Η Αναγέννηση πίσω από τους μύθους της

Γράφει ο Γεράσιμος Γ.  Γερολυμάτος

Το σημερινό άρθρο μου αφορά το θέμα της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, σύμφωνα με παλαιότερη επιθυμία κάποιων φίλων. Το κείμενο αποτελεί μέρος μιας πολυσέλιδης μελέτης με τον τίτλο: «Τα φυσικά πρότυπα στην τέχνη και στην θρησκεία». Στην παρούσα μορφή του, μιας και το θέμα είναι πολύ μεγάλο, οι σελίδες που θα αφιερώσουμε σε αυτό, θα είναι κατ΄ανάγκη συμπυκνωμένες. Ωστόσο, πιστεύω ότι αξίζει τον κόπο να διαβαστεί, αν μη τι άλλο για τις πληροφορίες που παρατίθενται και που σπάνια δημοσιοποιούνται.

Το αντικείμενο της έρευνας μας καλύπτει ένα διάστημα 4 αιώνων, από τα μέσα του 15^ου έως τα μέσα του 19^ου αιώνα και ακολουθεί διαγραμματικά την εξής εξελικτική κίνηση: Αναγέννηση-Ουμανισμός-Διαφωτισμός.

Ταυτόχρονα, όμως, θρησκειολογικού τύπου έννοιες, όπως Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση, θα παίξουν πολύ σημαντικό ρόλο στα ευρωπαϊκά δρώμενα και στη διαμόρφωση των τριών προηγούμενων όρων, και πάντα με βάση τη σχέση δράσης-αντίδρασης μεταξύ αυτών. Αυτό θα εξεταστεί στο β΄μέρος. Ο ρόλος του Πάπα και της ρωμαιοκαθολικής εξουσίας, παραμένει πάντα πρωταγωνιστικός σε όλον αυτόν τον καμβά της εξέλιξης, καθώς η πνευματική και κοσμική αρχή του πέφτει σα σκιά πάνω στο μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης.

Από την άλλη, η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, δε συμμετείχε σε αυτές τις εξελίξεις στη δύση, ούτε αντιμετώπισε τέτοιου είδους προκλήσεις, καθόσον τελούσε υπό οθωμανική κατοχή, αλλά και επειδή ο Πατριάρχης δεν απόκτησε σε καμία περίοδο της ρωμανικής αυτοκρατορίας την πολιτική δύναμη και το κύρος του Πάπα. Δεν ήταν αυτός ο ρόλος του. Ένας άλλος λόγος είναι το γεγονός, ότι η Ελληνική Αναγέννηση, στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω, υπήρξε περισσότερο ένα κίνημα αναμόρφωσης και ανάπτυξης της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης στα γράμματα και στις τέχνες, που δεν έθεσε ποτέ ζήτημα επιστροφής στο παγανιστικό παρελθόν, με μεγάλη εξαίρεση τον Γεώργιο Πλήθωνα Γεμιστό, που όμως και οι δικές του προθέσεις έμειναν στο θεωρητικό επίπεδο της φιλοσοφίας. Άλλωστε, έντονη υπήρξε η ανθενωτική του στάση απέναντι στους δυτικούς. Σημείο μάλιστα, στο οποίο οι δύο μεγάλοι αντίπαλοι, ο Πλήθων και ο Σχολάριος, είχαν κοινή βάση.

Η Αναγέννηση ξεκίνησε σχεδόν ταυτόχρονα με την ολοσχερή πτώση της Ρωμανίας και της Κωνσταντινούπολης. Οι χρονικές συγκυρίες δεν θα πρέπει ποτέ να μας διαφεύγουν, γιατί έχουν τη σημασία τους. Πριν, αλλά κυρίως μετά από το 1453, δεκάδες Ελλήνων λογίων μετανάστευσαν στη δύση και ειδικά στην Φλωρεντία, στην κοιτίδα της Αναγέννησης, όπου βρήκαν καταφύγιο στην αυλή των Μεδίκων. Ο Μανουήλ Χρυσολωράς και ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός αναζωπύρωσαν στην Ιταλία τη μελέτη του Πλάτωνα, όπως και ο Βησσαρίων. Έζησα στην Φλωρεντία για πολύ καιρό και έχω περπατήσει στην Via dei Greci, που πήρε το όνομα της από τους Έλληνες πρόσφυγες, που κατοικούσαν εκεί, στο ιστορικό κέντρο. Από αυτούς έμαθαν οι Φλωρεντίνοι και ο κύκλος του Marcilio Ficino για τον Πλάτωνα και ήρθαν σε επαφή με τα κείμενα του (1). Έως τότε γνώριζαν μόνο τον Αριστοτέλη, το λογικό αίτιο (ratio) του οποίου. μέσα από τον σχολαστικισμό του Θωμά Ακινάτη, είχε διαποτίσει τον ρωμαιοκαθολικισμό της μεσαιωνικής εποχής, όπου γίνεται αισθητή μια έντονη αλλά νοσηρή θρησκευτικότητα, που διαποτίζεται από φόβο και δεισιδαιμονία απέναντι σε αυτό, που η θρησκευτική παπική εξουσία καλλιεργούσε σκόπιμα στις κοινωνίες της Ευρώπης, δηλαδή την ιδέα ενός θεού τιμωρού.

Πριν μιλήσουμε όμως για την ιταλική Αναγέννηση, θα κάνουμε μια σύντομη απαραίτητη αναφορά στην Ελληνική Αναγέννηση του 13^ου-14^ου αιώνα, την λεγόμενη «Παλαιολόγεια» που ταυτίστηκε με τη δυναστεία των Παλαιολόγων (1261-1453) (2). Είναι από τις πλέον εξαιρετικές περιόδους ακμής της ρωμανικής τέχνης, που αδικαιολόγητα, δεν τυγχάνει της ιδιαίτερης προσοχής και προβολής που θα άξιζε από την επίσημη ελληνική ιστορία. Η Ελληνική Αναγέννηση, προηγήθηκε σχεδόν δύο αιώνες της Ιταλικής και εκδηλώθηκε επίσης στον τομέα των τεχνών και των γραμμάτων που γνώρισαν μεγάλη ακμή. Είναι η εποχή του Πανσέληνου, του Μυστρά και της Νέας Μονής της Χίου. Ο Μ. Στεφανίδης γράφει σχετικά: «Ήδη από την εποχή αυτή (12ος αι.) η βυζαντινή τέχνη αγγίζει την τελειότητα, προαναγγέλλει το ανθρωπιστικό περιεχόμενο της Αναγέννησης στο δυτικό κόσμο..»(3). Σε αυτή την εποχή ανήκουν και οι λόγιοι, που ως πνευματικές παρακαταθήκες της Ελληνικής Αναγέννησης, αδιάσπαστοι κρίκοι της πλατωνικής φιλοσοφίας, μετανάστευσαν στη δύση. Ωστόσο, αυτή η ελληνο-ιταλική επαφή αποτελεί μόνο το ένα μέρος της πνευματικής βάσης πάνω στην οποία στηρίχθηκε το φαινόμενο της ιταλικής Αναγέννησης. Το άλλο, επίσης πολύ σημαντικό, είναι το ίδιο το ρωμαϊκό πορελθόν. Τα αγάλματα και τα ερείπια του, ανάμεσα στα οποία ζούσαν οι Ιταλοί και τα οποία χρησίμευσαν ως πρότυπο τους.

Θα ήταν όμως, παράλειψη, να μην εντάξουμε στο ιστορικό μας πλαίσιο, ως πρώτη αρχή της γνωριμίας της φραγκικής δύσης με τον αρχαίο πολιτισμό, την λεηλασία της Κωνσταντινούπολης το 1204 και την περίοδο της φραγκοκρατίας. Tότε, περίπου 120.000 καταγεγραμμένα έργα τέχνης, μικρά και μεγάλα, μεταφέρθηκαν στα φέουδα των Φράγκων Βαρώνων, των Δουκών και των καρδιναλίων. Η Κωνσταντινούπολη ήταν διακοσμημένη με πλήθος αρχαίων γλυπτών, καθώς οι Ρωμανοί εκτιμούσαν την αρχαία τέχνη. Πχ, τα άλογα του Ιπποδρόμου που σήμερα στολίζουν τον Άγιο Μάρκο στην Βενετία. Τέλος, κάνω την αναπόδεικτη, αλλά λογικοφανή υπόθεση, πως οι χιλιάδες λίτρες χρυσού και αργύρου που καταληστεύθηκαν, όπως περιγράφουν οι ιστορικοί, γέμισαν πρώτα τα άδεια ταμεία των Βαρώνων και από εκεί κατέληξαν για εξώφληση δανείων στους πρώτους χρηματοπιστωτικούς οίκους της Ευρώπης, που άρχισαν πλέον να οργανώνονται, να κινείται το εμπόριο και να δημιουργούνται πλούσιοι Οίκοι, όπως αυτός των Μεδίκων,  που χορήγησαν την Αναγέννηση και που θα εξετάσουμε παρακάτω.

Είναι σκόπιμο, λοιπόν, να επισημάνουμε εν συντομία, ορισμένα χαρακτηριστικά σημεία της Αναγέννησης.

1.       Η ετυμολογία της λέξης αναφέρεται στην «ανα-γέννηση» κάποιου πράγματος. Ποιο ήταν αυτό; Ήταν η αναγέννηση του αρχαίου ρωμαϊκού παρελθόντος και η επανατοποθέτηση του ανθρώπου στο επίκεντρο του κόσμου με βάση την κλασική αντίληψη. (Στον χώρο της πολιτικής και της οικονομίας είχε προηγηθεί η καταλυτική δημουργία αστικής-εμπορικής τάξης και πόλεων-δημοκρατιών).

2.       Η Αναγέννηση υπήρξε πνευματικό καλλιτεχνικό κίνημα, καθαρό δημιούργημα της Ιταλίας και ιδιαίτερα της Φλωρεντίας. Οι αρχικοί πρωταγωνιστές στην Φλωρεντία ήταν ο Filippo Brunelleschi, ο Masaccio και ο Donatello.

3.       Η Αναγέννηση αναφέρεται εν πρώτοις στην αρχιτεκτονική και στις Καλές Τέχνες, και στην υιοθέτηση μιας επιστημονικής προσέγγισης της φύσης και της πιστής απόδοσης του κόσμου με βάση την παρατήρηση της φύσης, και σύμφωνα με τον τρόπο αντίληψης των αρχαίων.

4.       Η Αναγέννηση δεν ήταν απλά η επιστημονική ανακάλυψη της προοπτικής και των νόμων της, που αποτέλεσαν τη μεθοδολογική βάση της «νέας» Τέχνης. Αλλά πολύ περισσότερο υπήρξε μια προσπάθεια αναβίωσης του αρχαίου πνεύματος και για πολλούς, του ίδιου του παγανισμού. Εισήγαγε για πρώτη φορά σε έργα, μετά από 1000 χρόνια, μορφές με παγανιστικό περιεχόμενο, παράλληλα με τα συνήθη χριστιανικά και ιστορικά θέματα.

5.       Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε, ότι η Αναγέννηση βασίστηκε στην επαφή της κυρίως με το ρωμαϊκό και λιγότερο με το αρχαιοελληνικό παρελθόν. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ρωμαϊκή τέχνη αποτέλεσε στην καλύτερη περίπτωση μια καλή αντιγραφή του αρχαιοελληνικού ύφους και στην χειρότερη ένα κακό αντίγραφο του, μπορούμε να συμπεράνουμε, ότι η Αναγέννηση γνώρισε την ελληνική αρχαιότητα μέσω των ρωμαϊκών αντιγράφων-και λίγων αυθεντικών έργων-, όπερ σημαίνει, ότι είχε προσλάβει τροποποιημένο το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, και από δεύτερο χέρι. Τον 19^ο αιώνα, στην Αγγλία, την εποχή του Λόγου και του Διαφωτισμού και έπειτα από την άμεση επαφή των περιηγητών με τις ελληνικές αρχαιότητες, έγινε κατανοητό πόσο μακριά ήταν τελικά η Αναγέννηση από τον πρωτότυπο και απλό αρχαιοελληνικό πολιτισμό (4).

6.       Όταν μιλάμε για Αναγέννηση, αναφερόμαστε σε μια περίοδο περίπου 130 ετών και σίγουρα ήταν η εποχή των μεγάλων ονομάτων της τέχνης, πράγμα που επίσης αποτελεί αναγεννησιακή κατάκτηση, αφού οι καλλιτέχνες του μεσαίωνα, έμεναν στην πλειονότητα τους ανώνυμοι τεχνίτες, όμοια με την δική μας αρχαϊκή εποχή. Η Αναγέννηση ύψωσε τους καλλιτέχνες για πρώτη φορά, από την ιδιότητα ενός απλού τεχνίτη στην αναγνώριση ενός πνευματικού ανθρώπου. Τους πρόσφερε μεγάλη φήμη και πλούτο, αλλά και βασίστηκε σε αυτούς για την ύπαρξη της. Όταν έφυγαν αυτοί, με τελευταίο τον Μιχαήλ Άγγελο, η Αναγέννηση τελείωσε μαζί τους, ξεπέφτοντας, προ αδιεξόδου, στην υπερβολή του Μανιερισμού και αργότερα, την εποχή του Λόγου, στον Ακαδημαϊσμό.

7.       Η Αναγέννηση ως καλλιτεχνικό κίνημα έγινε αποδεκτό από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και από το διεφθαρμένο, κατά κοινή ομολογία, ιερατείο της.

8.       Η Αναγέννηση συνδέεται άμεσα με την οικογένεια των Μεδίκων, πλούσιων τραπεζιτών και ηγεμόνων της πόλης της Φλωρεντίας, χορηγών και προστατών των τεχνών και των γραμμάτων. Εξέχοντα μέλη αυτής της μισητής, για πολλούς Ιταλούς, οικογένειας, διετέλεσαν Πάπες (Λέων Ι, Κλήμης Ζ) στο επίμαχο διάστημα που εξετάζουμε.

9.       Το πνεύμα της Αναγέννησης με τον παγανιστικό του προσανατολισμό και η διαφθορά και η πνευματική κατάπτωση της Βατικανής Εκκλησίας, προκάλεσε αρχικά την ρήξη της Μεταρρύθμισης και στη συνέχεια το σχίσμα της Διαμαρτυρήσεως.

Ας περάσουμε τώρα στα «ενδότερα» της Αναγέννησης και ας εξετάσουμε διάφορα στοιχεία, που συνθέτουν μια άλλη εικόνα της. Μια εικόνα λιγότερο λαμπερή και περισσότερο σκληρή, που πάντα όμως αποσιωπάται από την επίσημη ιστορία. Πλην κάποιων ιστορικών ερευνητών. Σαφώς, προτιμάται να της αποδίδονται μόνο τα θετικά χαρακτηριστικά, η εικόνα του καινοτόμου, του προοδευτικού, του φιλελεύθερου και του γενικώς αποδεκτού, όπως συμβαίνει και με τον Διαφωτισμό.

Η εξέταση των μύθων που συνδέονται με την Αναγέννηση.

Μύθος 1^ος: Η γενική αποδοχή της Αναγέννησης από την κοινωνία.

Αυτή δεν υπήρξε ποτέ. Αντίθετα, δε συμμερίζονταν όλοι στην Ιταλία αυτή τη νέα «ειδωλολατρική» κατεύθυνση της τέχνης στα τέλη του 15^ου αι. Εκείνοι που αντιστάθηκαν στις καινοτομίες της αναγέννησης, όπως είναι φυσικό, ήταν όλοι αυτοί που δεν απολάμβαναν τον πλούτο και την πολυτέλεια του κύκλου των Μεδίκων και της παπικής αυλής. Ήταν τα λαϊκά στρώματα, οι κατώτεροι κληρικοί και μοναχοί, και πολλοί λόγιοι, καλλιτέχνες και πνευματικοί άνθρωποι. Στα τέλη του 15^ου αι. στην δυτική Ευρώπη, το χριστιανικό πνεύμα, υπό το βάρος της θρησκευτικής παρακμής και της διαφθοράς της παπικής εκκλησίας και της υλικής εκτροπής της σε κοσμική εξουσία, αντιστάθηκε δια των πιο γνήσιων εκπροσώπων του (Λούθηρος, Καλβίνος), στην επέλαση του ισχυρού αναβιωμένου αντιπάλου (του παγανισμού), που διεκδικούσε, υπό άλλη μορφή, την επανακυριαρχία σε κάθε επίπεδο. Το πνεύμα της αντίδρασης αυτής (Μεταρρύθμιση), στόχευε στον εξοβελισμό της αναβιωμένης αναγεννησιακής αντίληψης για τον άνθρωπο, σαν γνώμονα και επίκεντρο του κόσμου, κάτι που, όπως είδαμε, αποτελούσε το πρότυπο του κλασικού κόσμου.

Στην Φλωρεντία, που υπήρξε επίκεντρο της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας της εποχής, ηγέτης αυτής της αντίδρασης ήταν ο μοναχός Girolamo Savonarola (5). Αυτός και πολλοί άλλοι, αποδοκίμαζαν τις αλληγορικές και χωρίς χριστιανικό θρησκευτικό περιεχόμενο γιορτές, όπως και πολλά από τα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής και τις αμφιέσεις που τις συνόδευαν. Όλα αυτά ήταν πολύ παγανιστικά για μεγάλη μερίδα του απλού λαού. Υπήρχε ακόμη σε πολλούς η αντίληψη, πως η αληθινή δημοκρατία εκπορεύεται μόνο από την γνήσια θεοσέβεια και από τη συνειδητή ηθική αναμόρφωση του χριστιανικού μηνύματος. Το γεγονός, όμως, πως και τα δύο, κινδύνευαν να καταλυθούν από τη δικτατορία των Μεδίκων και από την ανώτερη τάξη κληρικών, ευγενών και πλούσιων εμπόρων, έκανε το λαό να ξεσηκωθεί από το κήρυγμα του Σαβοναρόλα. Οι ιεροκήρυκες σε δημόσιες συγκεντρώσεις κατακεραύνωναν την Αναγέννηση, τις γυμνότητες και τις παραστάσεις νυμφών και ειδωλολατρικών θεών. Οι φλωρεντινοί, παρακινούμενοι από τον Σαβοναρόλα, το 1497, μάζεψαν σε μια πυραμίδα αντικείμενα και έργα τέχνης, που ο ίδιος τα ονόμαζε «ματαιότητες», και τα έκαψαν σε δημόσιο χώρο. Η τέχνη, που βρέθηκε ανάμεσα στις δύο παρατάξεις, είχε γίνει πλέον, όπως πίστευαν ο Σαβοναρόλα και οι οπαδοί του, μια κακή τέχνη, που υπηρετούσε την φιλαρέσκεια των ανώτερων κληρικών, την φιληδονία των πλούσιων ηγεμόνων και των αστών εμπόρων, τέλος τη ματαιοδοξία όλων.

Η αντίδραση του πύρινου μοναχού, δε στόχευε την τέχνη, αλλά ήταν συνειδητά θρησκευτική και πολιτική. Ήταν μια επανάσταση που σκοπό είχε την θρησκευτική αναμόρφωση και την πολιτική εξυγίανση. Μερικούς μήνες αργότερα, ο Σαβοναρόλα κάηκε στην πυρά και οι Μέδικοι επέστρεψαν. Όμως ο φοβερός απόηχος της φωνής του συνέχισε για πολλά χρόνια να αντιλαλεί μέσα στις ψυχές των ανθρώπων. Την επίδραση του Σαβοναρόλα στους σύγχρονους του φλωρεντινούς, περιγράφει σε μαρτυρίες του ο Βασάρι: «Πολλοί από τους σοφούς, τους πολιτικούς και τους ισχυρούς προσχώρησαν στη διδασκαλία του και ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος δεν ξέφυγε από τη μεταδοτική αυτή τρέλα».

Η εκτέλεση του Σαβοναρόλα και οι καταγγελίες του, άφησαν μια σκιά βεβαιότητας για την παρακμή του θρησκευτικού κατεστημένου, δηλαδή του πάπα με το περιβάλλον του, και για τον εκφυλισμό του πολιτικού κατεστημένου της αυλής των Μεδίκων, από το γνήσιο πνεύμα της χριστιανικής παράδοσης. Ο Σαβοναρόλα, που ήταν νοσταλγός της αυστηρής μεσαιωνικής θρησκευτικότητας, ενός θεοκεντρικού κόσμου, προσπάθησε να επαναφέρει την παραπαίουσα πίστη στην παλαιά της τάξη, στο επίκεντρο της ζωής. Η φωνή του, αν και δεν είχε άμεσο αποτέλεσμα, αφού για αρκετές δεκαετίες ακόμη συνέχισαν να ανεβαίνουν στον παπικό θρόνο φιλόδοξοι και αμφιβόλου ηθικού φρονήματος άνθρωποι, προανήγγειλε ωστόσο το δρόμο προς τη Μεταρρύθμιση. Νέο θρησκευτικό κέντρο δημιουργήθηκε από το Λούθηρο, όταν έπειτα από 19 χρόνια, αμφισβήτησε, με επιτυχία εκείνος, την παντοδυναμία του παπικού δόγματος και του «ειδωλολατρικού» χριστιανισμού και τέχνης. Με αυτά τα γεγονότα που προανήγγειλαν δυσοίωνες εξελίξεις στο πεδίο της θρησκείας, υποδέχθηκε η Ευρώπη τον 16^ο αιώνα.

Μύθος 2^ος:  Η γενική αποδοχή του πνεύματος της Αναγέννησης από τους καλλιτέχνες.

Ούτε αυτή υπήρξε ποτέ. Μάλιστα διακρίνονται δύο γενικές τάσεις στην Ευρώπη.

Α) Η συνθετική - Η σύζευξη της τέχνης με την παράδοση:

Η πρώτη αυτή κατεύθυνση, που ήταν και η πιο συντηρητική, ακολούθησε μια ομαλή προσαρμογή προς το ρεύμα της αλλαγής, που επέφερε το τέλος της μεσαιωνικής περιόδου. Η αναβίωση με νέους όρους, της παλιάς γοτθικής θρησκευτικότητας, ήταν μια εναλλακτική, συνειδητή απάντηση προς τον ορθολογικό δρόμο που ακολούθησε η τέχνη της αναγέννησης, με την εκκοσμίκευση του ιερού και υπό την επίδραση της επιστήμης. Σε αυτή ανήκουν αρχιτέκτονες, ζωγράφοι και γλύπτες, όπως ο Lorenzo Chiberti, ο Fra Angelico, ο Fra Filippo Lippi κ.α. Η απήχηση της Αναγέννησης στην βόρεια Ευρώπη ήταν περιορισμένη και αργή, καθώς οι βόρειοι καλλιτέχνες παρέμειναν γενικά πιστοί στο χριστιανικό πνεύμα της γοτθικής παράδοσης. Να αναφέρουμε τον Γερμανό ζωγράφο Stefan Lochner και τον Albert Durer.

Β) Η ορθολογική – Η σύζευξη της τέχνης με την επιστήμη:

Η δεύτερη αυτή κατεύθυνση, που ήταν και η πιο ριζοσπαστική, ακολούθησε δυναμικά τα επιτεύγματα της εποχής, επιδιώκοντας να απομακρυνθεί από το μεσαιωνικό παρελθόν. Για το σκοπό αυτό η τέχνη, ήρθε σε συνάφεια με την επιστήμη και τον λόγο. Η προσπέλαση του φυσικού φαινομένου γίνεται με οδηγό τη ratio, δηλαδή την ορθολογική ακρίβεια. Η άποψη που απηχούσε τη γενική τάση της τέχνης της εποχής, ήταν αυτή του Leone B. Alberti.

Μύθος 3^ος: Η προσήλωση των καλλιτεχνών-πρωταγωνιστών της Αναγέννησης στο «Αναγεννησιακό πνεύμα».

Αυτό και αν είναι μύθος. Επιλέγω τους Μποττιτσέλλι και Μ. Άγγελο. Σε ότι αφορά τον Μποττιτσέλλι, τα θέματα των μυθολογικών έργων του δεν ήταν προσωπική του επιλογή. Αυτό ίσως οφείλεται στο γεγονός, ότι οι λόγιοι προστάτες επέλεγαν οι ίδιοι τα θέματα των έργων που παράγγελναν, περιορίζοντας την προσωπική επιθυμία του καλλιτέχνη. Αυτή η εξήγηση, δικαιολογεί τον άλλως ανεξήγητο διχασμό του, όταν εμφανίζεται, όπως και άλλοι καλλιτέχνες, ένθερμος οπαδός του Σαβοναρόλα, που εξαπέλυσε τη θρησκευτική του σταυροφορία κατά της αλαζονείας και της ματαιοδοξίας της αναγεννησιακής Φλωρεντίας, όπως είδαμε παραπάνω. Ανάμεσα σε αυτούς που τροφοδότησαν την πυρά, ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος (εκ των πρωταγωνιστών), που έριξε ο ίδιος στη φωτιά ορισμένα από τα πρώτα έργα του, θεωρούμενα ως ειδωλολατρικά.

Μύθος 4^ος: Το «φιλελεύθερο» και φωτεινό προσωπείο των Μεδίκων.

Επρόκειτο απλά για μια στυγνή τυραννία. Η αυλή των Μεδίκων (6), συνδέεται με την ουμανιστική ατμόσφαιρα, που δημιούργησε στον κύκλο των μορφωμένων της Φλωρεντίας, η επαφή με τα έργα και τη γραμματεία της κλασικής αρχαιότητας. Πίσω, όμως, από τη στερεοτυπική και μονόπλευρη εκδοχή της Αναγέννησης, ως κινήματος γνώσης και νεωτερισμών, υπήρχε και μια άλλη εικόνα της που, με πολιτικούς όρους, πολύ απείχε από το να είναι μια χαρούμενη και όμορφη αντίληψη της ζωής. Οι ίδιοι οι Μέδικοι, που είχαν υποστηρίξει το κίνημα της Αναγέννησης και που είχαν αναδειχθεί φιλελεύθεροι σε ότι αφορά τα γράμματα και τις τέχνες, στη διακυβέρνηση της πόλης, υπήρξαν, αντίθετα, πολύ τυραννικοί. Σύντομα, στο πλαίσιο της αντίδρασης του παραδοσιακού, οι δύο αντιλήψεις άρχισαν να συγκρούονται για την επικράτηση, τόσο στο επίπεδο της θρησκείας και της τέχνης, όσο και της πολιτικής. Η σύγκρουση αυτή στην Φλωρεντία, στην «καρδιά» της Αναγέννησης, πήρε δραματικές διαστάσεις.

Όπως γράφει ο Giorgio Vasari: η «αδιαντροπιά» και η «κακοδιοίκηση» του Πέτρου των Μεδίκων ήταν τόσο μεγάλη, που ο Μιχαήλ Άγγελος απομακρύνθηκε από την πόλη και τους Μεδίκους, από φόβο να μη συνδεθεί το όνομά του με αυτούς, όταν οι φήμες της επικείμενης πτώσης τους άρχισαν να απλώνονται. Η ψυχική πάλη αυτής της μεγάλης προσωπικότητας, δε θα φωτιζόταν αρκετά, αν δεν κάναμε και μια αναφορά στα πολιτικά γεγονότα του 1527, που συγκλόνισαν την Ιταλία και άρχισαν με τη μεγάλη εξέγερση των ιταλικών πόλεων κατά της παπικής κυριαρχίας. Ο Μιχαήλ Άγγελος, από τους επικεφαλείς της επανάστασης στην Φλωρεντία, όταν οι Μέδικοι εκδιώχθηκαν από την πόλη, αναγκάστηκε το 1530, μετά το άδοξο και αιματηρό τέλος του δημοκρατικού εγχειρήματος, να συμβιβαστεί, προσφέροντας την τέχνη του ως αντάλλαγμα για τη ζωή του. Ο δυστυχισμένος καλλιτέχνης, υποχρεώθηκε να φτιάξει ανδριάντα σε αυτόν, που δολοφόνησε τον αδελφό του και τον φίλο του Μπατίστα και απαρνήθηκε τους εξόριστους Φλωρεντινούς. Το ψυχικό βάρος αυτού του συμβιβασμού, περιγράφει ο Μ. Antonie: «Η μετάνοιά του για όλα αυτά φαίνεται συμβολικά στο γεγονός ότι αφιέρωσε την υπόλοιπη ζωή του για να υψώσει ένα αθάνατο μνημείο στον Άγιο Πέτρο. Κι ο ίδιος έκλαψε πικρά, πριν ο πετεινός λαλήσει τρεις φορές…Η ντροπή τον έσπρωξε στην εργασία. Δεν ήταν τα αγάλματα των Μεδίκων αυτά που σκάλιζε στο μάρμαρο, ήταν τα αγάλματα της απελπισίας του».

Μύθος 5^ος: Η θρησκευτική απόκλιση των καλλιτεχνών-πρωταγωνιστών, χάριν του αναγεννησιακού παγανισμού.

Άλλος ένας μύθος που καλλιεργείται έντονα από διάφορα ντοκιμαντέρ (αλαφουζόλ) και από βιβλία τύπου Dan Brown, περί του Κώδικα Ντα Βίντσι. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, που έζησε στη μεταβατική περίοδο από τον 15^ο στον 16^ο αι., συγκέντρωνε στο μεγαλύτερο βαθμό όλα τα χαρακτηριστικά του πρότυπου του αναγεννησιακού ανθρώπου, του Homo universalis. Για τις απόψεις του Λεονάρντο έχουν γραφεί και ειπωθεί πολλά, ακόμη και πρόσφατα. Μήπως ο Λεονάρντο προτιμούσε περισσότερο την φιλοσοφία από την θρησκεία; Η μεγάλη απήχηση του έργου του, μας υποχρεώνει να διερευνήσουμε τη στάση ενός τόσο ανήσυχου και ερευνητικού πνεύματος, απέναντι στο ζήτημα της θρησκείας και της πίστης. Τα έργα του δεν αποτελούν ασφαλές κριτήριο, λαμβάνοντας υπόψη ότι σχεδόν πάντοτε οι επιθυμίες των πελατών προσδιόριζαν τη θεματολογία τους. Υπάρχουν όμως και κάποιες μαρτυρίες για την ζωή του, που φωτίζουν πιο άμεσα το ζήτημα. Ο Μ. Antonie (7) γράφει ότι: «Πολλές φορές εικόνιζε με το πινέλο του σκηνές θρησκευτικές που δεν πίστευε ο ίδιος. Ήταν άθεος; Ασφαλώς όχι. Ήταν αδιάφορος και όμως θεϊστής, που στήριζε τα πάντα στην πείρα και στην παρατήρηση. Όσο πλησίαζε όμως προς το τέρμα της ζωής, τόσο περισσότερο άρχιζε να νοιώθει το φόβο για την άλλη ζωή». Και ο Vasari επιβεβαιώνει με τη μαρτυρία του: «Όταν γέρασε, έμεινε πολλούς μήνες άρρωστος και αφού ένοιωσε πως πλησιάζει προς το τέρμα της ζωής εζήτησε να μάθει όλες τις λεπτομέρειες της καθολικής λατρείας, της καλής πίστεως και εξομολογήθηκε με πολλά δάκρυα» (8). Θα αδικούσε κανείς το ελεύθερο πνεύμα του, που σπατάλησε ολόκληρη τη ζωή και την ενέργειά του στην αναζήτηση της αλήθειας και της απόδειξης, με την εύκολη σκέψη, ότι αυτές οι αντιδράσεις οφείλονταν στο φόβο ενός ηλικιωμένου ανθρώπου μπροστά στο φάσμα του θανάτου. Η αλήθεια του περιείχε εκείνο το «μυστικό», που ξεπερνούσε τη φύση. Ο τρόπος με τον οποίο έχει ζωγραφίσει το Μυστικό Δείπνο και άλλα θρησκευτικά του έργα, φανερώνει το αντίθετο.

Σε ό,τι αφορά τον Μιχαήλ Άγγελο, το γεγονός, ότι ήταν ένθερμος πιστός μιας γνήσιας θρησκευτικότητας και οπαδός του Σαβοναρόλα, συμφωνεί με την εχθρότητα που έδειξε απέναντι στην παπική εξουσία και στον Οίκο των Μεδίκων. Στην τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας, το χέρι του Χριστού, είναι υψωμένο με οργή και μοιάζει να εξακοντίζει, όπως ο  Δίας, τον φοβερό κεραυνό της κατάρας του διαγώνια, από τα αριστερά προς τα δεξιά. Η κατεύθυνση του «κεραυνού» της κατάρας παίρνει τραγικό, προσωπικό χαρακτήρα, αν μετά την τελευταία ανακάλυψη του ερευνητή Fr. la Cava (9), προσέξουμε ότι κατευθύνεται ακριβώς στη μορφή του Αγίου Βαρθολομαίου. Ο Άγιος κρατάει στο χέρι του, με παρακλητικό ύφος, το δέρμα ενός ανθρώπου. Σε αυτό το άθλιο απομεινάρι, ο Μιχαήλ Άγγελος είχε δώσει τα δικά του χαρακτηριστικά. Αυτή η ανακάλυψη, αποκαλύπτει το αληθινό πνεύμα του Μιχαήλ Αγγέλου σε αυτό το έργο. Το έλεος του Κριτή δε χαρίζεται σε κανένα, ούτε στον ίδιο του τον εαυτό. Ποιος ξέρει για ποιόν λόγο φάνηκε τόσο σκληρός με τον εαυτό του. Όπως φανερώνουν τα ποιήματά του τον βασάνιζαν αμφιβολίες, για το αν η τέχνη του ήταν αμαρτωλή, ούτως ειπείν, ειδωλολατρική. Φαίνεται πως οι επικρίσεις για το έργο του τον είχαν προβληματίσει. Οι αμφιβολίες αυτές, ήταν η πηγή της ανησυχίας που διαπνέει τα έργα του και το ξέσπασμα των εσωτερικών συγκρούσεων.

Το ερώτημα που ήδη θέσαμε για τη στάση του Λεονάρντο απέναντι στην θρησκεία, στην περίπτωση του Μιχαήλ Αγγέλου, παίρνει πια ξεκάθαρη απάντηση. Ο M. Antonie βεβαιώνει πως: «Η ειδωλολατρική αρχαιότητα δεν είχε σβήσει τη χριστιανική πίστη του Μιχαήλ Αγγέλου. Οι δύο εχθρικοί κόσμοι διεκδικούσαν την ψυχή του». Αν και ήταν βαθύς γνώστης της αρχαίας τέχνης και είχε οικειοποιηθεί την τελειότητα της κλασικής έκφρασης, όλα τα έθεσε τελικά στην υπηρεσία της θρησκευτικής έκφρασης της πίστης του».

Τα τελευταία μεγάλα έργα της ζωγραφικής και της γλυπτικής, μεταξύ των οποίων η Δευτέρα Παρουσία και οι τοιχογραφίες του παρεκκλησιού της Παολίνας, έγιναν υπό την έμπνευση μιας ζωηρής πίστης. Την θρησκευτική ώθηση του έδωσε η σχέση του με την Βιτόρια Κολόννα. Εκείνη τον μύησε στα προβλήματα της Μεταρρύθμισης και στις ελεύθερες μυστικιστικές ιδέες του κύκλου του Βαλντές και του Οκίνο. Όλα αυτά είχαν ασκήσει βαθειά επίδραση στον ψυχισμό και στη θρησκευτική του συνείδηση. Όταν το 1547, ο Πάπας Παύλος Γ΄ τον ονόμασε επικεφαλής αρχιτέκτονα του Αγίου Πέτρου, σχεδίασε τον τρούλο του μεγάλου ναού, χωρίς να δεχθεί πληρωμή για το τελευταίο μεγάλο έργο του, θεωρώντας πως με αυτή τη δουλειά πρόσφερε στο Θεό μια υπηρεσία που δεν έπρεπε να αμαυρωθεί από εγκόσμια κέρδη. O ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος έγραψε σχετικά με αυτό: «Πολλοί πιστεύουν, όπως πιστεύω κι εγώ, πως τοποθετήθηκα σ΄αυτή τη θέση από το Θεό. Όσο γέρος κι αν είμαι δεν θέλω να την εγκαταλείψω, γιατί υπηρετώ το Θεό έτσι και σ΄αυτόν στηρίζω όλες τις ελπίδες μου». Και ακόμη, όπως γράφει ο M. Antonie: «Πάνω απ΄όλα όμως μέσα στη φύση, μέσα στην τέχνη, όπως και μέσα στην αγάπη ζητούσε το Θεό, αυτόν που κάθε μέρα πλησίαζε περισσότερο. Πάντοτε ήταν πιστός στη θρησκεία του. Αν δεν συμπαθούσε ούτε τους ιερείς, ούτε τους μοναχούς, ούτε τους θρησκόληπτους και αν τους ειρωνευόταν συχνά, αυτό δεν σημαίνει πως είχε κλονισθεί η πίστη του».

Μύθος 6^ος: Η εικόνα της καινοτομίας και του νεωτερισμού της Αναγέννησης

Είναι αυτονόητο, πως η ίδια η λέξη «Αναγέννηση», ακυρώνει την ό,ποια καινοτόμο και νεωτεριστική άποψη για αυτήν. Πολύ απλά, διότι πρόκειται για αναβίωση στον 15^ο αι, παλαιότερων καλλιτεχνικών επιτευγμάτων και όχι για μια, εκ του μηδενός, νέα ανακάλυψη τους. Όποιος γνωρίζει τον «Κανόνα» του Πολυκράτη, δε μπορεί να απορεί για τον ανθρωπομετρικό κύκλο του Ντα Βίντσι. Οπωσδήποτε, η κλασική γνώση και τέχνη τέθηκαν σε μια νέα, πιο σύγχρονη βάση, αλλά αυτό στην ιστορία δεν αποτελεί πρωτότυπη καινοτομία (σε αντίθεση με την ανατολική ρωμανική τέχνη, που είναι πρωτότυπη και διαρκής, συμπεριλαμβανομένης και της αισθητικής της φόρμας). Πόσο μάλλον, όπως είπαμε, που η Αναγέννηση βασίστηκε κυρίως στα τροποποιημένα ρωμαϊκά πρότυπα, θα πρέπει να θεωρείται διασκευή ή μια εκδοχή επί του αρχαίου ανώτερου πρωτότυπου της.

Μύθος 7^ος: Ο ισχυρισμός ότι χωρίς την Αναγέννηση η ανθρωπότητα δεν θα είχε προοδεύσει.

Άραγε, πώς έφτασε η ανθρωπότητα στις παρυφές του 15^ου αιώνα; Μήπως χωρίς κανένα πολιτισμό; Και πόσο καλύτερος έγινε ο κόσμος μετά από την Αναγέννηση; Κυριάρχησε το Δίκαιο, η ειρήνη, ο ορθός Λόγος; Έγινε καλύτερος ο άνθρωπος; Η απάντηση, είναι όχι. Έγινε βέβαια η γέφυρα του περάσματος από το μεσαιωνικό παρελθόν, σε μια νέα εποχή, επανέφερε ίσως πάλι ζητήματα αναφορικά με την επιστημονική προσέγγιση του κόσμου, έθεσε τις βάσεις για τον Ορθό Λόγο, αλλά η μονομερής τάση της προς την διερεύνηση του κόσμου της ύλης και η αναγνώριση της επιστήμης, ως του μοναδικού εργαλείου για τη γνώση, ήρθε σε αντίθεση με την ελευθερία του πνεύματος, στο να θεωρεί την φαντασία και τις ιδέες της, ένα αρχαιότερο και εξίσου αποτελεσματικό γνωστικό εργαλείο, που χρησίμεψε στην ανθρωπότητα για χιλιάδες χρόνια. Η αντιπαράθεση αυτή θα κορυφωθεί στο Παρίσι τον 19^ο αι., όπου συγκρούστηκαν τα δύο ρεύματα του Ορθολογισμού και του Ρομαντισμού, που μεταφράζονταν σε μια αντιπαράθεση του Λόγου και της γνώσης απέναντι στην φαντασία. Ο L. Racionero γράφει πως: «Οι ρομαντικοί, που παρατηρούσαν με φρίκη να μεταμορφώνονται οι άνθρωποι και η ζωή σε μηχανή, εξαιτίας της βιομηχανικής επανάστασης, άρχισαν να αναζητούν τις βαθύτερες αιτίες αυτής της μηχανοποίησης του ανθρώπου και υπέδειξαν, ανάμεσα σε άλλες, τη μηχανοποίηση της σκέψης που επέφερε ο καρτεσιανός ρασιοναλισμός»(10). Ο οποίος ρασιοναλισμός κατέστρεψε τελικά τα όποια θετικά είχε εισάγει η Αναγέννηση και ήταν πολλά.

Έχω τη γνώμη, υποθετικά πλέον, πως η ανθρωπότητα θα προόδευε και χωρίς την Αναγέννηση. Μπορεί με διαφορετικό τρόπο και ύφος και ίσως με βραδύτερους ρυθμούς, αλλά θα προχωρούσε όπως πάντα. Ποιός ξέρει, αν ίσως η επιστήμη οδηγούμενη από το χριστιανικό πνεύμα δεν γινόταν ακόμη πιο κοινωνικοποιημένη και ηθικά ανώτερη. Διότι η διάσταση πίστης και επιστήμης, απεδείχθη τόσο πλασματική, όσο απέδειξε ότι είναι ο μέγιστος των επιστημόνων του 19^ου αιώνα Pacsal.

Στο β’ μέρος θα εξετάσουμε πλέον τις συνέπειες της Αναγέννησης και το κίνημα του Διαφωτισμού στην Ευρώπη.

Σημειώσεις-παραπομπές:

1. Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο (Marcilio Ficino) μετέφρασε τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο, τα κείμενα των οποίων ήταν δημοφιλέστατα στη φλωρεντινή αυλή των Μεδίκων. Σύμφωνα με τον Άριστο Καμπάνη: το βιβλίο του μάλιστα «Πλατωνική θεολογία και η αθανασία της ψυχής» έδωσε τεράστια ώθηση στις πλατωνικές και νεοπλατωνικές σπουδές. «Ο Πλάτων γίνεται στήριγμα της πίστεως όπως άλλοτε ο Αριστοτέλης». ΑΡ. ΚΑΜΠΑΝΗΣ: « Ιστορία των αισθητικών θεωριών», εκδ.Γαλαξία, Αθήνα 1963, (σ. 165)

2. «Ελληνική ή Παλαιολόγεια Αναγέννηση». Με τον όρο αυτό ονομάζεται μια σημαντική περίοδος της Βυζαντινής Τέχνης κατά την  οποία  εκδηλώθηκε η αναβίωση και μια νέα άνθηση των τεχνών και των γραμμάτων.  Διήρκεσε για περίπου δύο αιώνες, ανάμεσα στα 1261-1453, ταυτιζόμενη με την Αυτοκρατορική Δυναστεία των Παλαιολόγων.

3. ΙΣΤΟΡΙΚΑ- Ελευθεροτυπία: «Βυζαντινή Αναγέννηση», τευχ. 154, 10/10/2002- (σ. 14).

4. Στην Αγγλία του 18^ου αι., εμφανίστηκε μια τάση αμφισβήτησης προς την αυθεντία του «παλλαδιανού» ύφους στην αρχιτεκτονική. Ανακάλυψαν πως πολλές από αυτές τις εφαρμογές δεν είχαν πραγματική σχέση με τα κτίρια της κλασικής Ελλάδας, καθώς ό,τι είχε θεωρηθεί κανόνας το είχαν πάρει από μερικά ρωμαϊκά ερείπια μιας εποχής παρακμής. Στο 18^ο αι, ανακαλύφθηκαν πάλι οι ναοί της Αθήνας του Περικλή, από τα χαρακτικά που έκαναν διάφοροι περιηγητές, και το συμπέρασμα ήταν πως διέφεραν από τα κλασικά σχέδια στα βιβλία του Παλλάντιο. Έτσι άρχισε νέα έρευνα για το σωστό κλασικό ρυθμό και απέναντι στη «Γοτθική Αναβίωση» αντιπαρατάχθηκε η «Ελληνική Αναβίωση», που μεσουράνησε τη δεκαετία 1810-20 και είχε ως πρότυπα τον καθαρό ιωνικό ρυθμό των ναών και το δωρικό ρυθμό του Παρθενώνα. Τα κτίρια αυτής της περιόδου, του αρχιτέκτονα John Soane (1752-1837), συγκρινόμενα με τις παλλαδιανές επαύλεις μοιάζουν με άσκηση ορθής χρήσης των στοιχείων του ελληνικού ύφους.

5. Ο Σαβοναρόλα, υπήρξε μια πολύ δυναμική προσωπικότητα, που για οκτώ χρόνια, κατάφερε με τον πύρινο και ρητορικό του λόγο να ασκήσει μεγάλη επιρροή, όχι μόνο στα πλήθη, αλλά και σε λογίους, πολιτικούς και καλλιτέχνες. Λέγεται ότι είχε το προφητικό χάρισμα και μάλιστα, όταν τρεις από τις προρρήσεις που εξάγγειλε από τον άμβωνα επαληθεύτηκαν, δηλαδή τον προσεχή θάνατο του Λορέντζου των Μεδίκων και του πάπα Ιννοκεντίου Η΄, όπως και την εισβολή των Γάλλων στην Ιταλία, κατέστη όχι μόνο πνευματικός δικτάτορας αλλά και πολιτικός. Όταν ο βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Η΄ έφτασε προ των τειχών της πόλης, οι κάτοικοι έδιωξαν τον Πέτρο των Μεδίκων και εξέλεξαν αρχηγό τους τον Σαβοναρόλα, ο οποίος αφού διαπραγματεύθηκε με τον Γάλλο Βασιλιά κατόρθωσε να πετύχει μια έντιμη ειρήνη. Ο Σαβοναρόλα αγωνίστηκε εναντίον της διαφθοράς με μεγάλη δριμύτητα, καταγγέλoντας τα όργια της παπικής αυλής και πολεμώντας την παντοδυναμία του πάπα. Ο πάπας τον αναθεμάτισε και οι εχθροί του, ο Οίκος των Μεδίκων και οι Φραγκισκανοί μοναχοί, συνωμότησαν εναντίον του με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να καταδικαστεί σε θάνατο. Στις 23 Μαΐου 1498, ο Σαβοναρόλα απαγχονίστηκε και ρίχτηκε στην πυρά στην κεντρική πλατεία της Φλωρεντίας, στην Piazza della Signoria.

6. Ισχυρή οικογένεια με μεγάλη ιστορία. Θα αρκεστούμε να πούμε, ότι οι δύο μεγαλύτεροι Μέδικοι, ο Cosimo de΄ Medici (1389-1464), που είχε επονομασθεί «πατέρας της πατρίδας» και ο εγγονός του Lorenzo de΄ Medici ο Μεγαλοπρεπής (1449-1492), ηγεμόνας της Φλωρεντίας, πολιτικός και ποιητής, ίδρυσαν ειδική Ακαδημία για τη σπουδή της τέχνης και της σκέψης της Ελλάδας και της Ρώμης. Στην Ακαδημία της γλυπτικής, που ίδρυσε ο Λορέντσο στους κήπους του Σαν Μάρκο, παρακολούθησαν μαθήματα πολλοί καλλιτέχνες μεταξύ των οποίων και ο Μιχαήλ Άγγελος.

7. MAURICE ANTONIE: «Οι Μεγάλοι Καλλιτέχνες». Ελεύθεροι Εκδότες-Αθήνα 1963, (σ. 54)

8. G. Vasari: Ρύθμισε ακόμη με τη διαθήκη του όλες τις λεπτομέρειες της κηδείας του και του ενταφιασμού: Τον αριθμό των λειτουργιών, των αριθμό των ιερέων, τον αριθμό και το βάρος των λαμπάδων, και ακόμη ζήτησε να συνοδέψουν το φέρετρό του εξήντα φτωχοί με λαμπάδες στα χέρια.

9. Όλοι συμφωνούν σε αυτή την διαπίστωση μετά την ανακάλυψη του Fr. la Cava.

10. LUIS RACIONERO: «Οι Φιλοσοφίες του underground» Εκδ. Οδυσσέας-Β΄Έκδοση-Αθήνα 1983

ΠΙΝΑΚΑΣ: Μιχαήλ Αγγέλου «Δευτέρα Παρουσία» 1534-1541