O ζωγράφος Hieronymus Bosch (1450-1516)

Μπος: «Ο Κήπος των γήϊνων απολαύσεων», 1503

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Αλλάζω εποχή σήμερα και πηγαίνω πιο πίσω στο παρελθόν, για να σας παρουσιάσω τον Ολλανδό ζωγράφο Hieronymus Bosch, που αποτελεί πραγματικά μια πολύ ξεχωριστή περίπτωση. Ο Μπος αρνήθηκε να ακολουθήσει τις κατευθύνσεις της Νέας Τέχνης που ερχόταν από το Νότο, και έμεινε πιστός στις παραδόσεις της γοτθικής τέχνης. Έζησε στην εποχή της μεγάλης πνευματικότητας του ώριμου Μεσαίωνα και στην οδυνηρή παρακμή του κατά την Αναγέννηση, και εκφράζει στη ζωγραφική του τη μεταφυσική αγωνία αυτής της μεταβατικής εποχής.

Ο Μπος κινήθηκε στον αντίποδα των επιτευγμάτων της «νέας» ζωγραφικής, που σκόπευε στην όσο το δυνατόν πιο πειστική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Για εκείνον ο σκοπός αυτός μπορούσε να αντιστραφεί, έτσι ώστε να αποδώσει με έναν επίσης πειστικό τρόπο, το εσωτερικό όραμα ενός κόσμου που δεν είχαν ποτέ αντικρύσει τα ανθρώπινα μάτια. Έτσι, ήταν ο μοναδικός καλλιτέχνης που κατάφερε να δώσει συγκεκριμένη μορφή στους φόβους που τυραννούσαν το μυαλό των ανθρώπων του Μεσαίωνα.

Αυτό που με γοητεύει στον Μπος, πέρα από την εξαντλητική προσήλωση του στις λεπτομέρειες των έργων, κοινή μέθοδος των καλλιτεχνών του βορρά, είναι η αχαλίνωτη φαντασία του στην επινόηση των πιο απίθανων δαιμονικών και τερατόμορφων πλασμάτων. Αν κάποιοι θεωρούν δύσκολο έργο τις απλές προσωπογραφίες, τότε σίγουρα αγνοούν πως η απεικόνιση φανταστικών πλασμάτων, είναι μια πολύ πιο δύσκολη και περίπλοκη υπόθεση.

Το έργο του έγινε διάσημο για τις τρομαχτικές απεικονίσεις των δυνάμεων του κακού. Οι άνθρωποι έχοντας χάσει την ψυχική τους ισορροπία, βασανίζονταν από την ιδέα της κόλασης  που τους οδηγούσε σε σκοτεινές μαγικές πράξεις. Τα έργα του εκφράζουν τις θρησκευτικές και τις μεταφυσικές ανησυχίες του απλού λαού και κινούνται στο χώρο και στο ύφος του φανταστικού και του παράλογου, έτσι που δίκαια να θεωρείται σήμερα ο πρόδρομος του σουρεαλισμού.

Μια αναλογία με το έργο του Μπος, όπου η μεταφυσική ανησυχία εκφράζεται με σουρεαλιστικές παραστάσεις, βρίσκουμε και στο χώρο της λογοτεχνίας στο κορυφαίο ποιητικό έργο του μεγάλου Φλωρεντίνου ποιητή Dante Alighieri (1265-1321), «Θεία Κωμωδία». Εκεί, περιγράφεται με ομηρικό τρόπο στη σύλληψη του έργου και με χριστιανική θεολογία στο περιεχόμενο του, το περιπετειώδες και ηθικά διδακτικό ταξίδι του Δάντη στην Κόλαση, στο Καθαρτήριο και στον Παράδεισο.

Μέσα από το έργο του Μπος και του Δάντη γίνεται αισθητή μια έντονη αλλά νοσηρή θρησκευτικότητα, που διαποτίζεται από φόβο και δεισιδαιμονία απέναντι σε αυτό που η θρησκευτική παπική εξουσία καλλιεργούσε σκόπιμα στις κοινωνίες της Ευρώπης, δηλαδή την ιδέα ενός θεού τιμωρού. Η ηθική και πνευματική παρακμή του παπικού κατεστημένου, έχοντας ήδη από το Μεσαίωνα βυθίσει σε βαθειά κρίση το λαϊκό θρησκευτικό συναίσθημα και το νόημα της πίστης, προετοίμασε την επανάσταση της Μεταρρύθμισης, που αντιπροσώπευε μια πιο εσωτερική και από κάθε άποψη πιο σύγχρονη και πιο νεοτερική, ανοιχτή στην επιστήμη και στη σκέψη, χριστιανική αντίληψη.