Η αναγκαιότητα της Τέχνης στο σχολείο.

Η ενότητα της καλλιτεχνικής έκφρασης ως αντίβαρο στον κατακερματισμό των γνωστικών αντικειμένων

Το σχολείο είναι ένας ζωντανός οργανισμός.  Όπως το ανθρώπινο σώμα, με τα μέλη του και τα όργανά του. Κι όπως αυτό αποτελεί μια μικρογραφία του σύμπαντος (μικρόκοσμος), έτσι και στο σχολείο αντικατοπτρίζεται η ανθρώπινη κοινωνία με τα προβλήματα και τις δομές της. Όλα είναι συγκοινωνούντα δοχεία και σε όλα υπάρχει μια σχέση.

Τα μέλη ενός σχολείου είναι οι δάσκαλοι και όργανά του οι διδακτικές μέθοδοι και τ΄ Αναλυτικά προγράμματα. Τα περιεχόμενα της γνώσης μεταφέρονται στο αίμα και στις απολήξεις των νεύρων του βρίσκονται οι μαθητές. Σφουγγάρια των αισθήσεων και ζωντανές ψυχές, στις οποίες καταλήγουν τα πάντα. Όλα σ΄ ένα σώμα πρέπει να συνεργάζονται, χωρίς συνεργασία κινδυνεύει το σώμα με κατάρρευση, αφού αποδυναμώνεται το αμυντικό του σύστημα. Θα πρέπει ν΄ ανατρέχουμε σ΄ αυτή την αρχή, όταν συζητούμε για τα προβλήματα της εκπαίδευσης.  Όταν αναζητούμε λύσεις για την καλύτερη οργάνωσή της και την ανανέωση στην σκέψη της.

Έτσι, η πιο ολοκληρωμένη οπτική για ν΄ αντιμετωπίσει κανείς την οργάνωση και διατύπωση του περιεχομένου ενός Αναλυτικού Προγράμματος είναι κατά τη γνώμη μου η διαθεματική διάσταση. Μόνο τότε η μάθηση μπορεί ν΄ αγγίξει τα βαθύτερα στρώματα αντίληψης του μαθητή και δεν παραμένει στην επιφάνεια. Διαθεματικότητα σημαίνει ν΄ αντιμετωπίζουμε τα μαθήματα ως μια ενότητα και να τα συνδέουμε μεταξύ τους.

Η ιδέα της ενότητας δεν είναι καινούρια. Εγκαταλείφθηκε μετά την εποχή του Διαφωτισμού (18ος αιώνας), όταν κατακερματίστηκε η γνώση κι αποσπάστηκε από το βασικό της κορμό, τη φιλοσοφία. Όταν ξεχώρισαν οι επιμέρους επιστήμες και εφευρέθηκαν καινούριες. ΄Ομως η κατανόηση της ενότητας που υπάρχει πίσω απ΄ όλες τις επιφανειακές αντιθέσεις και η υπέρβασή τους μέσα σε μια καινούρια σύνθεση είναι, κατά τη γνώμη μου, η πιο ευεργετική κι αναγκαία για τον άνθρωπο του σήμερα αλήθεια, που ζει σε μια διαρκή διάσπαση κι αντίφαση. Που παλεύει με τις εσωτερικές του συγκρούσεις, αβοήθητος και μόνος. Η ενότητα μεταξύ ύλης και πνεύματος κι όχι η αντίθεσή τους, μεταξύ φύσης και ανθρώπου, σώματος-ψυχής και πνεύματος, όπως και η ενότητα που κρύβεται πίσω απ΄ όλα τα επί μέρους γνωστικά αντικείμενα μας παραπέμπει στην ουσία της ύπαρξης. Στο βάθος της κι όχι στην επιδερμίδα και το πλάτος της.

Η δια-θεματική διάσταση θα πρέπει να διέπει την αντιμετώπιση της διδασκαλίας όλων των μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο. Όπως θα πρέπει να διέπει και την αντιμετώπιση του μαθήματος της αισθητικής αγωγής.

Η θέση αυτή βασίζεται στην αρχή ότι και οι τρεις κλάδοι της αισθητικής αγωγής οδηγούν σε χώρους έκφρασης όπου προσδιορίζεται η ίδια στόχευση: Η πραγματικότητα της ζωής και η έρευνα πάνω στη φύση της.

Βέβαια, εδώ προσπαθούμε να προσεγγίσουμε αυτή τη φύση όχι επιστημονικά, αλλά μέσω της τέχνης: Η ζωγραφική είναι λόγος προβεβλημένος με εικόνες, η μουσική, λόγος εκφραζόμενος με ήχους (φωνή-νότες) και το θέατρο, λόγος εκδηλούμενος με το σώμα. Από την προσέγγιση αυτή διαφαίνεται η σχέση που έχουν οι τρεις αυτές τέχνες με την τέχνη του λόγου: την ποίηση, τον πεζό λόγο, το μύθο, τα παραμύθια κλπ.

Η φιλοσοφία και οι διάφορες επιστήμες προσπαθούν να προσεγγίσουν την αλήθεια για τη ζωή και την ανθρώπινη ύπαρξη με τις δικές τους μεθόδους.

Η φιλοσοφία χρησιμοποιεί την οδό των ερωτήσεων, με σκοπό να δώσει απαντήσεις στα μεγάλα ζητήματα: «την αρχή, την ουσία και τον σκοπό του κόσμου». Προς τούτο τα εργαλεία της είναι λογικά και διανοητικά: «οι έννοιες, η ανάλυση, η υπόθεση, το σύστημα».*

Η επιστήμη χρησιμοποιεί τις οδούς του πειράματος και της απόδειξης, της έρευνας και του συμπεράσματος που απορρέει απ΄ αυτήν. Επίσης βασίζεται κυρίως στη νόηση.

Η θρησκεία χρησιμοποιεί  «τις εικόνες, τις παραβολές, τα σύμβολα. Στη θέση της γνώσης έχουμε την πίστη, την προαίσθηση, τη συναισθηματική συγκίνηση».*

Η τέχνη προσπαθεί να προσεγγίσει την ίδια αλήθεια πιο ολιστικά και βαθιά. Δεν αξιοποιεί μόνον τις δυνάμεις της νόησης, επιστρατεύει το 100% των δυνάμεων του ανθρώπου, τον κινητοποιεί συνολικά. Είναι η αλήθεια που πηγάζει από το βάθος της ψυχής. Δεν χρησιμοποιεί μόνο την παρατήρηση και τη γνώση πάνω στα φαινόμενα του φυσικού κόσμου, κάτι που παρέχουν τα άλλα επιμέρους γνωστικά πεδία, αλλά αξιοποιεί και το φίλτρο των ατομικών συναισθημάτων και σκέψεων πάνω σ΄ αυτά. Έτσι ενεργοποιούνται δυνάμεις της προσωπικότητας πολύ βαθύτερες, συνδυάζονται συνειδητές και υποσυνείδητες δυνάμεις σε μια καινούρια εμπειρία: τη δημιουργία εικαστικών, μουσικών, θεατρικών, ποιητικών ή λογοτεχνικών γενικότερα έργων.

«Αν και η ανάγκη μπορεί να ωθεί τον Άνθρωπο στο να ιδρύει κοινωνίες και ο Λόγος εμφυτεύει μέσα του κοινωνικές αρχές, μόνο η Ομορφιά μπορεί να του προσδώσει κοινωνικό χαρακτήρα. Μόνο η καλαισθησία φέρνει την αρμονία στην κοινωνία, γιατί εγκαθιδρύει την αρμονία στο άτομο. Όλες οι άλλες μορφές αντίληψης διχάζουν τον άνθρωπο, επειδή βασίζονται αποκλειστικά είτε στο αισθησιακό είτε στο διανοητικό μέρος τού είναι του: μόνο η αντίληψη του Ωραίου τον ολοκληρώνει, γιατί και οι δύο φύσεις του πρέπει να συμφωνούν μ΄ αυτήν»?. «Μέσα από την Ομορφιά κατακτούμε την Ελευθερία» [Φρίντριχ Σίλλερ (1759-1805), 27η Επιστολή, από τις Επιστολές για την αισθητική διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου(1793-1795), σελ. 138].?

Ο συνδυασμός του υποκειμενικού στοιχείου του εσωτερικού κόσμου και του αντικειμενικού στοιχείου του εξωτερικού κόσμου, προσδίδουν στο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα μιαν ιδιαίτερη αξία. Η εμπειρία της τέχνης είναι ολιστική. Αυτό εξηγεί και την ιδιαίτερη θέση που αυτή είχε στην αρχαία Ελλάδα και σε κοινωνίες πολύ ανεπτυγμένες πνευματικά. Το καλλιτεχνικό έργο και η καλλιτεχνική προσωπικότητα απολάμβαναν το σεβασμό της κοινωνίας της οποίας εθεωρούντο εξέχοντα μέλη. Μιλώ για το σεβασμό της αρχαίας Ελλάδας προς αρχιτέκτονες όπως οι Ικτίνος και Καλλικράτης, γλύπτες όπως ο Πραξιτέλης, ζωγράφους όπως ο Απελλής και τραγικούς ή κωμικούς ποιητές όπως οι: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Αριστοφάνης κλπ. Για το σεβασμό της αναγεννησιακής Φλωρεντίας και Ρώμης απέναντι σε μορφές όπως ο Λεονάρντο Νταβίντσι και ο Μιχαήλ  Άγγελος.

 

Κάποτε υπήρχε η συνείδηση της ενότητας ανάμεσα στη φιλοσοφία, την επιστήμη, τη θρησκεία και την τέχνη. Η τέχνη ήταν ο επίσημος φορέας έκφρασης των αξιών που χαρακτήριζαν την κοινωνία. Μέσω της ποίησης, του θεάτρου, του χορού, του τραγουδιού, και των εικαστικών παραστάσεων, εκφράζονταν όχι μόνο η μέχρι τότε υπάρχουσα γνώση, αλλά και οι θρησκευτικές αρετές και αρχές. Ας θυμηθούμε την τέχνη στην αρχαία Αίγυπτο, την αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη, το Βυζάντιο, το Μεσαίωνα, την Αναγέννηση κλπ.

 Στη σημερινή κοινωνία η τέχνη έχει χάσει την σημασία και αξία που είχε παλιά.

Η φιλοσοφία χωρίστηκε από την επιστήμη και τη θρησκεία. Είναι γνωστή η από μακρού χρόνου αντιπαλότητα μεταξύ θρησκείας και επιστήμης. Οι επιστήμες εξειδικεύτηκαν τόσο, που ο επιστήμονας παύει να έχει την εποπτεία του «όλου». Το ίδιο κι ο άνθρωπος: χάνοντας την ικανότητα του «δημιουργού» που κατανοεί και ελέγχει το σύνολο ενός πράγματος (κατασκευαστές επίπλων, σπιτιών, οικιακών σκευών, ειδών ένδυσης κλπ.), μεταβάλλεται σε γρανάζι μιας τεράστιας μηχανής, της οποίας μπορεί να ελέγχει μόνο ένα μικρό κομμάτι. Παράδειγμα, ο εργάτης ενός εργοστασίου που βιδώνει απλώς μια βίδα, ή πακετάρει ένα προϊόν, στο τέλος μιας μακράς διαδικασίας παραγωγής.

«Το Κράτος και η Εκκλησία, ο νόμος και τα έθιμα, είχαν πια αποσυνδεθεί μεταξύ τους: η απόλαυση διαχωρίστηκε από την εργασία, τα μέσα από τους σκοπούς, η προσπάθεια από την ανταμοιβή. Ο Άνθρωπος, αιώνια αλυσοδεμένος σ΄ ένα μικρό κομμάτι του συνόλου, κατέληξε να είναι ο ίδιος απόκομμα: με το μονότονο θόρυβο του τροχού που χειρίζεται να ηχεί αδιάκοπα στ΄ αυτιά του, δεν αναπτύσσει ποτέ την αρμονία τού είναι του και, αντί ν΄ αποτυπώνεται στη φύση του η ανθρωπιά, αυτός αποκτά μονάχα τη σφραγίδα του επαγγέλματός του, της επιστήμης του». (Φρίντριχ Σίλλερ, 9η Επιστολή, σελ. 40).²

Έτσι και η τέχνη έχασε τον μαζικό της χαρακτήρα, έγινε υποκειμενική και ακατανόητη για τον πολύ κόσμο. Απευθύνεται μόνο σ΄ ένα πολύ μικρό και κλειστό κοινό επαιόντων. Έχασε την αρχική της αποστολή να ελευθερώνει, να θεραπεύει, να παρηγορεί, να εμπνέει και να καθαίρει την ψυχή του ανθρώπου αποκτώντας έναν απλώς διακοσμητικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα. Ο πολύς κόσμος έφθασε στην άγνοια της ουσίας και των σκοπών της. Η τέχνη, η ομορφιά, η χαρά της δημιουργίας πρέπει να γίνουν βίωμα στην καθημερινή  μας ύπαρξη. Αλλιώς η ζωή μας χάνει σε νόημα και ποιότητα.

Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης, όπως και οι επιτακτικές ανάγκες της οικονομίας, (δηλ. οτιδήποτε μας είναι «χρήσιμο») έχουν επισκιάσει οτιδήποτε είναι απλά «καλό» για την εσωτερική γαλήνη και ηρεμία του ανθρώπου. Κάτι που εξασφαλίζεται από την υγιή επικοινωνία με τους γύρω του και την ελεύθερη έκφρασή του. Αρκεί να κοιτάξουμε γύρω μας στις πολύβουες κοινωνίες που ζούμε. Ο θόρυβος, η ταχύτητα και η κατανάλωση υλικών αγαθών κυριαρχούν πάνω σε οτιδήποτε είναι πνευματικό, έκφραση της εσωτερικής μας ανάγκης.

Σήμερα, η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης, αντί να μας οδηγούν προς ένα δρόμο κοινωνικότητας, διευκόλυνσης της καθημερινής ζωής και ευτυχίας, μας οδηγούν στην απομόνωση, τη σιωπή και τη μοναξιά. Επιτακτική λοιπόν είναι η ανάγκη να συγκινηθούμε και πάλι από αξίες διαχρονικές, όπως αυτές που εκφράζονται μέσω της τέχνης: μέσα από τη μουσική, το τραγούδι, το θέατρο, τα παραμύθια, τον χορό, την εικαστική έκφραση, την ποίηση. Η τέχνη λυτρώνει. Είναι επικοινωνία. Γέφυρα ανάμεσα στον εσωτερικό και τον εξωτερικό μας κόσμο.

Η εμπειρία της τέχνης συγκρίνεται μόνο με αυτή της φύσης. Η επαφή με την ομορφιά, την αρμονία, το ωραίο, προσφέρεται μέσω της τέχνης, αλλά  και της φύσης. Της φύσης που είναι η πηγή της ζωής μας. Της φύσης που χάνουμε σιγά-σιγά από την υπερβολική χρήση των νέων τεχνολογιών και της υπέρβασης στη χρήση των διαφόρων προϊόντων κατανάλωσης. Δηλαδή της υπερβολής στην παραγωγή σκουπιδιών και δηλητηρίων.

Τα μαθήματα έκφρασης μάς φέρνουν κοντύτερα στην αληθινή μας φύση, το βαθύτερό μας εαυτό. Τραγουδώντας, ζωγραφίζοντας, χορεύοντας, αναπαριστώντας τη ζωή με το σώμα μας, συνθέτοντας στίχους, ανοίγουμε τις «πηγές» που υπάρχουν μέσα μας. Πηγές αστείρευτες που αναβλύζουν δημιουργική δύναμη κι ενέργεια. Ερχόμαστε σε επαφή με το βαθύτερό μας «είναι». Την ουσία μας. Με τις θεϊκές και ζωοποιές δυνάμεις μέσα μας. Η επαφή μας αυτή είναι βαθύτατα θεραπευτική και αναζωογονητική. Μας επαναφέρει στη χαμένη μας ενότητα. Στην αίσθηση της ενότητας με τη φύση, που έχουμε χάσει, της ενότητας με τον κόσμο γύρω μας και μέσα μας.

Επιστρέφοντας τώρα στο χώρο της παιδείας, πιστεύω πως εδώ επικρατεί ο ίδιος κατακερματισμός που υπάρχει και στην κοινωνία. Οι διάφοροι τομείς της γνώσης δεν συνεργάζονται μεταξύ τους, λειτουργούν ξεχωριστά, πολλές φορές μάλιστα είναι αντίθετοι. Όπως οι θεωρητικές με τις θετικές σπουδές. Τα κύρια μαθήματα με τα δευτερεύουσας σημασίας. Αυτό επικρατεί σ΄ όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Από την πρωτοβάθμια έως την τριτοβάθμια.  Όμως, όταν η γνώση δεν συνδυάζεται με άλλες, από διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα, είναι σαν να βαδίζουμε σ΄ ένα τούνελ και να γνωρίζουμε μόνο μιαν έξοδο. Ενώ εμείς, ως εκπαιδευτικοί και ενήλικοι, θέλουμε να μάθουμε στο παιδί να βρίσκει διεξόδους, να κατανοεί το σύνολο ενός θέματος και τη σχέση που έχουν τα επιμέρους «τμήματα» με το «όλον».

Στο ελληνικό δημοτικό σχολείο, η διάταξη της διδακτέας ύλης είναι τέτοια, ώστε τα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα να λειτουργούν απομονωμένα και να διακρίνονται από μιαν αποσπασματικότητα. Το ζητούμενο είναι να υπερβούμε αυτή την αποσπασματικότητα και να δημιουργήσουμε ολότητες. Η διαθεματική διάσταση είναι μια λύση. Το μάθημα της τέχνης μπορεί να προσφέρει μιαν απάντηση στο πρόβλημα του κατακερματισμού, εφόσον λειτουργήσει ως louvre-tales-museumμέσο ενίσχυσης των άλλων γνωστικών πεδίων, εφόσον αξιοποιηθεί ο ρόλος του στο Αναλυτικό πρόγραμμα και δεν λειτουργήσει τυχαία, αυθαίρετα κι αποσπασματικά, από τη στιγμή που θα κατανοηθεί η σπουδαιότητα της ιδιαίτερης φύσης του. Αυτό το μάθημα βοηθά στην ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, την ψυχολογική του ισορροπία και εκτόνωση. Το βοηθά στο να εκφραστεί, να «βγάλει» την ενέργειά του δημιουργικά κι όχι καταστροφικά. Θεωρώ πως κάτι τέτοιο κρίνεται επείγον μπροστά στις προκλήσεις του μέλλοντος. Κατά τη γνώμη μου, βασικός στόχος της εκπαίδευσης είναι να βοηθά στην ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης και υγιούς προσωπικότητας, να μαθαίνει στο παιδί να επικοινωνεί, να επιβιώνει, να νιώθει θετικά  τον εαυτό του ως μέλος της κοινωνικής ομάδας και να μπορεί να δίνει λύσεις μόνο του και εκτός σχολείου, στα προβλήματα της ζωής.  Αντί του να δίνουμε εμείς μια μόνο προσωπική απάντηση και λύση στα προβλήματα, είναι καλύτερα να ενισχύουμε στα παιδιά την ικανότητα  να επινοούν περισσότερες λύσεις, επιλέγοντας την καλύτερη. Στις νέες εποχές που έρχονται, με τη γνώση να εξελίσσεται ραγδαία και να διαδίδεται ταχύτατα μέσω του ΄Ιντερνετ, δεν αρκεί μόνο να «πληροφορούμε» τα παιδιά για κάτι, πρέπει να τα καθιστούμε ενεργά, αυτόνομα και δημιουργικά. Ν΄ αγαπήσουν την έρευνα για τη γνώση και να την κάνουν τρόπο ζωής.

*Από το βιβλίο του Χ. Θεοδωρίδη: Εισαγωγή στη φιλοσοφία, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1955, σελ. 17, 18.

*Από το βιβλίο του Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ και Παύλου Χριστοδουλίδη, εκδ. Νεφέλη,1989, σελ. 219.

 ²Από το ίδιο βιβλίο, σελ. 216.

 

Πηγή: (Άρθρο της Μαριάννα Παυλίδου, Εικαστικός, Διδάσκουσα στη Σχολή Επιστημών της Αγωγής, ΔΠΘ στο art22)

http://users.sch.gr/izogakis/i-anagkaiotita-tis-technis-sto-scholeio-i-enotita-tis-kallitechnikis-ekfrasis-os-antivaro-ston-katakermatismo-ton-gnostikon-antikeimenon/