ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ: Θεοφάνια στην Τέχνη: η Βάπτιση ως χάρμα οφθαλμών

Τετάρτη 6 Ιανουαρίου 2021

Θεοφάνια στην Τέχνη: η Βάπτιση ως χάρμα οφθαλμών

Είτε πιστεύεις σε θεό είτε όχι, η πνευματική τους δύναμη είναι θεόρατη

Κίμωνας Θεοδώρου

Για την ημέρα των Φώτων επιλέξαμε μια σειρά από εικόνες της βάπτισης του Χριστού κυρίως βυζαντινότροπες με αφορμή το θάμβος που προκαλούν και το γεγονός ότι συνεχίζουν να εμπνέουν καλλιτέχνες μέχρι και σήμερα. Πολλές από αυτές τις εικόνες τις ζήλεψαν οι ζωγράφοι του εικοστού αιώνα για τον τρόπο που αποτέλεσαν έναν ολόκληρο ξεχωριστό κόσμο αποκομμένο από τους καταναγκασμούς της «μίμησης της φύσης», αλλά ωστόσο κι εντός μιας διαλεκτικής σχέσης με διαφορετικές παραδόσεις.

Ζωγραφική 20ου αιώνα / Jerzy Nowosielski (Πολωνία, 1923-2011). Η Βάπτιση του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη Ποταμό, 1964

«Δίνουμε το όνομα Επιφάνια σε αυτή την ημέρα» κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο διότι «η σωτήρια χάρη του Κυρίου» εκδηλώθηκε σε όλους τους ανθρώπους «όχι από την ημέρα της γέννησής του, αλλά από τη βάπτισή του, καθώς μέχρι τότε πολλοί δεν τον είχαν γνωρίσει». Οι εκκλησίες βυζαντινής παράδοσης χρησιμοποίησαν τους όρους Επιφάνια και Θεοφάνια για να δηλώσουν την εορτή αυτή. Έπειτα ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός (329-390) ανέφερε και την ονομασία Εορτή των Φώτων. Ο Χριστός ήρθε για να γίνει το φως του κόσμου που φωτίζει όσους ήταν στα σκοτάδια. «Ενώ ο Ιησούς κατέβαινε στο νερό, φωτιά άναψε στον Ιορδάνη» (…) «Και όταν βαπτίσθηκε, ένα δυνατό φως ξεπρόβαλε από το νερό, έλαμψε και διασκορπίσθηκε ολόγυρα, έτσι που όλοι οι παρευρισκόμενοι ένιωσαν πολύ μεγάλο φόβο» [Απόκρυφα Ευαγγέλια]. Οι εικόνες της εορτής χαρακτηρίζονται από φως και φωτιά [1].

Εικόνα της σχολής του Novgorod, 15ος-16ος αιώνας. Σώζεται στο Μουσείο Ιστορίας & Αρχιτεκτονικής του Novgorod.

Τα Επιφάνια είναι γιορτή ανατολικής καταγωγής. Η παλιότερη αναφορά βρίσκεται στον Κλήμη της Αλεξανδρείας τον 2ο αιώνα. Τους επόμενους αιώνες όταν καθιερώθηκε η 25η Δεκεμβρίου ημέρα εορτασμού της Γέννησης του Χριστού, τα Επιφάνια θα ήταν η γιορτή που θα αφιερωνόταν στις 6 Ιανουαρίου στη Βάπτιση και τον Αγιασμό των Υδάτων με μια σχετική τελετή. Με την κατάδυση του Σταυρού και την επίκληση του Αγίου Πνεύματος καθαγιάζεται από τον Σωτήρα το νερό το οποίο οι πιστοί χρησιμοποιούν στη συνέχεια για τον αγιασμό του σώματος, για τους αρρώστους, για να ευλογηθούν τα σπίτια, αγροκτήματα, ζώα και όλα τα πράγματα [1].

Ας προσπαθήσουμε ακολούθως να αναλογιστούμε τις απαρχές της εικονογραφίας της βάπτισης. Τα σχεδόν ανύπαρκτα υλικά κατάλοιπα της πρώιμης χριστιανικής εποχής οδηγούν στην εντύπωση ότι κατά τον 1ο και 2ο αιώνα, οι πιστοί μαζεύονταν αρχικά –όπως οι περισσότερες θρησκευτικές μειονότητες- σε ιδιωτικά σπίτια ή εξωτερικούς χώρους και δεν θα πρέπει να παρήγαγαν κάποια ιδιαίτερη τέχνη. Από τον 3ο και 4ο αιώνα υπάρχουν ενδείξεις χριστιανικής αρχιτεκτονικής και τέχνης, τουτέστιν εκκλησίες σε δημόσιους χώρους, κυρίως βάσει κειμενικών αναφορών. Ένα απτό κατάλοιπο του 3ου αιώνα αποτέλεσαν τα κτίσματα διαφόρων θρησκειών στη μικρή καστροπολιτεία της Δούρας-Ευρωπού, στις όχθες του ποταμού Ευφράτη.

Ανασκαφές στην καστροπολιτεία Δούρα-Ευρωπός

Εκεί βρέθηκε και ένας ευκτήριος οίκος, μάλλον αρχικά χτισμένος ως συνηθισμένο σπίτι και τροποποιημένος αργότερα ως λατρευτικός χριστιανικός ναός. Είχε προθάλαμο και βαπτιστήριο όπου βρέθηκαν τοιχογραφίες με τις παλαιότερες γνωστές απεικονίσεις του Χριστού: ο Χριστός ως Καλός Ποιμένας, ο Χριστός που θεραπεύει τον Παράλυτο, ο Χριστός και ο Πέτρος που περπατούν στο νερό, οι Άγιες Γυναίκες στον Τάφο του Χριστού, ο Αδάμ και η Εύα [2].

Μεγάλο μέρος της καστροπολιτείας της Δούρας-Ευρωπού καταστράφηκε από το 2015 κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Συρία. Τεκμήριά της σώθηκαν καθώς αποσπάστηκαν για να βρεθούν στην κατοχή του πανεπιστημίου Yale που τα εκθέτει (ΗΠΑ), καθώς είχε υποστηρίξει έρευνες και ανασκαφές στην περιοχή από τον προηγούμενο αιώνα (δεκαετίες 1920-1930).

Ο Χριστός ως Καλός Ποιμένας (βλ.εικόνα επάνω) στον συγκεκριμένο ευκτήριο οίκο δείχνει ότι η πρώιμη χριστιανική τέχνη δανείζεται μορφές από την αρχαία παράδοση, όπως ο αγαλματικός τύπος του Μοσχοφόρου ο οποίος συναντάται φερειπείν στην Αττική τον 6ο αιώνα π.Χ. αλλά και μεταγενέστερα. Ο χριστιανισμός δεν έχει ακόμη αναπτύξει το δικό του ξέχωρο εικαστικό λεξιλόγιο, πρόκειται για μια αργή εξέλιξη μέσα στο χρόνο.

Στην Δούρα-Ευρωπό δεν υπάρχει εικόνα βάπτισης, αν και ίσως κάπου να υπήρχε και να μην επέζησε. Στις χριστιανικές κατακόμβες στη Ρώμη, χρονολογημένες από το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα και κυρίως τον 3ο και 4ο αιώνα, συναντάμε παραστάσεις ζωγραφικές, καθώς και ανάγλυφες που κοσμούν σαρκοφάγους, σε λίγα σωζόμενα κατάλοιπα, με τον βαπτιστή και τον βαπτιζόμενο σε μία εξ αυτών χωρίς ακόμη να έχει παγιωθεί εικονογραφικά η εικόνα του Χριστού και του Ιωάννη του Βαπτιστή (εξάλλου ο Χριστός όταν βαπτίζεται έχει περάσει το ηλικιακό κατώφλι των 30 ετών και δεν είναι παιδί).

Από τις παλαιότερες εικόνες βάπτισης. Κατακόμβη Αγίου Καλλίστου, Ρώμη.

Στη σαρκοφάγο της Santa Maria Antiqua (γύρω στο 275) βλέπουμε στη μια άκρη σκηνή βάπτισης και περιστέρα που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Στην άλλη άκρη ο Ιωνάς και το θαλάσσιο τέρας είναι ένα δημοφιλές θέμα απεικόνισης της εποχής όπου το υδάτινο στοιχείο στο μύθο επίσης κυριαρχεί όπως στο θέμα της βάπτισης:

Η εικόνα της Βάπτισης απ’ ό,τι φαίνεται αποτέλεσε ένα από τα θέματα που απασχόλησε την τέχνη των πρώιμων χριστιανικών χρόνων. Μετά τα πρώτα βήματα εμφάνισής της, η χριστιανική τέχνη χρειάζεται ένα εκτενές χρονικό διάστημα προς μια πορεία ωρίμανσης και σταδιακής απομάκρυνσης από τεχνοτροπικές επιδράσεις της ελληνορωμαϊκής τέχνης, με την τυποποίηση των ξέχωρων χαρακτηριστικών της.

Στο Βαπτιστήριο των Αρείων στη Ραβέννα (τέλη 5ου αιώνα – 6ος αιώνας), σήμερα Santo Spirito και παλαιότερα ναός της Αγίας Αναστάσεως, κυριαρχεί ένα ψηφιδωτό οροφής εξαίρετης ομορφιάς και σύνθεσης με σκηνή Βάπτισης. Ο Ιησούς απεικονίζεται αγένειος καθώς δεν έχει ακόμη επικρατήσει η μορφή του γενειοφόρου, ενώ τα γεννητικά του όργανα δεν αποκρύπτονται. Από τη σωματικότητα των τριών μορφών (και όχι μόνο) μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ακόμη ένας διάλογος με την ελληνορωμαϊκή ή παγανιστική παράδοση της τέχνης. Ο Άγιος Ιωάννης δεν φέρει φωτοστέφανο ενώ στα αριστερά η προσωποποίηση του Ιορδάνη ποταμού –με τις δαγκάνες του κάβουρα στην κεφαλή του- έχει διαστάσεις που δεν θα συναντήσουμε εύκολα σε άλλες εικόνες:

Μένοντας στη Ραβέννα του 5ου αιώνα, κάποιες δεκαετίες νωρίτερα από το παραπάνω έργο χρονολογείται στο Ορθόδοξο Βαπτιστήριο το ψηφιδωτό της οροφής που φέρει παρόμοια σκηνή. Εδώ υπάρχουν περισσότερα φωτοστέφανα, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής που φοράει δέρμα καμήλας και κρατάει σταυρό περνάει στην αριστερή πλευρά όπου θα παραμείνει και στις περισσότερες απεικονίσεις τους επόμενους αιώνες, ενώ ο Χριστός φέρει γένια και φαίνεται ότι ως «ορθόδοξη» η γενειοφόρος προσέγγιση επίσης θα καθιερωθεί μελλοντικά. Ο Ιορδάνης ποταμός προσωποποιημένος κρατάει το ιμάτιο του Χριστού και έναν βλαστό:

Το ύδωρ στις αναπαραστάσεις που δεν κρύβει το σώμα του Θεανθρώπου από το σημείο που βρίσκεται εντός του ποταμού και κάτω, έχει διάφορες ερμηνείες όπως ότι παραπέμπει στα «Θεοφάνια»: η ύλη -όπως είναι το νερό- δεν μπορεί να αποκρύψει το σωματοποιημένο πνεύμα.

Απο τον 6ο αιώνα ακολουθεί μια εικόνα της Βάπτισης σε συριακό χειρόγραφο. Πρόκειται για το Ευαγγέλιο του Ραμπουλά που σήμερα βρίσκεται στη Φλωρεντία. Σύμφωνα με τον γραφέα Ραμπουλά ολοκληρώθηκε στο μοναστήρι της Ζάγκμπα στη Μεσοποταμία το 586: