Συνέντευξη της Ιστορικού Τέχνης & Θεωρίας του Πολιτισμού Αθηνάς Σχινά, για την πολιτισμική και διαλεκτική σχέση παρελθόντος-παρόντος

Συνέντευξη στην Ζέτα Τζιώτη για την εφημερίδα ΑΞΙΑ

Ερώτηση: Πιστεύετε ότι ο σύγχρονος Έλληνας είναι εξίσου δημιουργικός στον τομέα της τέχνης, όσο και ο αρχαίος ;

Α. Σ. : Αν μπορώ γενικότερα να αναφερθώ, θα σας έλεγα ότι ποτέ δεν έλειψε η εργατικότητα και η δημιουργικότητα από τους έλληνες καλλιτέχνες. Απλώς οι πρόγονοί μας υπηρετούσαν διαφορετικά συστήματα αξιών, από εκείνα που έχουμε σήμερα διαμορφώσει και πολιτισμικά μας χαρακτηρίζουν

Αθηνά Σχινά

Ερώτηση : Κατά τη γνώμη σας, που έγκειται η διαφορά ;

Α. Σ. : Στην ηθική διάσταση που δίνουμε στην ζωή, όπως και στον φιλοσοφικό τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα υπαρξιακά προβλήματα, που έστω και ως ερωτήματα, μας απασχολούν στην καθημερινότητά μας. Παλαιότερα, η ηθική διάσταση στηριζόταν σε μια ευρύτερη έννοια του δικαίου, του χρέους, της υπόληψης, της ευθύνης, της μνήμης και της στάσης του ατόμου, αφενός απέναντι στο παρόν και στο παρελθόν του, αφετέρου απέναντι στους συνανθρώπους του και στην πολιτεία. Θέλω να πω, πως εκτός από την ατομική εξέλιξη, οι πρόγονοί μας στόχευαν, (μέσα από την τέχνη, την γλώσσα και την φιλοσοφία, που δημιουργούσαν), να εξελίξουν την συνειδητοποίηση και την αγωγιμότητα, τις υπηρεσίες και την ανταποδοτικότητα της ίδιας της κοινωνίας ως προς το άτομο.   

Ερώτηση :  Η γλώσσα της τέχνης πώς ήταν ;

Α. Σ. : Η γλώσσα της τέχνης ήταν πιο υπαινικτική και πολυδιάστατη, χρησιμοποιώντας τον μύθο και την αλληγορία, προκειμένου ο καλλιτέχνης να υποδείξει υπαρξιακά ερωτήματα που συνδυαστικά αναδύονταν μέσα από τις ισορροπίες των εννοιών που προανέφερα. Σήμερα, στην θέση του αλλοτινού «εμείς» και της δέουσας προσφοράς, που επικοινωνιακά ο καλλιτέχνης τότε αποκάλυπτε (μέσω των κοινών πολιτισμικών αγαθών της τέχνης), εμείς τοποθετήσαμε το «εγώ». Ένα συνεχώς διαστελλόμενο «εγώ», που προπαγανδίζει, μέσω της τέχνης, τις υπαρξιακές του ανάγκες και τις διεκδικήσεις του. Με άλλα λόγια, την θέση της παλαιότερης οντολογίας, την πήρε η φαινομενολογία.

Ερώτηση : Έχει αυτό να κάνει με το «φαίνεσθαι» ;

Α. Σ. : Ασφαλώς, από εκεί κι έπειτα, έχει να κάνει με το «φαίνεσθαι» και μάλιστα σε όλες του τις εκδοχές, τις εντάσεις και τους εκφραστικούς τρόπους. Αυτοί οι εγωκεντρικοί τρόποι συνδέονται συχνά με την αλαζονεία και την ματαιοδοξία μας, καθώς και με την όλο και διογκούμενη υπεροψία μας, που καταφέρνουμε να χειριζόμαστε με άνεση τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας. Επικροτείται συχνά το δίκαιο του ισχυροτέρου και ο κομπασμός που αναπτύσσεται με βάση τον αδηφάγο καταναλωτισμό (προϊόντων κι ιδεών). Οι πράξεις της ζωής μας περιστρέφονται γύρω από τον ωφελιμισμό μας και τις γρήγορες αλλαγές, για να κερδίσουμε υποτίθεται χρόνο ή να τον ξεγελάσουμε. Ανάμεσα σε αυτές τις αλλαγές, εντοπίζουμε την συνηθέστερη (από όλες) αντικατάσταση του στοχασμού με εκείνην της ρητορείας. Το έργο της τέχνης σήμερα και μέσα μάλιστα από τις «θεωρίες» με τις οποίες οι επαϊοντες το πλαισιώνουν, φανερώνει με αυτοσαρκασμό (στις καλλίτερες των περιπτώσεων) την τραγικότητα του «είναι», άλλοτε πάλι δημαγωγεί απερίφραστα.

Ερώτηση : Δηλαδή η σύγχρονη τέχνη δεν αξίζει ;

Α. Σ. : Αξίζει και με το παραπάνω, γιατί αντικατοπτρίζει σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, εμάς και τους τρόπους της ζωής μας. Η σύγχρονη τέχνη μας βοηθάει να διερωτηθούμε για όλα αυτά που είμαστε, χωρίς φυσικά να προσφέρει λύσεις, γιατί δεν είναι αυτός ο σκοπός της. Μέσα από την τέχνη, που πάντοτε επιτελεί μια ή περισσότερες πνευματικές λειτουργίες,  συνειδητοποιούμε τον εαυτό μας. Τα υπαρξιακά προβλήματα είναι τα ίδια πάντα και δεν αλλάζουν. Οι εκφραστικοί τρόποι τους ανά εποχές αλλάζουν, καθώς αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα αυτά άλλοτε με ευρύτητα και βάθος, άλλοτε με στενότητα και ρηχότητα.

Ερώτηση : Η χρησιμότητα  της τέχνης σήμερα ;

Α. Σ. : Είναι σημαντική, αρκεί να κατανοούμε τις δυνατότητες που έχει αφυπνίζοντας συνειδήσεις, χωρίς από την άλλη πλευρά να την «εργαλειοποιούμε» στην άκρως χρησιμοθηρική μας εποχή. Η εικαστική τέχνη, όπως και όλες οι μορφές της σύγχρονης τέχνης, πρέπει πρωτίστως να παράγουν ποίηση, δηλαδή να μπορούν να «συγκινούν» τον θεατή ή αποδέκτη, ενεργοποιώντας παράλληλα τον στοχασμό του, ακόμη και μέσα από το λεπτό τους χιούμορ ή την ευφυώς αναδυόμενή τους ειρωνεία, που μπορεί να κρύβει τραύματα ή μια σοφία ζωής που να υπερβαίνει την περιπτωσιολογία. Γιατί η τέχνη, αφενός μπορεί να αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα, αφετέρου όμως δεν υποκαθιστά το ρεπορτάζ. Διότι το ρεπορτάζ σε πληροφορεί και μετά από λίγο η μια πληροφορία που εσύ δέχεσαι, την διαδέχεται μια επόμενη, αφήνοντας εντέλει τον καλλιτέχνη, συνειδητά ή ασυναίσθητα και θέλοντας να προσδώσει οντότητα στο έργο του, για να κερδίσει την προσοχή αποδεκτών, να υιοθετεί νόμους του μάρκετιγκ. Και μάλιστα σε μια εποχή που όλα τείνουν να εμπορευματοποιηθούν. Η τέχνη όμως λειτουργεί με άλλους κανόνες ή τουλάχιστον οφείλει να λειτουργεί. Δεν είναι καταναλώσιμο προϊόν. Μπορεί να υποδεικνύει τα εφήμερα της ζωής, αλλά εμπλουτίζει πολυεπίπεδα τον κάθε αποδέκτη της, τον ευαισθητοποιεί παράλληλα γύρω από πανανθρώπινα προβλήματα και συνειδησιακά τον δραστηριοποιεί, υποβάλλοντάς του υπαρξιακά και άλλα συναφή ερωτήματα, χωρίς να καταφεύγει σε κηρύγματα, γιατί τότε καταντά προπαγανδιστική, όπως σας είπα ενωρίτερα.

Ερώτηση : Συνδέοντας τον αρχαίο πολιτισμό με τον παραγόμενο σύγχρονο, πιστεύετε ότι είναι χρήσιμο στους νεώτερους να μελετούν το παρελθόν ;

Α. Σ. : Το πιστεύω απολύτως, χωρίς αυτό να σημαίνει την συμπόρευση με την στειρότητα μιας καθηλωτικής, κατά τα άλλα, αρχαιολατρείας. Είναι λάθος η παιδεία που δίνουμε στους νεώτερους για το παρελθόν μας. Γλώσσα, τέχνη και φιλοσοφία, θα πρέπει να συνεξετάζονται και να διαφωτίζει ο ένας τομέας τον άλλον, μέσα από ελκυστικούς όμως, ευφυείς κι εκσυγχρονισμένους τρόπους διδαχής. Άλλο πράγμα είναι να προσκολλάται κανείς στο παρελθόν κι άλλο να το γνωρίζει και να μπορεί να «συνδιαλέγεται» μαζί του, για να το προσεγγίζει με εναλλακτικούς τρόπους, μέσα από τις ανάγκες και τις αγωνίες της σύγχρονής μας εποχής. Κάθε εποχή οφείλει να βρίσκει εκείνη τα κλειδιά επικοινωνίας με το παρελθόν, με το οποίο θέλει να αναπτύξει γέφυρες. Εμείς συμπεριφερόμαστε στο πολύπτυχό μας και πολυδιάστατο παρελθόν, σαν να μας ενοχλεί και να μας «βαραίνει» με την παρουσία του ή την υπόμνησή του. Κι όταν το διεκδικούν κι άλλοι λαοί, τότε εξαγριωνόμαστε. Για να γνωρίσουμε και να συμφιλιωθούμε με την ουσία του παρελθόντος μας, προκειμένου εκείνο να μας φανερώσει πόσο γόνιμο μπορεί να είναι και πόσες ανανεωτικές πηγές έμπνευσης μπορεί να μας προσφέρει, πρέπει να μην κοιτάμε μόνον το γράμμα, αλλά κυρίως το πνεύμα του. Κι όταν γνωρίσουμε σε βάθος αυτό το πνεύμα, τότε εκείνο θα μας οδηγήσει στην ευρύτερη κατανόηση και στην σπουδαιότητα του «γράμματος». Το παρελθόν μας έχει ανανεώσιμες πηγές «ενέργειας», αρκεί να προσπαθήσουμε να τις αξιοποιήσουμε κατάλληλα.

Ερώτηση: Περνώντας τώρα στην επικαιρότητα, εφέτος γιορτάζονται στο Ίδρυμα Π. & Μ. Κυδωνιέως τα 25 χρόνια από την εκεί παρουσίαση του εικαστικού θεσμού  ΠΛΟΕΣ, που εσείς «φιλοσοφικά» τον διαμορφώσατε και κάθε χρόνο ανελλειπώς τον πραγματοποιείτε. Από ό,τι γνωρίζουμε, αυτός ο θεσμός αναδεικνύει την μεταπολεμική ελληνική τέχνη, μέσα από μια διευρυμένη εκδοχή των «ρεαλισμών». Για αυτό το καλοκαίρι όμως επιλέξατε μια έκθεση έργων του Γιάννη Τσαρούχη, που ανήκει στην γενιά του ’30. Έχετε αναφερθεί στις ρηξικέλευθες του λύσεις και στις νεωτερικές του αντιλήψεις. Αυτά τα δύο τουλάχιστον γνωρίσματά του, πώς τα εκλαμβάνετε;

Α. Σ. : Κατ’ αρχήν, αφού ευχαριστήσω για ακόμη μια φορά το Ίδρυμα Π. & Μ. Κυδωνιέως, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε όλα αυτά τα χρόνια, συνεχίζοντας την συνεργασία μαζί μου, θέλω να σας επισημάνω ότι πιστεύω κι ενθαρρύνω τον διάλογο παρόντος με το παρελθόν, πράγμα που στην δουλειά μου το έχω αποδείξει. Εφέτος ολοκληρώνονται 30 χρόνια από τον θάνατο του Γιάννη Τσαρούχη, ενός καλλιτέχνη που ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες της γενιάς του ’60, του ’90, όπως και νεώτερους. Ακόμη εικαστικοί δημιουργοί και φιλότεχνοι τον θαυμάζουν και τον θεωρούν μια ιδιαίτερα σημαντική περίπτωση ζωγράφου. Ο Τσαρούχης  έφερε στην ζωγραφική του την θεατρικότητα και χωρίς προκαταλήψεις ή πουριτανισμούς, συνέδεσε τον έρωτα με τον θάνατο, την επιθυμία με την ματαίωση, την θυσία με την λύτρωση, την προσμονή με την αποδρομή, την ελευθερία με την δέσμευση, (μέσα από την διατεταγμένη υπηρεσία της στολής που φορούν και συμβολίζουν τόσο οι ναύτες, όσο και οι στρατιώτες του). Τόλμησε με άλματα να γεφυρώσει την αρχαιότητα με το βυζάντιο και την κουλτούρα της Δύσης με εκείνην της Ανατολής, μέσα από την λαϊκή τέχνη και την αστική μεσοπολεμική ατμόσφαιρα της εποχής του. Με άλλα λόγια, πραγματοποίησε μια θεμιτή συμβίωση μέσα από αντιθετικότητες ποικίλων επιπέδων ζωής και τέχνης, αναρρυθμίζοντας τις προσλαμβάνουσές μας γύρω από την πράξη της ζωγραφικής. Η μυθοπλοκή του εικονισμού στα έργα του, συνυφαίνει την πραγματικότητα με την αλληγορία.