Οι δύο βασικές κατευθύνσεις της Αναγεννησιακής τέχνης

Lorenzo Ghiberti: «Aδάμ και Εύα»

ανάγλυφη λεπτομέρεια από τις «Θύρες του Παραδείσου» 1425-52,

στην ανατολική θύρα του Βαπτιστηρίου του Αγίου Ιωάννου στην Φλωρεντία

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Οι καλλιτέχνες, όπως είδαμε, αφήνοντας πίσω τις κοινές βάσεις που έθετε ο Διεθνής ρυθμός, περίπου μέχρι το 1400, ακολούθησαν πια, στο ξεκίνημα της Αναγέννησης, τους διαφορετικούς δρόμους που άνοιγε η ατομική ιδιοσυγκρασία τους. Σύντομα, οι καλλιτέχνες έπρεπε να αντιμετωπίσουν ένα νέο ζήτημα που εμφανίστηκε, συνέπεια της τεχνικής προόδου, και το οποίο δεν αφορούσε μόνο τη μορφή του έργου, αλλά κυρίως τον κίνδυνο να ξεπεραστεί η αξία του νοήματος του. Η ουσία βρισκόταν στο ερώτημα, για το αν, το εσωτερικό μήνυμα του μύθου θα συνέχιζε να υπερισχύει στο έργο, έναντι της πραγματικής εικόνας της αναπαράστασης, όπως έκανε ο Τζιόττο, ή όχι. Όμως, δεν έδωσαν όλοι οι καλλιτέχνες στην Ιταλία, την ίδια απάντηση με την ομάδα του Μπρουνελέσκι.

Οι καλλιτέχνες του γοτθικού βορρά παρέμειναν το ίδιο ανεξάρτητοι σε σχέση με τις νέες ανακαλύψεις. Στην πραγματικότητα, βέβαια, σχεδόν κανένας από τους καλλιτέχνες της «παλαιάς φρουράς» της πρώιμης Αναγέννησης, δεν είχε αποκοπεί εντελώς από την τέχνη του μεσαίωνα. Αυτό είναι φυσικό και αναμενόμενο για κάθε μεταβατική περίοδο. Όλοι βασίζονταν στην ίδια καλλιτεχνική παράδοση, ωστόσο, άλλοι χρησιμοποιώντας περισσότερο και άλλοι λιγότερο την παράδοση αυτή, επιχείρησαν να ενσωματώσουν στα έργα τους το νέο πνεύμα. Άλλωστε, το έργο των σημαντικότερων καλλιτεχνών που ακολούθησαν την κατεύθυνση αυτή, ήταν κατά βάση προσωπικό, γεγονός που διαπιστώνεται εύκολα από το εύρος των αναζητήσεων και των λύσεων που δόθηκαν. Έτσι, γενικά κατά τον 15^ο αι., μπορεί κανείς να μιλήσει για δύο μεγάλες κατευθύνσεις της τέχνης, στις οποίες και θα αναφερθούμε.                

Α) Η συνθετική - Η σύζευξη της τέχνης με την παράδοση

Fra Filippo Lippi, «Η Παναγία με το Βρέφος» 1452

Η πρώτη αυτή κατεύθυνση, που ήταν και η πιο συντηρητική, ακολούθησε μια ομαλή προσαρμογή προς το ρεύμα της αλλαγής, που επέφερε το τέλος της μεσαιωνικής περιόδου. Αυτό το πέτυχε με τη σύνθεση των νέων μεθόδων και των νέων επιτευγμάτων με τις παλιές γοτθικές παραδόσεις. Το κράμα ανάμεσα στο νέο και το παλιό, είναι κάτι που χαρακτηρίζει το έργο πολλών ιταλών καλλιτεχνών στα μέσα του του 15^ου αι. Αρχιτέκτονες, ζωγράφοι και γλύπτες, όπως ο Lorenzo Chiberti (1378-1455), ο Fra Angelico (1387-1455), ο Fra Filippo Lippi, ο Benozzo Gozzoli κ.α., δεν αρκούνταν στο να ακολουθήσουν τυφλά τους νεωτερισμούς και τις επαναστατικές μεθόδους. Όλοι παρουσιάζουν μια αντιστοιχία στον τρόπο που προώθησαν την αναβίωση της γοτθικής παράδοσης, προσαρμόζοντάς την στα επιτεύγματα της νέας τέχνης της Αναγέννησης. Το γεγονός ότι είχαν γνώση των καλλιτεχνικών καινοτομιών της εποχής τους, είχαν καλό σχέδιο και υπέβαλαν την αίσθηση του βάθους, δείχνει, ότι η αναβίωση με νέους όρους, της παλιάς γοτθικής θρησκευτικότητας, ήταν μια εναλλακτική, συνειδητή απάντηση προς τον ορθολογικό δρόμο που ακολούθησε η τέχνη της αναγέννησης, με την εκκοσμίκευση του ιερού και υπό την επίδραση της επιστήμης.  

Hugo van der Goes, «η Κοίμηση της Παναγίας» του 1480

Στην βόρεια Ευρώπη, επίσης, πολλοί καλλιτέχνες ακολούθησαν μιαν ανάλογη κατεύθυνση. Να αναφέρουμε τον Γερμανό ζωγράφο Stefan Lochner (1410-1451), που δούλεψε στην Κολωνία στα μέσα του 15^ου αι., τον Γάλλο Jean Fouquet (1420-1480), τον Ολλανδό Rogier van der Weyden (1400-1464), που μετέφρασε τις βασικές θεωρίες της γοτθικής τέχνης στο νέο, φυσικότερο ύφος, τον γλύπτη Veit Stoss (πεθ.1533) κ.α. Στο έργο του Φλαμανδού ζωγράφου Hugo van der Goes (πεθ.1482), «η Κοίμηση της Παναγίας» του 1480, συνυπάρχουν το έντονο και σοβαρό ύφος της γοτθικής θρησκευτικότητας, και η προσπάθεια να αποδοθεί μια πραγματική σκηνή. Το έργο αυτό, συνοψίζει το πνεύμα όλων των καλλιτεχνών της κατεύθυνσης που εξετάσαμε, και αποτελεί θετική απάντηση στο ερώτημα της υπερίσχυσης του εσωτερικού μηνύματος του μύθου, έναντι της πραγματικής εικόνας της αναπαράστασης. Είναι φανερή η προσπάθεια συμφιλίωσης των νέων απαιτήσεων της τέχνης με τον θρησκευτικό της στόχο.

Β) Η ορθολογική – Η σύζευξη της τέχνης με την επιστήμη

Masaccio: Λεπτομέρεια νωπογραφίας από την "Ενθρόνιση του Αγίου Πέτρου"

στο παρεκκλήσιο Brancacci στην Φλωρεντία, 1425-28.

Από τα δεξιά προς τα αριστερά: Filippo Brunelleschi,

 Leone Battista Alberti, Masaccio και Masolino

Η δεύτερη αυτή κατεύθυνση, που ήταν και η πιο ριζοσπαστική, ακολούθησε δυναμικά τα επιτεύγματα της εποχής, επιδιώκοντας να απομακρυνθεί από το μεσαιωνικό παρελθόν. Για το σκοπό αυτό η τέχνη, ήρθε σε συνάφεια με την επιστήμη και τον λόγο και όπως παρατηρεί ο Μ. Στεφανίδης: Η προσπέλαση του φυσικού φαινομένου γίνεται με οδηγό τη ratio, δηλαδή την ορθολογική ακρίβεια.. Η άποψη που απηχούσε τη γενική τάση της τέχνης της εποχής, ήταν αυτή του Leone B. Alberti[1] (1404-1472). Κατά τον Φλωρεντινό αρχιτέκτονα Αλμπέρτι, από τους πρωτεργάτες της Αναγέννησης κατά το 15ο αι., αρχή και όρος της σωστής ζωγραφικής, ήταν η κατασκευή του τριδιάστατου χώρου-καλύτερα η αναπαράστασή του- πάνω στην επίπεδη επιφάνεια. Ο Αλμπέρτι εφάρμοσε τη θεωρία της «οπτικής πυραμίδας» με το μάτι του ζωγράφου να βρίσκεται στην κορυφή της. Κατά τον Read[2], ο Αλμπέρτι: «πιστός στις αρχές του ουμανισμού, τόνιζε τον ορθολογικό και επιστημονικό χαρακτήρα των τεχνών, υποστηρίζοντας την απομάκρυνση από το θρησκευτικό συμβολισμό και προβάλλοντας την ανάγκη επιστροφής στους κλασικούς κανόνες». Ωστόσο, και σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική, η λύση του Αλμπέρτι ήταν ένας συνθετικός συμβιβασμός, που επιτεύχθηκε με τη χρησιμοποίηση των κλασικών στοιχείων σ΄ένα παραδοσιακό γοτθικό πλαίσιο.

Piero della Fransesca: Νωπογραφία

 το "Όνειρο του Κωνσταντίνου" 

1452-1466. Η πρώτη φορά στην ιστορία της Τέχνης 

που εμφανίζεται φωτιζόμενη μια νυχτερινή σκηνή 

Ανάμεσα στους καλλιτέχνες αυτούς, ήταν ο Paolo Uccello[3] (1397-1475). Ο Ουτσέλλο υπήρξε ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που σαγηνεύτηκαν από την καινοτομία της προοπτικής, και που πειραματίστηκαν στην απόδοση της τρισδιάστατης πραγματικότητας σε μια δισδιάστατη επιφάνεια. Στο περίφημο έργο του «Η Μάχη του Σαν Ρομάνο», όπως ο Τζιόττο, διατηρεί ακόμη κυρίαρχο το εσωτερικό μήνυμα του μύθου, απέναντι στην πραγματική εικόνα της αναπαράστασης. Ο Andrea Mantegna[4] (1431-1506), κατατάσσεται στην πιο προωθημένη γραμμή της επίτευξης των στόχων της Αναγέννησης, αφού η πραγματική εικόνα της αναπαράστασης στο έργο του, υπερίσχυε πια του εσωτερικού μηνύματος του μύθου. O Piero della Francesca (1416-1492), υπήρξε ένας εφευρετικός ζωγράφος, που χρησιμοποίησε το φως για πρώτη φορά ως μια τεράστια δυνατότητα, ισοδύναμη της προοπτικής, για τη δημιουργία της ψευδαίσθησης του βάθους, δίνοντας στο έργο περισσότερη πραγματικότητα. Ο Φλωρεντινός ζωγράφος, Antonio Pollaiuolo (1432-1498), εκδήλωσε μια από τις πρώτες προσπάθειες επίλυσης ενός νέου προβλήματος, της απόδοσης δηλαδή στην εικόνα σωστού σχεδίου και αρμονικής σύνθεσης των μερών. Η απόπειρα, είναι ενδεικτική της συνειδητής αναζήτησης των καλλιτεχνών της Φλωρεντίας του 15^ου αι., για τη λύση αυτού του προβλήματος που τόσο τους απασχολούσε, και το οποίο λύθηκε μόνο μια γενιά αργότερα.

(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: (ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ «Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού»), Γ΄ Μέρος: ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ, Κεφ, 6.  H ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ-Το ιστορικό πλαίσιο της Αναγέννησης, παρ. 6.5. Οι δύο βασικές κατευθύνσεις της Αναγεννησιακής τέχνης)

---

[1]  Ο Αλμπέρτι, που ήταν φίλος του Μαζάτσιο, του αφιέρωσε τη σημαντική του πραγματεία «Για τη ζωγραφική» (Della Pittura, 1436), όπου υπάρχει και η πρώτη ανάλυση της προοπτικής σαν μεθόδου απεικόνισης.

[2] H. READ: «Λεξικό Εικαστικών Τεχνών». Υποδομή. Αθήνα 1985, (σ.17)

[3] Σημαντικά του έργα είναι, «ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκος», ο «Κατακλυσμός» του 1450, στην εκκλησία της Santa Maria Novela στη Φλωρεντία, και «Το κυνήγι» του 1468.

[4] Περίφημα έργα του: ο «Άγιος Ζήνωνας» και ο «Άγιος Σεβαστιανός», η «Ιουδήθ με το κεφάλι του Ολοφέρνη», ο «Θρίαμβος του Καίσαρα» και ο «Νεκρός Χριστός». Η νωπογραφία του μετά το 1460, στην οροφή της Camera degli Sposi του ανακτόρου των Γκονζάνκα, δημιουργεί για πρώτη φορά την ψευδαίσθηση μιας ανοιχτής στέγης στον ουρανό.