Τo «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» στο Χαϊδάρι και ο Κωνσταντίνος Παρθένης, (1878 – 1967)

Κ. Παρθένη: "Χορός", 1919

Του Γιάννη Ιγγλέση,

Αρχιτέκτονα Μηχανικού Ε.Μ.Π.

 συλλέκτη – ερευνητή

Μετά την προδημοσίεση μέρους του υπό έκδοση βιβλίου μου, σε σχέση με την ιστορία του Χαϊδαρίου και του πύργου «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», στο περιοδικό «Πολιτιστική ΕΝΝΕΑΔΑ» (αρ. τεύχους 16, 2003 –2004), η έρευνά μου για την σχέση του μεγάλου ζωγράφου ΠΑΡΘΕΝΗ με το ΧΑΪΔΑΡΙ και τον πύργο του, απέδωσε πρόσφατα σημαντικούς καρπούς τους οποίους θεωρώ πλέον χρέος μου να δημοσιοποιήσω. Στο προηγούμενο άρθρο μου είχα αναφερθεί σε τρία έργα του καλλιτέχνη, της περιόδου 1917 - 1920 που είχαν θέμα τους τον πύργο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ».

Α) «ΕΠΑΥΛΙΣ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΑΚΙ», 1917, αγνώστων των πραγματικών διαστάσεων και του ιδιοκτήτη του. Η απεικόνιση αυτού του έργου δημοσιεύτηκε στο περιοδικό DOWN TOWN (31 Μαρτίου 1996) σε άρθρο του Μάνου Στεφανίδη

Β) «ΕΠΑΥΛΙΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ !!!» ή ορθότερα «ΕΠΑΥΛΙΣ ΣΤΟ ΧΑΪΔΑΡΙ», Λάδι σε πανί 23,5 Χ 33,0 εκ., ενυπόγραφο, συλλογή Μ. Απέργη. Η απεικόνισή του δημοσιεύτηκε σαν εξώφυλλο του βιβλίου του Υπουργείου Πολιτισμού σε έκδοση της ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΣ – ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΡΚΥΡΑΣ τον Οκτώβριο – Δεκέμβριο του 1992 με τίτλο «ΠΑΡΘΕΝΗΣ – ΓΚΙΚΑΣ – ΜΟΡΑΛΗΣ». Την επιμέλεια του βιβλίου αυτού καθώς και της έκθεσης την είχε ομοίως ο Μάνος Στεφανίδης. Το ίδιο έργο απεικονίζεται στο πολύτομο βιβλίο τέχνης ΜΕΓΑΛΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ του εκδοτικού οίκου «ΜΕΛΙΣΣΑ» με κείμενα του Αλέξανδρου Γ. Ξύδη, και σχόλιο για το συγκεκριμένο έργο από την καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης και διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης ΜΑΡΙΝΑ ΛΑΜΠΡΑΚΗ – ΠΛΑΚΑ.

Γ) «Η ΑΝΑΠΑΥΣΗ», Λάδι και μολύβι σε μουσαμά, 42,0 Χ 21,0 εκ. Το έργο αυτό είχε εκτεθεί για πρώτη φορά στο Παρίσι, στην έκθεση του SALON D’ AUTOMNE και παραχωρήθηκε προς δημοπράτηση από τους κληρονόμους του τελευταίου απογόνου του καλλιτέχνη στον οίκο CHRISTIES HELLAS. Έτσι στην 14^η δημοπρασία έργων τέχνης του παγκοσμίως γνωστού οίκου, που πραγματοποιήθηκε στις 7 Μαρτίου 2001, στην Αθήνα, στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το απέκτησε άγνωστος σε μένα πλειοδότης αντί του ποσού των 15.000.000 δρχ.

Στη συνέχεια, από πληροφορία της τελειόφοιτης της Αρχιτεκτονικής σχολής Ε.Μ.Π., ΜΑΡΙΑΣ ΠΟΛΙΤΗ, έμαθα ότι στο βιβλίο της ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΣ και του ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΣΟΥΤΣΟΥ με τίτλο «ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ 100 ΧΡΟΝΙΑ – Τέσσερις αιώνες Ελληνικής Ζωγραφικής», Αθήνα 2001, με αφορμή τη σχετική έκθεση των συλλογών της και του Ιδρύματος Κουτλίδη, υπήρχε η απεικόνιση πίνακα του ΠΑΡΘΕΝΗ με θέμα βασισμένο σε τοπίο από το Χαϊδάρι. Έτσι μετά από την απόκτηση του παραπάνω βιβλίου, του οποίου η επιστημονική επιμέλεια και τα εισαγωγικά κείμενα είναι της κας ΜΑΡΙΝΑΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ – ΠΛΑΚΑ, η ενδελεχής μελέτη του με οδήγησε στις παρακάτω διαπιστώσεις, σε σχέση με τρία έργα, που δωρήθηκαν από την κόρη του ζωγράφου, Σοφία Παρθένη στην Εθνική Πινακοθήκη και απεικονίζονται στις σελίδες 452, 453 :

1)«ΧΟΡΟΣ», πριν το 1919, Λάδι σε μουσαμά, 20,0 Χ 32,0 εκ., Δωρεά Σ. Παρθένη, αρ. έργου 6494.

Σε αυτόν απεικονίζονται τέσσερις γυναικείες αέρινες μορφές χορεύοντας σε πρώτο πλάνο με φόντο τοπίο, που δεν είναι άλλο από την περιοχή του ενιαίου τότε κτήματος «ΧΑΪΔΑΡΙ». Στο μέσο δεξιά φαίνεται ο επιβλητικός πύργος «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», ενώ από αριστερά και μέχρι τον κήπο του πύργου, με τα χαρακτηριστικά πεύκα και κυπαρίσσια, διακρίνεται εμφανώς ο πευκόφυτος δρόμος (σήμερα πεζόδρομος της Στρατάρχη Καραϊσκάκη) που οδηγούσε από την Ιερά Οδό στην πύλη της Έπαυλης «ΠΑΛΗΟΥ», ή παλαιότερα «ΘΩΝ», ή «ΝΑΖΟΥ».

Στο πρώτο βάθος από αριστερά στον πίνακα φαίνονται δύο λόφοι, εκ των οποίων ο μικρότερος είναι ο γνωστός με την ονομασία «ΑΥΓΟ» (σήμερα πλήρως οικοδομημένος, μεταξύ των οδών ΑΓ. ΣΤΡ/ΔΟΥ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ – ΑΪΔΙΝΙΟΥ – ΣΤΡ. ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ και ΡΟΔΟΥ, (οικοπεδοποιήθηκε με ρυμοτομικό σχέδιο των μηχανικών Ιλαντζή και Μήλα το 1952, ως ιδιοκτησία του Γ. Κώνστα – αρχείο μου). Ο δεύτερος πιο ψηλός και επιβλητικός είναι ο λόφος του «Προφήτη Ηλία», με τα χαρακτηριστικά κυπαρίσσια στην κορυφή του. Ανάμεσα στον Πύργο – Πευκόδρομο, και τις γυναικείες μορφές που χορεύουν σε πρώτο πλάνο αποτυπώνεται καθαρά ο μεγάλος ελαιώνας, που δέσποζε στην περιοχή με την διάταξή του σε κανονικότατο αυστηρό κάνναβο (σήμερα διασώζονται ελάχιστα κομμάτια του στην περιοχή, που διατηρεί όμως το όνομα «Ελαιώνας»)

Το φόντο του πίνακα ολοκληρώνει στο βάθος ο ορεινός όγκος του ΠΟΙΚΙΛΟΥ ΟΡΟΥΣ, με την χαρακτηριστική γύμνια του από βλάστηση και την βραχώδη υφή του. Στο κάτω μέρος του κάδρου υπάρχει πλαισιωτό κενό, όπως και σε άλλα έργα του καλλιτέχνη, για την ερμηνεία της ύπαρξης του οποίου θα αναφερθώ παρακάτω. Το σημείο από το οποίο ο καλλιτέχνης φιλοτέχνησε αυτό το έργο είναι πιθανότατα το ύψωμα της περιοχής του «Ελαιώνα», στο ύψος της σημερινής οδού Πλαταιών και Διγ. Ακρίτα, παλαιά ονομαζόταν και «Δεξαμενή». Συμπερασματικά το έργο «ΧΟΡΟΣ» του ΠΑΡΘΕΝΗ αποτελεί θαυμάσια τοπιογραφία του Χαϊδαρίου, περί το 1917-1919, τότε που όλο το κτήμα ανήκει στον Αντώνιο Ιωαν. Παληό.

Κ. Παρθένη: "Ύμνος στην Αυγή", 1919

2) «ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΥΓΗ», πριν το 1919, Λάδι σε μουσαμά, 20,0 Χ 60,0 εκ., Δωρεά Σ. Παρθένη, αρ. έργου 6496.

Σε αυτό το έργο απεικονίζεται το τοπίο από το ύψωμα ενός λόφου, που δεν είναι άλλος από τον ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ στο ΧΑΪΔΑΡΙ, τον γνωστό μαστοειδή λόφο ανάμεσα στην Ιερά Οδό και την σημερινή Λεωφόρο Αθηνών (που τότε ήταν απλά ένα μονοπάτι). Η άποψη αυτή είναι η βορειοδυτική οπτική γωνία της θέας από τον λόφο. Η σύνθεση διακόπτεται στο μέσο του πίνακα από ένα πλαισιωμένο κενό και διακρίνεται σε δύο τμήματα, που όμως τα ενώνει η συνέχεια του φόντου στο πάνω μέρος του έργου.

Στο αριστερό τμήμα, σε πρώτο πλάνο κάθεται στη γη, στη σκιά ενός πεύκου μια ανάλαφρη γυναικεία μορφή, παίζοντας λύρα και υμνώντας την αυγή. Στο βάθος διακρίνεται ο δρόμος της Ιεράς Οδού που οδηγεί στον δίαυλο ανάμεσα στους ορεινούς όγκους του Ποικίλου Όρους, στο ύψος του Δαφνιού, με την ομώνυμη Μονή. Στο βάθος του ορίζοντα, μετά την δασωμένη έκταση του Δαφνιού, διακρίνεται το γαλάζιο χρώμα της θάλασσας του κόλπου της Ελευσίνας, στο Σκαραμαγκά.

Στο δεξιό τμήμα του έργου βλέπουμε σε πρώτο πλάνο δύο ακόμη μορφές κάτω από ένα ακόμη χαρακτηριστικό πεύκο (το σχήμα του οποίου θυμίζει την μορφή και το σχήμα υπαρκτού και σήμερα πεύκου!). Η μία είναι ξαπλωμένη στον κορμό του, την ώρα που ξυπνάει την αυγή, ενώ η δεύτερη όρθια, ημίγυμνη, ξεπλέκει τα μακριά καστανόξανθα μαλλιά της. Τα φορέματα όλων των γυναικείων μορφών είναι σαν αραχνοΰφαντες νυχτικιές που αφήνουν (διακριτικά) να φανεί (διάφανα) το κορμί τους. Σε δεύτερο πλάνο στο βάθος διακρίνεται το ίχνος του χωματόδρομου που φτάνει μέχρι το αριστερό τμήμα της σύνθεσης. Ο δρόμος αυτός είναι η σημερινή Λεωφόρος Αθηνών (Εθνική οδός Αθηνών – Κορίνθου). Πίσω από αυτόν απεικονίζεται – αποτυπώνεται η σποραδικά δασωμένη έκταση του χώρου μέχρι τις υπώρειες των ορεινών όγκων του Ποικίλου Όρους. Ο χώρος αυτός σήμερα είναι οι συνοικίες της Αγ. Γρηγορούσας και του Αγ. Γεωργίου και πιο πίσω ο χώρος των στρατοπέδου Χαϊδαρίου (ΚΕΔΒ – ΚΕΒΟΠ) και ο χώρος του «ΑΤΤΙΚΟΥ» Νοσοκομείου. Το φόντο της όλης σύνθεσης πλαισιώνει ο άδενδρος και βραχώδης ορεινός όγκος του Ποικίλου Όρους.

Κ. Παρθένη: "Μουσική", 1919

3) «ΜΟΥΣΙΚΗ», πριν το 1919, Λάδι σε μουσαμά, 20,0 Χ 24,0 εκ., Δωρεά της Σ. Παρθένη, αρ. έργου 6495.

Σε αυτό το έργο ο καλλιτέχνης αποτυπώνει, την σκηνή όπου γυναικείες αέρινες μορφές διασκορπισμένες σε ένα χώρο υπαίθριο, κάτω από μια πέργκολα με κιονοστοιχίες και με πανύψηλα δένδρα (πεύκα ) στο πίσω πλάνο, άλλες αναπαύονται καθισμένες σε παγκάκια ή στο δάπεδο, ή όρθιες χορεύουν, τραγουδούν, παίζουν μουσικά όργανα και γενικά απολαμβάνουν τον χώρο.

Ο χώρος τον οποίο ο ζωγράφος αποδίδει με την πινελιά του, δεν είναι φανταστικός, αλλά υπαρκτός. Είναι ο χώρος, πλάι στον πύργο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», δίπλα στο νεοκλασικό συγκρότημα των Ξενώνων. Η καταπληκτική πέργκολα με τις κιονοστοιχίες, από πωρόλιθο ή μάρμαρο, και τις αψιδωτές καμάρες, από χοντρές σιδερένιες λάμες πάνω σε αυτές, που καλύπτουν τον χώρο αυτό, αποτυπώνεται με ακρίβεια στο μοναδικό αυτό έργο. Σήμερα μόνο ίχνη αυτής σώζονται. Υπάρχουν όμως αποδεικτικά, αδιάψευστα στοιχεία, όπως παλιές φωτογραφίες του χώρου με την πέργκολα όπως σωζόταν, σχεδόν ακέραια μέχρι το 1976, οπότε και μισοκαταστράφηκε από την πτώση κάποιων πανύψηλων πεύκων, που δεν άντεξαν στην καταπόνηση των χρόνων και του ανέμου. Μερικά από τα πεύκα σώζονται και σήμερα.

Το μόνο στοιχείο που δεν αποτυπώνεται στον πίνακα είναι τα δύο κυκλικά μαρμάρινα σιντριβάνια που βρίσκονταν εκατέρωθεν του κεντρικού διαδρόμου του περιστυλίου της πέργκολας. Στο χώρο σήμερα σώζονται μόνο τα ίχνη των βάσεων τους. Ίσως να τοποθετήθηκαν μετά το 1917, θα ασχοληθώ όμως με το θέμα αυτό αργότερα, σε άλλη στιγμή, όταν η έρευνά μου ολοκληρωθεί.

Πιστεύω ότι ο συγκεκριμένος πίνακας του ΠΑΡΘΕΝΗ δίνει απαντήσεις όχι μόνο για την μορφή και την δομή του περιστυλίου της πέργκολας, αλλά φανερώνει και τον λόγο ύπαρξης της, την χρηστικότητα της και τον ρόλο που έπαιζε στη συνολική έκταση της Έπαυλης. Από μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής πρέπει να αναφέρω ότι πολύ αργότερα, την περίοδο της κατοχής, ο χώρος είχε επιταχθεί από τους Γερμανούς. Χρησίμευε σαν λέσχη των αξιωματικών τους και στον συγκεκριμένο χώρο γίνονταν χοροί, εσπερίδες, κλπ γιορτές!!! (αναφέρομαι διεξοδικά στο κεφάλαιο του βιβλίου μου, που αναλύω τις χρήσεις που είχε ο Πύργος και η Έπαυλη συνολικά στο πέρασμα του χρόνου).

Ο χώρος αυτός όμως, έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για την Ιστορία της Ελληνικής Τέχνης, γιατί σε ισόγειο δωμάτιο του συγκροτήματος των «ξενώνων» βρέθηκαν πρόσφατα και αποκαλύφθηκαν οι «4 Εποχές» του Εθνικού μας ζωγράφου Νικόλαου Γύζη και λίγες εκατοντάδες μέτρα βορειότερα διασώζονται μέχρι σήμερα σε κακή κατάσταση στο εκκλησάκι του Αη Γιώργη οι τοιχογραφίες του Λύτρα.

Μια δική μου ερμηνεία για τα πλαισιωτά κενά που παρουσιάζουν τρεις τουλάχιστον πίνακες του Παρθένη με θέμα τον Πύργο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» και το ΧΑΪΔΑΡΙ: τους πίνακες «ΑΝΑΠΑΥΣΗ», «ΧΟΡΟΣ» και «ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΥΓΗ» παρουσιάζεται στο κάτω μέρος του κάδρου ένα κενό πλαισιωμένο με διπλή γραμμή. Αυτό το σημείο, που δεν υπάρχει ούτε μια πινελιά τοπίου, δηλώνει κάτι. Προσπαθώντας να καταλάβω ποιος είναι ο λόγος ύπαρξης του, δίνω την ακόλουθη, δική μου, προσωπική ερμηνεία.

Κατά την άποψή μου τα έργα αυτά, που αποτελούν τοπία της ίδιας περιοχής (του κτήματος «ΧΑΪΔΑΡΙ» και του πύργου της Έπαυλης «ΠΑΛΑΤΑΚΙ»), υποθέτω ότι είναι προσχέδια για τοιχογραφίες διακόσμησης εσωτερικών τοίχων κτιρίου. Τα κενά αυτά σημεία δηλώνουν ότι η τοιχογραφία πλαισιώνει κάποιο άνοιγμα (πόρτα ή παράθυρο), ή κάποιο άλλο στοιχείο, όπως για παράδειγμα τζάκι.

Το γεγονός αυτής της υπόθεσης, που φαίνεται ότι είναι μια λογική εξήγηση των χαρακτηριστικών αυτών κενών στους πίνακες, με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο ΠΑΡΘΕΝΗΣ πραγματοποίησε αυτά τα έργα κατά παραγγελία του νέου ιδιοκτήτη του κτήματος και του Πύργου, που από το 1916, είναι ο Χιώτης εφοπλιστής ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΠΑΛΗΟΣ.

Ακόμη πρέπει να τονίσουμε ότι ο ζωγράφος, ερχόμενος στην Ελλάδα από το Παρίσι και μετά από την τετράχρονη διαμονή του στην Κέρκυρα (1912-1917), εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα το 1917, στην οδό Αριστοτέλους 21 (όπου ζει μέχρι το 1926). Είναι ήδη παντρεμένος από το1909 (στην Κεφαλονιά), με την Ιουλία Βαλσαμάκη και έχει αποκτήσει μια κόρη την Σοφία (την περίοδο της διαμονής του στην Κέρκυρα). Έτσι σε ηλικία 39 ετών ο ζωγράφος προσπαθεί να εγκατασταθεί και να εδραιωθεί στο φιλότεχνο κοινό της Αθήνας. Πιστεύω ότι μέσα σε αυτό το κλίμα ο ζωγράφος πήρε την παραγγελία από τον Αντώνιο Ι. Παληό της διακόσμησης των τοίχων του Πύργου «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», χωρίς ποτέ να υλοποιηθεί στην πράξη, επειδή ο Παληός πέθανε στις 21 Φεβρουαρίου 1919, οπότε ο Πύργος και το κτήμα «ΧΑΪΔΑΡΙ» πέρασε στα χέρια των κληρονόμων του και άρχισε να κατακερματίζεται και να πωλείται.

Μετά από την παραπάνω ανάλυση υποθέτω ότι και τα υπόλοιπα έργα του ΠΑΡΘΕΝΗ, που αναφέρονται στο Χαϊδάρι και δεν έχουν αυτό το χαρακτηριστικό πλαισιωτό κενό είχαν στόχο να διακοσμήσουν εσωτερικούς τοίχους του Πύργου χωρίς παρεμβολή άλλων στοιχείων (πόρτας, παραθύρου ή τζακιού).

Η εκδοχή αυτή ενισχύεται από: α) ότι η οικογένεια Διαμαντούρου (μια εκ των κληρονόμων της έκτασης), είχε στην κατοχή της πίνακα (άγνωστης σε μένα απεικόνισης) του ζωγράφου με το «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», που κατά δήλωσή της σε δημοσίευμα εφημερίδας (ΕΘΝΟΣ /2-6-2002), τον έχει δωρίσει στο Δήμο Χαϊδαρίου, και β) από προσωπική μαρτυρία του συμβολαιογράφου Εμ. Μακρόγλου ότι είχε δει στο σπίτι της Αλίκης Αμοιραδάκη (κληρονόμος του Α. Παληού) πίνακα του ΠΑΡΘΕΝΗ με ανάλογο περιεχόμενο.

Στην ίδια κατηγορία των έργων του ΠΑΡΘΕΝΗ κατατάσσω και το έργο του με τίτλο «Η ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΔΥΤΙΚΑ», Λάδι σε χαρτόνι, 23,5 Χ 34,5 εκ., ενυπόγραφο, που όπως αναφέρεται και στο βιβλίο ΜΕΓΑΛΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ, είναι η άποψη της Αθήνας από τους λόφους του Χαϊδαρίου.

Συμπερασματικά λοιπόν πιστεύω, ότι ο ΠΑΡΘΕΝΗΣ πραγματοποίησε όλα αυτά τα έργα του μετά από παραγγελία του Α. ΠΑΛΗΟΥ, ιδιοκτήτη του κτήματος «ΧΑΪΔΑΡΙ» και της ΕΠΑΥΛΗΣ με τον ΠΥΡΓΟ «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» την περίοδο 1917 (οπότε ο ζωγράφος πρωτοεγκαταστάθηκε στην Αθήνα) μέχρι το 1919. Ο σκοπός τους πιθανότατα ήταν η διακόσμηση εσωτερικών τοίχων του Πύργου.

ΧΑΪΔΑΡΙ – ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2005

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική «ΕΝΝΕΑΔΑ»)