Ο Υπερρεαλισμός στην Τέχνη

Ν. Εγγονόπουλος: 

«Η μυστηριώδης ζωή ενός αγιογράφου ποιητή στην Ύδρα»

Γράφει η Λογοτέχνης-ποιήτρια

Παναγιώτα Ζαλώνη

Αυτοματισμός ψυχικός γνήσιος με λόγο προφορικό γραπτό ή και δι’ άλλου τρόπου έκφρασης της πραγματικής λειτουργίας της σκέψης». Ορισμός από τον Γάλλο ποιητή Μπρετόν το 1924, όπου απουσιάζει κάθε έλεγχος που ασκείται από την λογική και έξω από κάθε έννοια αισθητικής και ηθικής. Η λογική κατά της οποίας στραφήκανε οι υπερρεαλιστές ήταν μια τροχοπέδη, ένας από τους ζυγούς που εμπόδιζαν το πνεύμα σ’ όλους τους τομείς, πόσον μάλλον στην ποίηση να εκδηλωθεί και να ολοκληρωθεί.

Άλλοτε ποίηση ήταν μόνο ότι είχε ένα λογικό ειρμό. Όταν λοιπόν ο υπερρεαλισμός ανακάλυψε και απέδειξε το μη λογικό στοιχείο, τότε και μόνο μπόρεσε η ποίηση ν’ αντλήσει απ’ τα βαθύτερα υποστρώματά της απ’ τα οποία πάντοτε εκπηδά ο λυρισμός, την δύναμή της την οφειλομένη στις μη λογικές δυνάμεις που μέχρι την στιγμή εκείνη πρυτάνευαν και ασκούσαν μια τυραννίδα  στα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την πραγματική ουσία και δύναμη της ποίησης.

Ο υπερρεαλισμός μας δημιουργεί τη λογική της πραγματικής ποίησης. Όχι στην απλή ιστορία, όχι στον απλό μύθο: Δεν στράφηκε εναντίον της λογικής αυτής καθ’ εαυτής δηλαδή εναντίον της αλληλουχίας των εννοιών, όσο στράφηκε ενάντια στους κανόνες και τα δόγματα που είχαν θεσπισθεί δια μέσου των αιώνων γύρω από τα θέματα της εσωτερικής μας και της πνευματικής ζωής και κατά της τέχνης βέβαια,  τα οποία είχαν δημιουργήσει φραγμούς και εμπόδιζαν τον καλλιτέχνη ν’ ανακαλύψει τον εαυτό του και τον υποχρέωνε να επαναλαμβάνει άλλους ή να είναι μαθητής μιας κάποιας παράδοσης με ελάχιστες δικές του προσθήκες.

Andre Breton

Οι υπερρεαλιστές τουλάχιστον στα θεωρητικά τους κείμενα έχουν ακολουθήσει μια διαδικασία λογικής σκέψης για να μπορέσουν να πείσουν τους ανθρώπους για τις νέες αξίες που είχαν φέρει σε φως. Μ’ αυτή την επίθεση κατά της λογικής η οποία συμπεριέλαβε και την λογική αυτή καθ’ εαυτή, ως τυπικό όργανο της σκέψης, στράφηκαν κυρίως εναντίον των αποτελεσμάτων της λογικής και ζήτησαν μία απελευθέρωση του ανθρώπου από κανόνες και δόγματα εσωτερικών και εξωτερικών τύπων, για να του προσφέρουν, να του ανοίξουν ένα τεράστιο πεδίο ελευθερίας μέσα στο οποίο να μπορεί να ξαναβρεί τον εαυτό του.

Ο υπερρεαλισμός υπήρξε ένα κίνημα απελευθέρωσης για να αποδεσμευτούν δυνάμεις κρυμμένες στον άνθρωπο, που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει και να δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα, όχι μόνο στον τομέα της τέχνης αλλά και σε όλες τις εμπειρίες. Πριν κάνει την εμφάνισή του, ως πραγματική βόμβα, ο υπερρεαλισμός, διαρκούντος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ακόμη, προηγήθηκε ένα άλλο κίνημα, το ονομαζόμενο «Νταντά». Στα 1916 αρχικά στη Ζυρίχη και αργότερα στο Παρίσι, μια ομάδα από νέους ποιητές παρουσίασαν έργα τρελά και παράλληλα και μια στάση ζωής εξομοιωμένη με αυτά τα έργα τους. Η όλη κίνηση «Νταντά» απετέλεσε μια ανταρσία ενώ ο υπερρεαλισμός που εμφανίστηκε ακόλουθα ήταν μια επανάσταση και όχι μια χαώδης ανταρσία, όπως ο «Ντανταϊσμός».

Οι πρώτοι σουρεαλιστές

Οι πρώτοι υπερρεαλιστές συσπειρώθηκαν γύρω απ’ τον Πυρσό που σήκωσε πολύ ψηλά ο Γάλλος ποιητής Μπρετόν. Όσοι δεν είχαν δυνατή όραση τυφλώθηκαν μέσα στο φως του Πυρσού του Μπρετόν και τον εγκατέλειψαν. Οι υπόλοιποι διαμόρφωσαν ότι σήμερα ονομάζουμε υπερρεαλισμό. Ο Εμπειρίκος ο πρώτος και γνήσιος Έλληνας ποιητής εκφραστής του υπερρεαλισμού μας λέει πως ένα από τα βασικά στοιχεία του υπερρεαλισμού είναι η «αυτόματη γραφή». Ο αμεσότερος τρόπος έκφρασης που για να γίνει νοητός πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τους απόκρυφους μηχανισμούς του ονείρου, που μας απεκάλυψε ο Φρόιντ.  Όπως στα όνειρα έτσι και στην αυτόματη γραφή βλέπουμε να έρχονται στην επιφάνεια στοιχεία τα οποία άνευ του υπερρεαλισμού θα ήταν αδύνατο ν’ αξιοποιηθούν στην γνήσια μορφή τους, γιατί υπάρχουν πολλοί πρόδρομοι που σε ορισμένα σημεία ή επιμέρους στοιχεία παρουσίασαν υπερρεαλιστικότητα.

S. Dali: persistence of time

Για να κατανοήσουμε την καθ’ εαυτού υπερρεαλιστική έκφραση πρέπει να αναφερθούμε και να θυμηθούμε ότι εκεί που ένας συγγραφέας χρησιμοποίησε τη λογική και το λογικό ειρμό, ο υπερρεαλισμός έκανε ακριβώς το αντίθετο, παραμερίζοντας κάθε επίδραση προερχομένη από τη λογική ή από έννοιες ηθικής μορφής ή αισθητικής. Στο σημείο αυτό βλέπουμε ότι ο υπερρεαλισμός ή μάλλον η αυτόματη γραφή παρουσιάζει μια συγγένεια με τον μηχανισμό των ονείρων. Γιατί, τι συμβαίνει, στο όνειρο; Ότι είναι απωθημένο στο ασυνείδητο μας, όπως στα όνειρα βλέπουμε να τείνουν να εκφρασθούν και να εκφράζονται τελικά μεταμφιεσμένοι οι μύθοι, έτσι και στην αυτόματη γραφή, βλέπουμε να έρχονται στην επιφάνεια στοιχεία, που αλλιώς, αν δεν αφηνόμαστε σ’ αυτή την κατάσταση του αυτοματισμού με μια επέμβαση λογική ή ηθική, θα παραμεριζόταν.

Ο κ. Καραντώνης μας λέει ότι πιστεύει, «ότι η Ελληνική υπερρεαλιστική ποίηση πραγματοποίησε μερικούς από τους ωραιότερους καρπούς και ότι οι Έλληνες υπερρεαλιστές ποιητές πέτυχαν, εν αναλογία, περισσότερα πράγματα απ’ ότι πέτυχαν οι πρώτοι διδάξαντες στη Γαλλία, σε σχέση με τον τόπο του και την ποίησή τους. Ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα βοήθησε τους ποιητές μας, να συνδεθούν εκ νέου με τα Ελληνικά πράγματα και να μας τα δώσουν με μια μορφή νέας μαγείας».