Οι ζωγράφοι που χάθηκαν στην ισπανική γρίπη…

Κάποιοι ξεχάστηκαν και έμειναν για χρόνια στην αφάνεια…

Γιάννης Τζιμούρτας

Δημοσιογράφος

Πέρασε ένας αιώνας και ακόμη διεθνείς οργανισμοί και ερευνητές δεν έχουν καταλήξει στον αριθμό των νεκρών της Ισπανικής γρίπης, που έπληξε τον πλανήτη το 1918. Άλλοι μιλούν για 50 εκατομμύρια νεκρούς και άλλες επίσημες πηγές για εκατό εκατομμύρια.

Σε κάποια παλιά δημοσιεύματα συνάντησα έναν κορυφαίο Πορτογάλο ζωγράφο τον Amadeo de Souza Cardoso (1887 – 1918) που ήταν μέσα στα θύματα αυτής της πανούκλας του 20ου αιώνα.

Όταν πέθανε ο Klimt, ένας ημιτελής πίνακας με τίτλο «Η Νύφη» έμεινε στο στούντιο του. Στο δεξιό μισό κυριαρχούσε μια ημίγυμνη γυναικεία φιγούρα.

Γνωρίζοντας ότι ο Gustav Klimt (1862 – 1918) και ο Egon Schiele (1890 – 1918) είχαν χάσει τη ζωή της από αυτή την κατάρα, ερεύνησα (ως ένα ταπεινό φόρο τιμής) και για κάποιους άλλους καλλιτέχνες που δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν την ισπανική γρίπη. Πρόκειται για τον Τσέχο Bohumil Kubišta (1884– 1918), τον Αμερικάνο Morton Livingston Schamberg (1881 – 1918), και βέβαια τον ποιητή και κριτικό Γκιγιώμ Απολλιναίρ (1880 – 1918). Ο Edvard Munch (1863 – 1944)  προσβλήθηκε κι αυτός από τη γρίπη, αλλά κατόρθωσε να επιβιώσει, παρά την βεβαρημένη υγεία του.

Egon Schiele, Οικογένεια. Το έργο που το πρόλαβε ο θάνατος…

Gustav Klimt – Egon Schiele φίλοι μεχρι το θάνατο

 Ο Egon Schiele όφειλε μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής του ύπαρξης και επιτυχίας στον  Gustav Klimt. Ήταν ο προστάτης του και ο άνθρωπος που του συμπαραστάθηκε όταν ο Schiele βρέθηκε αντιμέτωπος με συντηρητικούς κύκλους της Βιέννης (μην ξεχνάμε ότι φυλακίστηκε με την κατηγορία της πορνογραφίας). Η μοίρα έπαιξε και στους δύο ένα σκληρό παιχνίδι, αφού δάσκαλος και μαθητής έφυγαν από τη ζωή την ίδια χρονιά και από την ίδια αιτία. Την ισπανική γρίπη. Μάλιστα το τελευταίο πορτρέτο του Gustav Klimt το φιλοτέχνησε ο Egon Schiele. Ένα μήνα πριν ο Klimt χτυπηθεί από τη γρίπη (6 Φεβρουαρίου 1918), είχε καθηλωθεί στο κρεβάτι από εγκεφαλικό.

Egon Schiele. Ο μέντορας του Gustav Klimt στο κρεβάτι του θανάτου, 1918.

Τραγικό το τέλος του Egon Schiele. «Έφυγε» τρεις ημέρες μετά το θάνατο της γυναίκας του Edith τον Οκτώβριο του 1918. Το τελευταίο έργο του Schiele «Οικογένεια» φανερώνει όλο το δράμα που ζούσε ο καλλιτέχνης. Απεικονίζει τον ίδιο τον Schiele γυμνό λες και κρέμεται από την πλάτη της Edith, το βλέμμα της οποίας αποκαλύπτει τους φόβους και την απογοήτευση για όσα ζούσαν και για όσα αντιλαμβανόταν ότι θα έρθουν. Ένα παιδί μοιάζει να θέλει να μπουσουλίζει ανάμεσα στα πόδια της μητέρας του.

Ένα ακόμη μισοτελειωμένο έργο του Klimt. Το πορτρέτο της Johanna Staude, από το τελευταία έργα του καλλιτέχνη, 1918

Η Edith ήταν έγκυος και ο Egon φοβούμενος για τη ζωή τους, βιαζόταν να «ζωγραφίζει» ζωντανό το παιδί, ίσως και σαν μια πράξη ευχετική για τη ζωή του, σαν να ήθελε να εξορκίσει το κακό που ερχόταν. Ήταν γραφτό η ζωγραφική αυτή να μην ολοκληρωθεί ποτέ. Πριν το τέλος του Φθινοπώρου (27 Οκτωβρίου) η Edith πέθαινε και τρεις μέρες μετά «έφυγε» και ο Egon Schiele. Το παιδί τους δεν γεννήθηκε ποτέ. Το ανολοκλήρωτο έργο μετατράπηκε σε οικογενειακό πορτρέτο της απώλειας.

«Η Edith αρρώστησε με την ισπανική γρίπη πριν από οκτώ ημέρες.

Egon Schiele καθιστό αγόρι. Από τα τελευταία έργα του καλλιτέχνη, 1918

Από χθες πάσχει από πνευμονία. Είναι έξι μήνών έγκυος. Η ασθένεια είναι εξαιρετικά σοβαρή και κρίσιμη. Εγώ προετοιμάζομαι για το χειρότερο», έγραψε ο καλλιτέχνης στη μητέρα του λίγες μέρες πριν την απώλεια.

Ο Egon Schiele ήταν μόλις 28 ετών κι όμως με το τεράστιο έργο του, παρά τα δύσκολα χρόνια, είχε κερδίσει το θαυμασμό, το σεβασμό και… την αντιπαλότητα καλλιτεχνικών και μη κύκλων σε όλη την Ευρώπη.

Amadeo de Souza-Cardoso. Κάστρο, 1911-12

Αmadeo de Souza Cardoso, εκλεκτός του Modigliani

Ο Amadeo de Souza Cardoso όπως και ο Schiele, γνώρισε την αναγνώριση στα πρώτα χρόνια της καριέρας του. Αναδείχθηκε σε έναν από τους κορυφαίους καλλιτέχνες της Πορτογαλίας, με συμμετοχή σε πάμπολλες καλλιτεχνικές και εκδοτικές πρωτοβουλίες. Πρόλαβε να παρουσιάσει το έργο του σε δυο μεγάλες εκθέσεις στο Βερολίνο και μία ομαδική στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μάλιστα στην έκθεση της Αμερικής ήταν ο καλλιτέχνης με τις περισσότερες πωλήσεις καθώς αγοράστηκαν τα επτά από τα οκτώ έργα που εξέθεσε. Το 1914 ο φίλος του Amedeo Modigliani πραγματοποίησε παρουσίαση των γλυπτών του στο εργαστήριό του στο Παρίσι. Την ίδια χρόνια στη Βαρκελώνη συνάντησε τον Antoni Gaudí, αλλά το σοκ του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου άλλαξε σχέδια και προοπτικές.

Amadeo de Souza Cardoso: Φτωχός και πένης 1914-1915

Σε ηλικία 23 ετών στράφηκε στον Κυβισμό και τον Φουτουρισμό και αναδείχθηκε στους πρωτοπόρους της πορτογαλικής εικαστικής κουλτούρας. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του άρχισε έρευνες πάνω στον εξπρεσιονισμό και πειραματίσθηκε σε νέες τεχνικές και άλλες μορφές πλαστικής έκφρασης.

Πέθανε στις 25 Οκτωβρίου του 1918, τρεις μέρες πριν από το θάνατο του Schiele. Αν και καθιερωμένος καλλιτέχνης στην πατρίδα του και γνωστός σε κύκλους της Ευρώπης και της Αμερικής, ο Amadeo de Souza Cardoso ξεχάστηκε.

Amadeo de Souza Cardoso: Βιολοντσέλο 1914-1915

Χρειάστηκε να περάσουν 34 χρόνια για να τον ανακαλύψει το κοινό στη δημοτική πινακοθήκη της ιδιαίτερης πατρίδας του που πήρε το όνομά του. Παρόλα αυτά η πρώτη αναδρομική του έγινε το 1958 και πάλι χρειάστηκε να περάσουν άλλα 58 χρόνια για μια νέα έκθεση, αυτή τη φορά στο Παρίσι το 2016.

Morton Livingston Schamberg: Τηλέφωνο (1916)

Morton Livingston Schamberg, πρωτοπόρος του κυβισμού στις ΗΠΑ

Ο Οκτώβριος του 1918 δεν αγαπούσε τους ζωγράφους. Τον ίδιο μήνα, στις 15, πέθανε και ο Αμερικανός καλλιτέχνης Morton Livingston Schamberg και ετάφη δύο μέρες μετά, ημέρα των γενεθλίων του. Χαρακτηρίστηκε νεωτεριστής ζωγράφος και φωτογράφος. Ήταν ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες της πατρίδας του που εξερεύνησε τις αισθητικές ιδιότητες των βιομηχανικών θεμάτων. Επίσης ανήκει στους πρωτοπόρους του κυβισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε αυτούς που συνδύαζαν τα κυβιστικά μοτίβα με φουτουριστικά στοιχεία και το φωτορεαλισμό. Μια τεχνοτροπία που εξέλιξαν ο Charles Sheeler και η Georgia O’Keeffe.

Morton Livingston Schamberg 1916

Ζούσε σε ξενοδοχείο της Φιλαδέλφειας με τον πατέρα του, ο οποίος πέθανε επίσης από την πανδημία της γρίπης.

Και ο Morton Livingston Schamberg ξεχάστηκε στα χρόνια που ακολούθησαν. Για πρώτη φορά, 45 χρόνια μετά το θάνατό του, παρουσιάστηκε έκθεση του στη Φιλαδέλφεια το 1963, στη Νέα Υόρκη το 1964 και ακολούθησαν άλλες τρεις το 1982, 1983 και 1984 σε διάφορες πόλεις των ΗΠΑ.

Kubišta Bohumi: Αυτοπροσωπογραφία (1904-05)

Bohumil Kubišta, καλλιτέχνης ερευνητής

Ένας από τους ιδρυτές της τσέχικης σύγχρονης ζωγραφικής ο Bohumil Kubišta υπήρξε από θύματα της μεγάλης πανδημίας του 1918. Όπως πολλοί Τσέχοι καλλιτέχνες της γενιάς του, επηρεάστηκε καθοριστικά από την έκθεση του Edvard Munch του 1905 στην Πράγα. Δύο χρόνια αργότερα με τον Emil Filla καθιέρωσαν την καλλιτεχνική ομάδα Osma. Ως το 1910 ασχολήθηκε με τον εξπρεσιονισμό έχοντας μια γόνιμη συνεργασία με τους Γερμανούς ζωγράφους στο Die Brücke (Γέφυρα).

Bohumil Kubišta: Σαν Σεμπαστιάν, 1912

Ήταν μια ομάδα Γερμανών εξπρεσιονιστών που δραστηριοποιήθηκε στη  Δρέσδη από το 1905 ως το 1913. Μελέτησε τις τεχνικές και την αισθητική του Cézanne, ενώ σπούδασε θεωρία χρωμάτων, αναλύοντας τις αρμονικές και συνθετικές αρχές ζωγράφων όπως ο El Greco, ο Eugène Delacroix, ο Vincent van Gogh και ο Edvard Munch.

Πέθανε στην Πράγα από την πανδημία της γρίπης στις 27 Νοεμβρίου 1918 σε ηλικία 34 ετών.

Bohumil Kubišta: Φακίρης με τα φίδια, 1915

Guillaume Apollinaire, αγάπησε με πάθος την τέχνη

Ο Guillaume Apollinaire θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους  ποιητές του 20ου αιώνα. Έλαβε μέρος σε όλα τα κινήματα της γαλλικής αβάν-γκαρντ των αρχών του 20ού αιώνα και ήταν εμβληματική φιγούρα της μποέμ ζωής του Παρισιού. Γεννήθηκε στη Ρώμη το 1880 και ήταν νόθο παιδί της Πολωνίδας Αντζέλικα ντε Κοστροβίτσκι. Πιστεύεται ότι είναι ο εμπνευστής του όρου «Κυβισμός» και του όρου «σουρεαλισμός» που χρησιμοποίησε για να περιγράψει το έργο του Erik Satie.

Jean Metzinger: Guillaume_Apollinaire, 1911. Centre Georges Pompidou,

Επίσης χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο «Ορφισμός» Έγραψε τον πρόλογο της πρώτης έκθεσης των κυβιστών στις Βρυξέλες το 1911. Πέθανε από την ισπανική γρίπη στις 7 Νοεμβρίου του 1918.

Ο φίλος του ποιητής Blaise Cendrars έγραψε: «Όμως, καθώς έφτασε στη γωνία του Saint-Germain, η πομπή πολιορκήθηκε από ένα θορυβώδες πλήθος γιορτάζοντας την Ειρήνη. Άντρες και γυναίκες να κυματίζουν σημαίες, να τραγουδούν, να χορεύουν, να φιλιώνουν, να παραληρούν…. Ήταν φανταστικό, το Παρίσι γιόρταζε! Ο Apollinaire  έχασε. Ήμουν γεμάτος μελαγχολία. Ήταν παράλογο».

Edvard Munch, Αυτοπροσωπογραφία. Η μοναξιά της ανάρωσης. 1919, Όσλο, στην Εθνική Πινακοθήκη.

Edvard Munch, ζωγράφισε τη δική του γρίπη

Μεταξύ των καλλιτεχνών που προσβλήθηκαν από τη γρίπη, αλλά κατόρθωσαν να επιβιώσουν ήταν και ο Νορβηγός Edvard Munch. Έχουμε όμως από την περιπέτεια του εκείνη ως παρακαταθήκη του δύο υπέροχες αυτοπροσωπογραφίες. Μία κατά τη διάρκεια της απομόνωσής του, όταν έδινε τον αγώνα ζωής και μία όταν αποθεραπεύτηκε.

Ενώ πολλές από τις προηγούμενες αυτοπροσωπογραφίες του αναδεικνύουν νοσηρές φαντασιώσεις του θανάτου του, όπως αυτή του 1885 με ένα οστό του σκελετού του ή μιας αυτοπροσωπογραφίας του 1902 στο «τραπέζι λειτουργίας», αυτή του 1919 φανερώνει διάθεση για ζωή. Τυλιγμένος με τη ρόμπα του και μια κουβέρτα, κάθεται στην καρέκλα από μπαμπού ενώ στο βάθος το κρεβάτι φαίνεται τακτοποιημένο. Το στόμα του μισάνοιχτο παραπέμπει σε πτώμα. Υπάρχει ένα αίσθημα απομόνωσης σε αυτόν τον προσωπικό αγώνα.

Αυτοπροσωπογραφία. Αποθεραπευμένος μετά την ισπανική γρίπη, 1919

Την ίδια χρονιά όταν καλλιτέχνης έγινε καλά ζωγράφισε τη συνέχεια της αυτοπροσωπογραφίας «Αυτοπεποίθηση μετά την ισπανική γρίπη», στην οποία προσανατολίζεται προς το θεατή, στροβιλίζει χρώματα που δημιουργούν κύκλους γύρω από τα μάτια του, αλλά το πορφυρό χρώμα επιστρέφει στο πρόσωπο.

https://www.art22.gr/%cf%84%ce%bf-%ce%ba%ce%b1%cf%84%ce%b1%cf%81%ce%b1%ce%bc%ce%ad%ce%bd%ce%bf-%cf%86%ce%b8%ce%b9%ce%bd%cf%8c%cf%80%cf%89%cf%81%ce%bf-%cf%84%ce%bf%cf%85-1918/