118 χρόνια Κινηματογράφου

Από την ταινία "Το βλέμμα του Οδυσσέα"

αναζητώντας την ημέρα της «Λήθης»

Του Νίκου Θεοδοσίου

Συγγραφέα - Σκηνοθέτη

Εκατόν δεκαοκτώ χρόνια. Ο Κινηματογράφος γιορτάζει τα εκατόν δεκαοκτώ χρόνια από τη γέννησή του. Αν η οικονομική και πολιτική κρίση, οι εθνικιστικές συγκρούσεις, οι οικολογικές καταστροφές και άλλα δεινά της εποχής μας, μας άφηναν χρόνο, θα μπορούσαμε να το γιορτάσουμε κι εμείς. Εμείς οι δημιουργοί του!

Μήπως όμως πρέπει να πάμε κόντρα στο ρεύμα της εποχής, κι ας φανεί ότι δραπετεύουμε; Να γιορτάσουμε και να σκεφτούμε; Να αναζητήσουμε την ουσία αυτής της τέχνης που γεννήθηκε στον αιώνα μας; Αφού μιλάμε για  μια ανθρώπινη δημιουργία -του ανθρώπου σαν κοινωνικού όντος - η ουσία δεν μπορεί να βρίσκεται παρά στις βάσεις αυτής της κοινωνίας, εκεί που επεξεργάζονται οι ανώτερες κοινωνικές σχέσεις, οι νέες ποιότητες.

Ο RICCIOTO CANUDO, ο μεγάλος θεωρητικός του κινηματογράφου ( αυτός που τον προσδιόρισε σαν Έβδομη Τέχνη), αναζητά και βρίσκει το «φως» μέσα στη «σκοτεινή αίθουσα» !

«Αλλά εκείνο που είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό (στον κινηματογράφο), γράφει, είναι η ομοιόμορφος θέλησις των θεατών σε οποιαδήποτε τάξη και αν αυτοί ανήκουν, από τους πιο άξεστους μέχρι τους πιο μορφωμένους. Είναι η επιθυμία για μια νέα Γιορτή, μια νέα χαρούμενη ομοφωνία πραγματοποιημένη σε μια παράσταση, σε ένα χώρο όπου όλοι οι άνθρωποι ευρίσκονται μαζί, προσπαθώντας να ξεχάσουν την απομονωμένη τους προσωπικότητα».

Και συμπληρώνει: «Αυτή η λήθη, εμψύχωσις κάθε θρησκείας και πνεύματος μιας οποιασδήποτε Αισθητικής, θα θριαμβεύσει μια ημέρα κατά ένα τρόπο υπέροχο».

Κι αν πάμε πιο πίσω, τότε που ο κινηματογράφος δεν ήταν ακόμα τέχνη αλλά μια απλή εφεύρεση στα πρώτα της βήματα, θα δούμε ότι οι δρόμοι που άνοιγε, σύμφωνα με τους δημιουργούς του ήταν αυτοί μιας νέας κοινωνικής ανάτασης.

«Ποιό είναι το μέλλον του κινηματογράφου;» αναρωτιέται ο βοηθός του μεγάλου εφευρέτη THOMAS EDISON, W. DICKSON, στο πρώτο βιβλίο που γράφτηκε ποτέ για τον κινηματογράφο και κυκλοφόρησε το 1895.

«Θα΄ταν προτιμότερο να ρωτήσετε, απαντά, από ποιά πιθανή φάση του μέλλοντος μπορεί να αποκλεισθεί. Στην προαγωγή των συμφερόντων μιας επιχείρησης, στην άνοδο της επιστήμης, στην αποκάλυψη αφαντάστων κόσμων, στις μορφωτικές και ψυχαγωγικές του δυνάμεις και στην ικανότητα του ν΄αποκρυσταλλώνει τις προσωρινές αλλά αξιαγάπητες διασυνδέσεις μας, ο κινηματογράφος υπερέχει ανάμεσα στις δημιουργίες του σύγχρονου εφευρετικού πνεύματος. Είναι η κορωνίς και το άνθος της μαγείας του δέκατου ένατου αιώνα, η αποκρυστάλλωση των αιώνων στις γοητευτικές του στιγμές».

Ουτοπιστής ο DICKSON; Υπερβολικά αισιόδοξος ο CANUDO; Αυτή η μέρα της «λήθης» που προσδοκούσε ο δεύτερος όχι μόνο δεν ήρθε ακόμη, αλλά αν ζούσε, θα άκουγε τις «κασάνδρες» που άρχισαν και πάλι να προφητεύουν το σύντομο τέλος του κινηματογράφου. Και έχουν τώρα ισχυρά επιχειρήματα. Η ηλεκτρονική εικόνα κυριολεκτικά επελαύνει. Μπορεί και εισβάλει και στο πιο φτωχικό καλύβι και καθηλώνει τον θεατή στην πολυθρόνα του μπροστά σε μια φωτεινή οθόνη με καθοδική λυχνία σήμερα, με υγρούς κρυστάλλους αύριο. Η εξαιρετική ποιότητα της ηλεκτρονικής εικόνας με την τηλεόραση υψηλής ευκρίνειας και ο ψηφιακός στερεοφωνικός ήχος προσφέρουν πλούσιες και εξαιρετικά ελκυστικές, φαινομενικά ακαταμάχητες, οπτικές και ακουστικές εμπειρίες.

Η «χαρούμενη ομοφωνία» που προσέφερε η σκοτεινή αίθουσα μετατρέπεται σε μια αγχώδη εξατομικευμένη θέαση. Κι οι  αίθουσες κλείνουν η μια πίσω από την άλλη, γκρεμίζονται ή μετατρέπονται σε ντίσκο, σούπερ μάρκετ ή συνεργείο αυτοκινήτων για να καλύψουν τις νέες καταναλωτικές ανάγκες.

Μήπως αυτό είναι το τέλος του κινηματογράφου; Είχαν δίκιο οι «κασάνδρες» που από την εμφάνιση της τηλεόρασης και μετά (μισό αιώνα τώρα) μιλούν για την «τέχνη χωρίς μέλλον;». Γινόμαστε μάρτυρες του θανάτου μιας τέχνης, όπως τόσων άλλων πραγμάτων στην εποχή μας; Αν όμως η ουσία της κινηματογραφικής τέχνης έχει μια τόσο στέρεα κοινωνική βάση, όπως την προσδιόρισε ο CANUDO, αλλά και πολλοί άλλοι, όπως για παράδειγμα ο Λένιν, πώς μπορεί να εξαφανιστεί πριν εξαφανιστεί η ίδια η κοινωνία;

Εδώ όμως πρέπει να σταθούμε για λίγο στους προφήτες του τέλους του κινηματογράφου και να δούμε κατά πόσο νομιμοποιείται ο αφορισμός τους. Καταρχήν πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι όταν μιλάμε για κινηματογράφο δεν τον εννοούμε απλά σαν μια χημική-μηχανική μέθοδο παραγωγής κινουμένων εικόνων που τελειώνει ή τουλάχιστον αλλάζει όταν αλλάζει και η τεχνική του βάση. Τον εννοούμε σαν Τέχνη.

Η μετάβαση από την τεχνολογική εφεύρεση των Έντισον, Λυμιέρ και άλλων στην τέχνη πραγματοποιήθηκε από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής του, όταν έγινε «εργαλείο» στα χέρια καλλιτεχνών με προηγούμενη εμπειρία στο χώρο του θεάματος όπως ο Ζώρζ Μελιές. Σιγά-σιγά ο κινηματογράφος άρθρωσε τη δικιά του γλώσσα και εγκαθιδρύθηκε σαν η έβδομη Τέχνη δίπλα στην Αρχιτεκτονική, τη Μουσική, τη Ζωγραφική, τη Γλυπτική, την Ποίηση και το χορό. Είναι λοιπόν ανόητο και σκέτη αλχημεία να αποφαίνεται κανείς για το μέλλον της Τέχνης του κινηματογράφου αντιπαραθέτοντάς την στις τεχνικές εγγραφής και αναπαραγωγής της εικόνας. Όπως δεν τελείωσε η τέχνη της ζωγραφικής επειδή τώρα χρησιμοποιούνται βιομηχανικά χρώματα ή και άλλα βιομηχανικά υλικά, έτσι δεν μπορεί να τελειώσει και ο κινηματογράφος, αν αλλάξει το μέσο μέσω του οποίου έρχεται σε ύπαρξη.

Είτε «κατασκευάζουμε» ένα κινηματογραφικό έργο χρησιμοποιώντας φιλμ, είτε χρησιμοποιώντας μαγνητική ταινία, θα απαιτείται πάντα η δημιουργική εργασία των καλλιτεχνών που συμβάλλουν στην ολοκλήρωση του: σεναριογράφων, ηθοποιών, φωτογράφων κ.λπ., και πάνω απ΄όλα σκηνοθετών που θα μεταφέρουν στο έργο την ιδιαίτερη αισθητική τους αντίληψη και θα το κάνουν μοναδικό.

Κι οι θεατές, είτε το οπτικό τους πεδίο απλώνεται σε μια οθόνη 10 μέτρων, είτε περιορίζεται στις 21 ίντσες, θα επιθυμούν πάντα να βλέπουν έργα με κινηματογραφική αφήγηση. Μήπως είναι τυχαίο ότι το μεγαλύτερο μέρος των τηλεοπτικών προγραμμάτων καλύπτεται με κινηματογραφικά έργα που ο αρχικός τους προορισμός ήταν οι κινηματογραφικές αίθουσες και σημειώνουν υψηλά ποσοστά  τηλεθέασης;

Κι ας μη γελιόμαστε, οι άνθρωποι ζητάνε πάντα το καλύτερο. Η ηλεκτρονική εικόνα, παρά τα άλματα που έχει κάνει, βρίσκεται από την άποψη της ποιότητας (χρώμα, ευκρίνεια) πολύ πίσω από την εικόνα που δίνει το φιλμ. Το φιλμ, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών (μιλάμε για τους τεχνικούς της μεγαλύτερης εταιρίας κατασκευής φιλμ στον κόσμο, της ΚΟΝΤΑΚ) έχει πολύ μέλλον. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι σοβαρές τηλεοπτικές παραγωγές γυρίζονται σε φιλμ και μάλιστα των 35mm.

Είναι κι αυτός ένας λόγος που οι θεατές τα τελευταία χρόνια απομακρύνονται από την τηλεόραση και γυρίζουν, δειλά ακόμα, στη σκοτεινή αίθουσα. Αλλά το πιο σημαντικό (κι αυτός είναι ένας ακόμη λόγος για την επιστροφή των θεατών στον κινηματογράφο), παρά την μεγάλη κρίση του, ο κινηματογράφος εξακολουθεί να ασκεί τη δυναμική του παρουσία όχι μόνο στο επίπεδο των αισθητικών αναζητήσεων, αλλά και των κοινωνικών δρώμενων. Ποιές τηλεοπτικές παραγωγές προκάλεσαν τόσες συζητήσεις, όσο οι κινηματογραφικές ταινίες που άγγιξαν καυτά ζητήματα της ιστορίας ή του παρόντος: Μιλάμε για τα φιλμ «Η Λίστα του Σίντλερ» που αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα, τις ταινίες για τα ταραγμένα Βαλκάνια «Το βλέμμα του Οδυσσέα», «Αντεργκράουντ» ή το «Γη και Ελευθερία» για τον Ισπανικό Εμφύλιο, για να αναφερθούμε μόνο στις πιο πρόσφατες κινηματογραφικές παραγωγές.

Η Τέχνη του κινηματογράφου λοιπόν έχει τη δύναμη να συνεχίσει, αλλά κι οι άνθρωποι πρέπει να της δώσουν τη δυνατότητα να το κάνει. Έτσι πρέπει να γίνει. Αν θέλουμε να φτάσουμε στην «χαρούμενη ομοφωνία». 

(Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό «πολιτιστική ΕΝΝΕΑΔΑ»)