.

Αν όμως φοβάσαι μήπως, αφού έλθεις, πάθεις κάτι άσχημο από μένα, στείλε μερικούς από τους φίλους σου για να πάρουν ένορκες εγγυήσεις. Και αφού έρθεις κοντά μου ζήτησε και θα πάρεις τη μητέρα, τη γυναίκα και τα παιδιά σου και ό,τι άλλο θελήσεις. Θα έχεις ο,τιδήποτε ζητήσεις, αρκεί να με πείσεις.

Και στο εξής όταν στέλνεις αγγελιοφόρους σ' εμένα, να τους στέλνεις στο βασιλιά της Ασίας και μη μου στέλνεις επιστολές σαν ίσος προς ίσον, αλλά να μου απευθύνεσαι ως κύριο όλων των κτήσεών σου. Σε διαφορετική περίπτωση, θα σκεφτώ για σένα ως άδικο. Αν πάλι έχεις διαφορετική γνώμη για τη βασιλεία, μείνε και αγωνίσου γι' αυτή και μην φεύγεις, διότι θα σε καταδιώξω όπου κι αν πας.

Σύμφωνο του βασιλέως Φιλίππου του Ε΄ με τον Αννίβα, 215 π.Χ. (Πολύβιος VII.9)

΄Ορκος, τον οποίο έδωσε ο στρατηγός Αννίβας, ο Μάγωνος, ο Μύρκανος, ο Βαρμόκαρος και όλοι οι Καρχηδόνιοι γερουσιαστές που ήταν μαζί του και όλοι οι Καρχηδόνιοι οι οποίοι εξεστράτευσαν μαζί του, στον πρεσβευτή Ξενοφάνη, γιο του Κλεομάχου, Αθηναίο, τον οποίο έστειλε σε μας ο βασιλεύς Φίλιππος, γιος του Δημητρίου για λογαριασμό δικό του και των Μακεδόνων και των συμμάχων.

Στο όνομα του Δία και της ΄Ηρας και του Απόλλωνα και του θεού των Καρχηδονίων και του Ηρακλή και του Ιόλαου, στο όνομα του Άρη, του Τρίτωνα, του Ποσειδώνα, στο όνομα των θεών που συνεκστρατεύουν και του Ήλιου και της Σελήνης και της Γης, στο όνομα των ποταμών, των λιμανιών και των πηγών, στο όνομα όλων των θεών, που κατέχουν/προστατεύουν την Καρχηδόνα, στο όνομα όλων των θεών, που κατέχουν τη Μακεδονία και την υπόλοιπη Ελλάδα, στο όνομα όλων των θεών του στρατού, που είναι παρόντες σ' αυτόν τον όρκο.

Ο στρατηγός Αννίβας είπε και όλοι οι Καρχηδόνιοι γερουσιαστές που είναι μαζί του και όλοι οι Καρχηδόνιοι που εκστρατεύουν μαζί του, εάν συμφωνούμε σε κάτι, τούτο τον όρκο φιλίας και καλής διάθεσης να δώσουμε, δηλαδή να είμαστε φίλοι και συγγενείς και αδελφοί με τον όρο ο βασιλιάς Φίλιππος και οι Μακεδόνες και οι άλλοι Έλληνες, όσοι είναι σύμμαχοί τους, θα προστατεύουν την εξουσία των Καρχηδονίων και το στρατηγό Αννίβα και όσους τους ακολουθούν, εκείνους που εξουσιάζουν οι Καρχηδόνιοι, όσους υπακούουν στους ίδιους νόμους, τους Ιτυκαίους, τις πόλεις και τα έθνη που είναι υπήκοα των Καρχηδονίων, τους στρατιώτες και τους συμμάχους τους, όλες τις πόλεις και τους λαούς στην Ιταλία, στη Γαλατία και στη Λιγυστίνη, που έχουν φιλικές σχέσεις μαζί μας και εκείνες που τυχόν θα γίνουν φίλες και σύμμαχες σε μας στη χώρα αυτή.

Από το άλλο μέρος, ο βασιλεύς Φίλιππος και οι Μακεδόνες και οι άλλοι Έλληνες σύμμαχοι θα έχουν την προστασία και τη φροντίδα των Καρχηδονίων που συνεκστρατεύουν και των Ιτυκαίων και όλων των πόλεων και των λαών που εξουσιάζονται από τους Καρχηδονίους, των στρατιωτών και των συμμάχων και όλων των εθνών και των πόλεων που βρίσκονται στην Ιταλία και στη Γαλατία και στη Λιγυστίνη και όλων των άλλων λαών που βρίσκονται στην Ιταλία, όσους τυχόν γίνουν σύμμαχοί τους.

Δε θα επιβουλευτούμε ο ένας τον άλλον, ούτε θα χρησιμοποιήσουμε δόλο ο ένας εναντίον του άλλου, αλλά με όλη μας την προθυμία και τη φιλία, χωρίς δόλο και απάτη, θα είμαστε εχθροί εκείνων οι οποίοι πολεμούν ενάντια στους Καρχηδονίους, εκτός από τους βασιλείς, τις πόλεις και τα έθνη, με τα οποία έχουμε συνάψει όρκους και φιλία.

Κι εμείς θα είμαστε εχθροί αυτών που πολεμούν εναντίον του Φιλίππου, εκτός από τους βασιλείς, τις πόλεις και τα έθνη με τα οποία έχουμε συνάψει όρκους και φιλία. Θα είσαστε σύμμαχοί μας στον πόλεμο που διεξάγουμε εναντίον των Ρωμαίων, έως ότου οι θεοί δώσουν και σε μας και σε σας την ευτυχία. Θα μας βοηθήσετε όπως θα το επιβάλλει η ανάγκη και όπως θα συμφωνήσουμε.

Αν οι θεοί μας δώσουν ευτυχισμένο τέλος στον πόλεμό μας εναντίον των Ρωμαίων και των συμμάχων τους, αν οι Ρωμαίοι ζητήσουν να κάνουμε συνθήκη φιλίας, θα την κάνουμε, ώστε η ίδια φιλία να ισχύει και για σας, με τον όρο να μην επιτρέπεται ποτέ σε αυτούς να κηρύξουν πόλεμο εναντίον σας, ούτε να εξουσιάζουν οι Ρωμαίοι την Κέρκυρα, την Απολλωνία, την Επίδαμνο, τη Φάρο, τη Διμάλη, τους Παρθίνους, ούτε την Ατιντανία. Θα επιστρέψουν στο Δημήτριο τον Φάριον όλους τους οικείους του, οι οποίοι βρίσκονται στην εξουσία των Ρωμαίων.

Αν οι Ρωμαίοι κηρύξουν πόλεμο εναντίον σας ή εναντίον μας, θα βοηθήσουμε ο ένας τον άλλο στον πόλεμο, ανάλογα με την ανάγκη του. Το ίδιο θα συμβεί αν άλλοι κηρύξουν τον πόλεμο, εκτός από τους βασιλείς, τα έθνη και τις πόλεις με τα οποία έχουμε συνάψει όρκους και φιλίες. Εάν θελήσουμε να αφαιρέσουμε ή να προσθέσουμε κάτι από τον όρκο αυτό, θα προσθέσουμε ή θα αφαιρέσουμε με κοινή συμφωνία.

Απόσπασμα από τον λόγο του Ακαρνάνα πολιτικού Λυκίσκου στη Σπάρτη, το 211 μ.Χ. (Πολύβιος ΙΧ.37)

Σας ρωτώ λοιπόν, Κλεόνικε και Χλαινέα, ποιούς είχατε συμμάχους τότε, όταν καλούσατε αυτούς εδώ να συμπράξουν μαζί σας; Δεν ήταν τάχα όλοι οι ΄Ελληνες; Με ποιούς όμως τώρα μοιράζεστε τις ελπίδες σας, ή σε ποιά συμμαχία καλείτε αυτούς εδώ; Δεν είναι τάχα βαρβαρική; Φαντάζομαι πως η τωρινή κατάσταση σας φαίνεται όμοια με την προηγούμενη, καθόλου αντίθετη!

Τότε όμως διεκδικούσατε την υπεροχή και τη δόξα από τους ομόφυλους Αχαιούς και Μακεδόνες και τον βασιλιά τους Φίλιππο· τώρα όμως ξεκινά πόλεμος με αλλοφύλους, οι οποίοι θέλουν να υποδουλώσουν τους Έλληνες, τους οποίους εσείς θεωρείτε ότι τους καλείτε εναντίον του Φιλίππου, αλλά έχει διαφύγει της προσοχής σας ότι τους καλείτε εναντίον σας και εναντίον όλης της Ελλάδας.

Όπως όσοι σε κρίσιμες πολεμικές περιστάσεις, βάζοντας για ασφάλεια στις πόλεις τους ξένη φρουρά μεγαλύτερη από τη δική τους στρατιωτική δύναμη, διώχνουν τον φόβο του εχθρού, συγχρόνως όμως γίνονται υποχείριοι των συμμάχων, έτσι τώρα σκέφτονται και οι Αιτωλοί.

Θέλοντας δηλαδή να ξεπεράσουν το Φίλιππο και να ταπεινώσουν τους Μακεδόνες, δεν έχουν καταλάβει πως έχουν τραβήξει πάνω τους τέτοιο τρομακτικό σύννεφο από τη δύση, που τώρα ίσως σκεπάσει με τη σκοτεινιά του πρώτους τους Μακεδόνες, κατόπιν όμως θα αποτελέσει αιτία μεγάλων συμφορών για όλους τους Έλληνες.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Α- Γλώσσα: J. N. Kalléris, LesanciensMacédoniens. Étudelinguistiqueethistorique I-II, Αθήνα 1988 (με επισκόπηση της παλαιότερης έρευνας), E. Kapetanopoulos, «Xennias, μακεδονίζων τÉ φωνÉ», ΑΕ 132 (1993)

Β- Για την παραμονή του Ευρυπίδη στη Μακεδονία W. Ridgeway, "Euripides in Macedon", CQ 20 (1926) 1-19. Για την επιστολή του Σπευσίππου στο Φίλιππο Βλ. E. J. Bickermann-J. Sykutris, Speusipps' Brief an König Philipp. Text, Übersetzung, Untersuchungen, Berichte über die Verhandlungen der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig, philologisch - historische Klasse LXXX, Heft 3, 1928. Για το σχετικό με την Ευρυδίκη χωρίο του Πλουτάρχου U. von Willamowitz-Möllendorff, «Lesenfrüchte», Hermes 54 (1919) 71-72 και Chr. Saatsoglou- Paliadeli, «Queenly Appearances at Vergina-Aegae. Old and new epigraphic and literary Evidence», AM 2000, 387-403. Για τον επιγραμματοποιό Ποσείδιππο O. Weinreich, «Die Heimat des Epigramatikers Poseidippos», Hermes 53 (1918) 434-439. Για τον ιστορικό Μαρσύα W. Heckel, «Marsyas of Pella, Historian of Macedon», Hermes 108 (1980) 444-462. Μνημεία: Ι. Μ. Ακαμάτης, «Ξάνθος Δημητρίου και Αμμαδίκας υιός», ΑΜΗΤΟΣ. Τιμητικός τόμος για τον Μανώλη Ανδρόνικο, τόμ. Ι, Θεσσαλονίκη 1987, 13-29. Του ιδίου, «Τα νεκροταφεία της Πέλλας. α. Το νεκροταφείο της περιοχής της Αγοράς», στο: Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη- Ι. Μ. Ακαμάτης (επιμ.) Η Πέλλα και η περιοχή της, Θεσσαλονίκη 2003, 65-67. Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, «Νέος κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική διακόσμηση στην Πέλλα», ΑΕΜΘ 15 (2001) [2003] 451-460. Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Μακεδονίς. Ιστορία και τέχνη στην Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 2003. Ιω. Τουράτσογλου, Μακεδονία: Ιστορία, Μνημεία, Μουσεία, Αθήνα 1997. Ομηρικοί σκύφοι: Ι. Μ. Ακαμάτης, Πήλινες μήτρες αγγείων από την Πέλλα. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής, Αθήνα 1993. Επιτύμβιες στήλες: Για τις στήλες της Βεργίνας βλ. Χρ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Τα επιτάφια μνημεία από τη Μεγάλη Τούμπα της Βεργίνας, διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 1984. Της ιδίας, «Ονόματα από τη Βεργίνα», στο: Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Πρακτικά 8ης Ετήσιας Συνάντησης του τομέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, 27-29 Απριλίου 1987, Θεσσαλονίκη 1987, 161-165. Για τις επιγραφές από την Αιανή και την Ποντοκώμη βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Νομός Κοζάνης: νεώτερα επιγραφικά ευρήματα», στο Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο Επιγραφικής (Πρακτικά). Στην μνήμη Δ. Κανατσούλη, Θεσσαλονίκη 22-23 Οκτ. 1999, Θεσσαλονίκη 2001, 68-69 αρ. 14 (SEG XLIX 671), της ιδίας, «Ανασκαφή Αιανής 1990», ΑΕΜΘ 4 (1990)

http://ellinondiktyo.blogspot.gr/2018/01/blog-post_63.html