Γιάννης Ρίτσος: «Η στοχαστική ρίμα ενός διανοητή»

(αφορισμοί - Α΄ μέρος)

Γράφει ο Ανδρέας Φανδρίδης

Ο άχραντος ποιητής, σα βασιλιάς που αρνιέται να βασιλέψει σε προτρέπει να μην υπακούς πια παρά να ακούς εσένα, μόνο εσένα αφού η ελευθερία πρώτη φτάνει στα χέρια των έμβιων όντων. Πόσο οξύνους ο Άρης Δικταίος όταν γράφει ότι ο εναργής ποιητικός λόγος του Ρίτσου υπηρετεί πρακτικές ανθρώπινες ανάγκες, λησμονώντας τον ποιητή μέσα του, και όχι αισθητικές, ηθικές ή συναισθηματικές.

Ο Γιάννης Ρίτσος στρατευμένος, αποκλειστικά, από τον Ουμανισμό που βλέπει να ματοκυλίζεται εκφράζει τον άνθρωπο της δράσης, καταφάσκοντας στην ανθρωπινότητα της ζωικής δύναμης. Ο ποιητής της τελευταίας προ εκατονταετίας συναισθάνεται τόσο ατόφια τις χορδές του λαού που δεν δύναται κανείς να του διδάξει το παίξιμό τους παρά μόνο ο ίδιος ο λαός. Είναι η αντανάκλαση των απελπισμένων κραυγών των απόκληρων και των εσωστρεφικά η εξωστρεφικά, καταδιωγμένων, μα ποτέ δε χάνει την πίστη και την ρωμαλέα εμμένειά του στις ανθρώπινες δυνάμεις. Αν απέκλινε απ’ αυτήν του τη μύχια πεποίθηση ίσως γινόταν σαν τους ρομαντικούς, που κατρακυλάνε συνήθως είτε στην αναπαυτική υπεκφυγή είτε στον ατέρμονο πεσιμισμό. Μέσα στην αειφανή ποίησή του συναντιέται το ακριβό αξίωμα των αληθινών φιλοσόφων : μην εξαπατάς κανέναν ούτε τον ίδιο τον εαυτό σου.

Αυτοί οι ποιητικοί στοχασμοί που παρουσιάζονται στη δοκιμιακή αυτή μελέτη αποσκοπούν να φανερώσουν ότι ο Γιάννης Ρίτσος δεν είναι μόνο ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές των νεότερων χρόνων αλλά και ένας καθάριος στοχαστής πυκνών και αρυτίδωτων αφορισμών.

Και μια ύποπτη μόνο ματιά την τόλμη μου νικά-χαμάλης, άρρωστων γενεών στην πλάτη έχω τα βάρη,- την πολιτεία της ομορφιάς πούχτιζα ευγενικά τη γκρέμισαν με αλαλαγμούς πολιορκητές βάρβαροι.

(Διέξοδος), 9 σελ., Τρακτέρ

Στον εαυτό τους κλειδωμένοι οι ανθρώποι κατοικούν στη θάλασσα της μοναξιάς, ερημικά κοχύλια μες στα γαλάζια βάθη τους δεν άνθησε στα χείλια.

(Διέξοδος), 10 σελ., Τρακτέρ

Μα όχι δε θέλω ταπεινός στους ταπεινούς κ’ εγώ κι άγνωστος στης ανυπαρξίας να βυθιστώ τα θάμπη.

(Διέξοδος), 10 σελ., Τρακτέρ

Πιστός και άξιος απόμεινα της Μούσας συντροφιά και τα δικά μου βλέφαρα το φως πιο πρώτα εφίλει, και, να, τα μάτια με τρυπούν των θεατών καρφιά-φτηνή βιτρίνα μαγαζιού, μασκαρεμένο θήλυ.

(Ποιητής-Χορευτής), σελ. 13, Τρακτέρ

Το ρόλο του αυλοκόλακα δεν έπαιξα ποτές και τη χρυσή του ακόλουθου δε φόρεσα λιβρέα. Έχουν τα ουράνια στέγη τους οι αγέρωχοι ποιητές κ’ έχουν τη σκέψη ελεύθερην, απάτριδη κ’ εβραία.

(Ποιητής- Χορευτής), σελ. 14, Τρακτέρ

Πολέμιος της προσαρμογής με αναρχική αστραπή των συμποσίων των άνομων ξεσκίζω την αιθάλη όπου το βέλος μ’ έσκαψε με κάλυψε η σιωπή και στην πληγή το επίπλαστο χαμόγελό μου θάλλει.

(Ποιητής-Χορευτής), σελ. 14, Τρακτέρ

Δεν είναι η περιφρόνηση χάρισμα του ισχυρού μα της δειλίας οχύρωμα και πρόσχημα για νίκη, η αξιοπρέπεια: προσωπείο του πράου και του οκνηρού που δε μπορεί να μάχεται και στη ζωή ανήκει.

(Ποιητής-Χορευτής), σελ. 14, Τρακτέρ

Ο κομπασμός είναι αγωνία στην άβυσσο μπροστά.

(Ποιητής-Χορευτής), σελ. 14, Τρακτέρ

...όσα μου αρνήθηκε η ζωή απ’ την τέχνη εγώ τα πήρα.

(Ορμητήριο), σελ. 16, Τρακτέρ

Περιφρονιούνται οι σιωπηλοί κ’ εμπαίζονται οι καλοί, μόνο δοξάζονται στη γη οι ανθρωποφάγοι λύκοι κ’ είμουν κ’ εγώ από τους καλούς και τους κουτούς πολύ και παραμέριζα γλυκά μη λιώσω ένα σκουλήκι.

(Ορμητήριο), σελ. 17, Τρακτέρ

Λεκιάσανε τον ουρανό, στραμπούλιξαν το φως των ιδεών οι κάπηλοι και των τεχνών οι μπράβοι.

(Ορμητήριο), σελ. 17, Τρακτέρ

Οι αισθήσεις μου σκουριάσανε σ’ αιώνια προσμονή κι αμβλύνθηκαν τα αισθήματα της νιότης και τα πάθη.

(Αφοπλισμός), σελ.19. Τρακτέρ

Δύσπιστο μάτι σ’ ότι γύρω ανθίζει – ο πόνος μου του κόσμου όλου σκεπή, φίδι κι αν φιλικό χέρι μ’ αγγίζει και βρίσκω καταφύγιο τη σιωπή.

(Αρνητής), σελ.29, Πορτραίτα

«Αχώριστος η θεωρία και η πράξη»-συχνά σκοντάφτω στην εφαρμογή.

(Επαναστάτες), σελ. 31, Πορτραίτα

Το διαλεχτό πάντα ζητάει το διαλεχτό, γι’ αυτό όλ’ αταίριαστα κι αξήγητα πεθαίνουν.

(Ανικανοποίητος), σελ. 32, Πορτραίτα

Νάρκισσοι, μες στου νου μας το λαμπρό κρύσταλλο η ομορφιά μας φέγγει μόνη.

(Προσωπικότητες), σελ.35, Πορτραίτα

Ο εγωισμός σταθμίζει την πληγή της ζωής, που ζει χωρίς χαρά η φιλία.

(Προσωπικότητες), σελ.35, Πορτραίτα

Μέσα στην αποσύνθεση – πρόφαση για προσόν- μας μένει μια ειλικρίνεια να τα γκρεμίζουμε όλα.

(Ανίσχυροι), σελ.37, Πορτραίτα

Δειλοί και στην αγάπη μας μα και στο μίσος πιο δειλοί κι ανίσχυροι κι ασάλευτοι να ζούμε ανάμεσά τους, να μας πληγώνουν και τα δυο και να μετράμε σιωπηλοί στα παγωμένα δάχτυλα τους ίδιους μας θανάτους

(Απροσάρμοστοι), σελ.42, Πορτραίτα

Χριστέ, η καρδιά σου ήταν καρδιά όλου του κόσμου που πονεί, μα έμεινε στην υποταγή δεμένη για να δένει κι αν τρόμαξαν ποτέ οι εχθροί για την πλατειά σου τη φωνή οι ίδιοι σου στεφανώσανε την όψη αντεστραμμένη.

(Στο Χριστό), σελ45, Μεγάλη ώρα

Μάρξ, εγερτήριο σάλπισμα η λαλιά σου ηχεί στην πλάση με οστά εργατών γίναν ταχείς της Ιστορίας τροχοί.

(Στο Μαρξ), σελ.50, Μεγάλη ώρα

Μέσα στο φως θα επουλωθεί του ξεπεσμού η πληγή, κι ούτε στα Ηλύσια ο Ποιητής τέτοια ομορφιά δε θάβρει : νάχουν οι ανθρώποι ελεύθεροι ένα σπίτι όλη τη γη κι όλοι μας νάμαστε αδελφοί, Λευκοί, Κίτρινοι, Μαύροι.

(Γερμανία), σελ. 58, Μεγάλη ώρα

...όσοι ποτέ δεν αγγίξαν του λαού τις χορδές θα μου διδάξουνε πως να κρατώ τη λύρα.

(Επίλογος), σελ.59, Μεγάλη ώρα

Θάχει ο νους τη χάρη του αστεφάνωτου, δίχως πια να κρίνεται ή να κρίνει

(Επιθυμία), σελ. 64, Πυραμίδες

Σεβάστηκα το νόμο σας το δέχτηκα κι αυτό δε μούχει μείνει τίποτα και δε σας φτάνει τόσο;

(Ταπείνωση), σελ.66, Πυραμίδες

Παντού κρεμάμενα νερά, μαρμαρυγές, δροσοσταλιές, γέμιζαν γέλια γάργαρα πλαγιές κι αγέρες.

(Ανάμνηση), σελ.68, Πυραμίδες

Στον πόθο μας ο αντίλαλος κουφός, και στην καρδιά μας κάρφωσαν μαχαίρια. Ποιοι κλέβουν απ’ τα μάτια μας το φως; Ποιοι μας παίρνουν τα ρόδα από τα χέρια;

(Επιστροφή), σελ. 71, Πυραμίδες

Πάνω στην πλήξη των πάγων περνώ σιωπηλός κι ότι στο χιόνι έχω γράψει το κρύβει το άλλο χιόνι, κι ότι ήταν όνειρο χτες, έχει γίνει πηλός, και τις νεκρές πολιτείες η σκέψη στοιχειώνει.

(Φυγή), σελ. 80, Πυραμίδες

Θάνατος είναι η αδράνεια και η μοναξιά είναι της κάμπιας παιδί και του χάρου ρεκλάμα. Μόνο οι ανίσχυροι πέφτουν στην πρώτη σπρωξιά κι άδοξα πνίγονται σ’ αίμα και λάσπη από κλάμα.

(Φυγή), σελ. 81, Πυραμίδες

Στης μνήμης σου την καταχνιά βρέχει το παρελθόν.

(Δέσμευση), σελ.83, Πυραμίδες

Άγνωστος κόσμος κι άμετρος τριγύρω μας κ’ εντός, συμπλέγματ’ αντιφάσεων και σφαλερές αλήθειες

(Αγωνία), σελ. 88, Πυραμίδες

Στις κλίμακες της σύγκρισης κατρακυλάει ο νους, - σκιά ενός κώνωπος η γη στο δάπεδο του απείρου.

(Αγωνία, σελ. 89, Πυραμίδες)

Είναι η θρησκεία ανακωχή της αγωνίας της γης μπρος στο άγνωστο, μα αρνιόμαστε τη μάταιη συνδρομή της.

(Αγωνία), σελ. 89, Πυραμίδες

Το αίνιγμα σπέρνει αινίγματα κ’ η σύγχυση θολή με χέρι αγνό κ’ ειλικρινές προσφέρει την απάτη.

(Αγωνία), σελ. 90, Πυραμίδες

Ώ, νάσπαγε της έρευνας ο ανήσυχος φακός κι ας μου τυφλωνόνταν ο νους, θα μούφτανε η καρδιά μου.

(Αγωνία), σελ. 90, Πυραμίδες

Ελάτε, Εσείς με τη σπορά της πρώτης ηδονής, ρίχτε των χάρων τα είδωλα στης λήθης τα πελάη κ’ υπογραμμίστε τη χαρά του ν’ αγαπά κανείς, να ζει στη γη, στον ήλιο εμπρός, να δρα και να γελάει.

(Αγωνία), σελ. 92, Πυραμίδες

Όσο τον πόνο πνίγουμε πνιγόμαστε σ’ αυτόν.

(Αποτυχία), σελ. 94, Πυραμίδες

Η συντέλεια των καιρών, με την αποτυχία τη δική σου ταίριασε.

(Αποτυχία), σελ. 97, Πυραμίδες

Έκφραση παραγνώρισης μας φθείρει τις μορφές, τίποτα δεν χαρίζουμε και θέλουμε τα πάντα.

(Καταδίκη), σελ.100, Πυραμίδες

Πάντα με πράξεις γράφεται το ποίημα των καιρών.

(Καταδίκη), σελ.101, Πυραμίδες

Όλοι το χάδι ζήταγαν κι όμως ποτέ κανείς δε χάιδευε και σάπιζε στα στήθια η τρυφερότης, υψώνανε τα κάγκελα της ίδιας τους ποινής κ’ ήταν περήφανη η ματιά στο δέσμιον όνειρό της.

(Εξήγηση), σελ.103, Πυραμίδες

Παντού ένα ρίγος κρύβεται, μια σιωπηλή ομορφιά, στο φως, στον ίσκιο, στη γραμμή, στην  κίνηση, στους ήχους, όμως κανένας δεν κοιτά την πλούσια ζωγραφιά μήτε υποψιάζεται κανείς τους πλέον ωραίους μας στίχους.

(Αισθητική), σελ.106, Πυραμίδες

Σήμερα δεν αρμόζουνε τ’ ανούσια, τα μικρά, μες στους καιρούς αλλάζουνε τα νοήματα του Ωραίου. Άναντροι αυτοί, που το άσθμα τους δικαιολογούν πικρά, κι αστείοι όσοι φιλάρεσκα φορούν ύφος μοιραίου.

(Αισθητική), σελ.107, Πυραμίδες

Η ζωή χαρμόσυνα χυμά με τα φιλιά βιολιά ύμνους ν’ ανθήσει στα κορμιά, να κάνει άρπες τα στήθη, μα εκεί που ανοίγεται η λαμπρή των πόθων αγκαλιά της Νύχτας ο σταυρός πλατύς ερρίζωσε κ’ εστήθη.

(Ωδή στη χαρά), Ωδές, σελ.120, Πυραμίδες

Το μέγα δώρο της καρδιάς, χωρίς ανταλλαγή –του ήλιου το τέκνο, ο έρωτας, της ομορφιάς η μάνα- σκουριάζει σε συμβιβασμούς και μάταια στη σιγή χλωμοί ερημίτες καρτερούν το Θείο να βρέξει μάννα.

(Ωδή στη χαρά), Ωδές, σελ.120, Πυραμίδες

Η τρέλα ’πο το κύπελλο των πόνων την τροφή παίρνει και θάνατους φυσά στην αχυρένια πλέμπα.

(Ωδή στη χαρά), Ωδές, σελ.122, Πυραμίδες

Μόνη ομορφιά ’ναι η πρόοδος και πρέπει να κρατεί στο σπέρμα της ζεστούς χυμούς νιότης, ορμής κ’ υγείας.

(Ωδή στη χαρά), Ωδές, σελ.122, Πυραμίδες

Στου προγόνου το θύμα γεννήθηκε ο θύτης, απ’ τη θήκη μυριάδων φερέτρων τραβά μ’ αδυσώπητο μίσος η οργή το σπαθί της.

(Ωδή στη χαρά), Ωδές, σελ.124, Πυραμίδες

Έρωτα, κύμα φωτεινό στη θύελλα των σκιών, Εσύ δικαιώνεις τη ζωή γκρεμίζοντας τα ερέβη.

(Ωδή στον έρωτα), σελ.131, Πυραμίδες

Σε μια σκληρή περίπτυξη γυρεύουν οι εραστές το χάος να εκμηδενίσουνε, μα ο πόνος τους αυξαίνει κ’ ενώ δένουν τα σώματα φιλιών χρυσές κλωστές νιώθουν κρυφά κι αμείλικτα πως μένουν πάντα ξένοι.

(Ωδή στον  έρωτα) Ωδές, Πυραμίδες, σελ.134

Γνώριμοι, φίλοι κ’ εραστές μαζί και στη δουλειά, μαζί στη ζωή και στ’ όνειρο, παλάμη με παλάμη.

(Ωδή στον  έρωτα) Ωδές, Πυραμίδες, σελ.135

Ποιο δίκιο έχουν αυτοί που δε νοιαστήκαν για μας, να μας ορίζουνε τη ζωή;

(Γράμματα για το μέτωπο), Πόλεμος, Πυραμίδες(9) σελ.147

Τα μάτια που συνήθισαν να κλαίνε θαμπίζουν και δεν ξέρουν να κοιτούν κι ανήμποροι μες το σκοτάδι πλένε.

(Γράμματα απ΄ το μέτωπο) (10), Πόλεμος, Πυραμίδες, σελ.159

…κι όσοι αγαπιούνται και νεκροί ποτέ τους δεν πεθαίνουν

(Επιτάφιος), (XVIII), σελ.180

(Η σελίδωση από τον Α΄ τόμο Ποιημάτων, Κέδρος)