Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων

της Αικατερίνης Πολυμερου- Καμηλάκη*

Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων αντικατέστησε πιθανότατα αρχαιοελληνικές ή ρωμαϊκές γιορτές, συνδεδεμένες με τις χειμερινές τροπές του ήλιου. Ετσι, χριστιανικές γιορτές (Γέννηση του Χριστού, Αγίου Βασιλείου, Θεοφάνια) έχουν διατηρήσει λαϊκές ειδωλολατρικές συνήθειες που αποσκοπούσαν στον εξευμενισμό δαιμονικών όντων και στην ευετηρία (καλοχρονιά), στο πέρασμα κυρίως από τον ένα χρόνο στον άλλο. Βλαπτικά πνεύματα, οι Καλικάντζαροι, πίστευαν ότι κυκλοφορούν το Δωδεκαήμερο και ενοχλούν τους ανθρώπους. Φεύγουν την παραμονή των Φώτων, όταν ανοίγουν οι ουρανοί, η θάλασσα γλυκαίνει, οι άνεμοι ημερεύουν, ακόμη και τα ζώα μιλούν. Σήμερα πια είναι φανταστικά όντα που διασκεδάζουν παιδιά και μεγάλους.

Κύριο χαρακτηριστικό των ημερών αυτών ήταν και εξακολουθούν να είναι οι αγερμοί (κάλαντα), οι μεταμφιέσεις, οι προληπτικές ενέργειες για την καλοχρονιά κ.ά. Το μάντεμα της Τύχης, την Πρωτοχρονιά, και οι ευχές για καλή υγεία και προκοπή πάντοτε επιθυμητά αντικατοπτρίζονται στα περισσότερα έθιμα της ημέρας, πολλά από τα οποία εξακολουθούν να τηρούνται και σήμερα (το νόμισμα ή άλλο σημάδι της βασιλόπιτας, φύλλα ελιάς στο τζάκι, χαρτοπαίγνιο κ.ά.).

Έπαιρναν αμίλητοι νερό από τη βρύση για να ραντίσουν το σπίτι και τα μέλη της οικογένειας. Στην πόρτα κρεμούσαν αγριοκρεμμύδα (ασκελετούρα, σκιλλοκρέμμυδο, μπότσικας) την ευρωστία του οποίου επιδιώκουν να μεταδώσουν στα μέλη της οικογένειας. Το έθιμο τείνει να γίνει πανελλήνιο.

Στην περιοχή Κοζάνης, στην Ήπειρο και αλλού τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα την παραμονή των Χριστουγέννων κρατώντας την τζομπανίκα, για να χτυπούν τις πόρτες και ένα τορβά για τα δώρα. Στη Μακεδονία μαγείρευαν σαρμάδες (ντολμαδάκια) με λάχανο και κρέας χοιρινό με σέλινο, πράσο ή σπανάκι, ενώ σε άλλες περιοχές έσφαζαν κότα και έφτιαχναν σούπα. Η γαλοπούλα είναι νεότερη συνήθεια στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Παλαιότερα την παραμονή των Χριστουγέννων έσφαζαν οικόσιτο χοίρο.

Με δεδομένο ότι ο χρόνος στον παραδοσιακό, αγροτικό κυρίως, χώρο είναι συνδεδεμένος με τον καιρό και τις αγροτικές ασχολίες, το εορταστικό Δωδεκαήμερο, στην καρδιά του χειμώνα, αποτελούσε ευκαιρία για ανάπαυλα από τις αγροτικές εργασίες, τα ταξίδια στη θάλασσα και συγκέντρωνε τα μέλη της οικογένειας γύρω από το κοινό τραπέζι, όπου έτρωγαν και έκοβαν συμβολικά το στολισμένο χριστόψωμο ή τη βασιλόπιτα. Τα περισσότερα από τα αγροτικά έθιμα έχουν εκλείψει, επειδή έλειψαν και οι λόγοι που τα υπαγόρευαν. Η δεισιδαιμονική σκέψη του απλού ανθρώπου έδωσε τη θέση της στην επιστημονική γνώση. Όσα από τα έθιμα διατηρούνται ακόμη έχουν απολέσει τον συχνά μαγικοθρησκευτικό τους χαρακτήρα, ο οποίος εμπεριείχε και τον σεβασμό στη φύση και τα στοιχεία της (νερό, γη, ζώα, φυτά). Στη θέση τους μπήκαν συνήθειες με κοινωνικό και συμβολικό χαρακτήρα (ρεβεγιόν, χαρτοπαιξία, γούρια κ.λπ.).

* Η Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη είναι διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

Πηγή: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_3_24/12/2009_384671