Το Θέατρο και οι Εικαστικές Τέχνες...

Γεράσιμος  Γερολυμάτος: "Αφίσα Φεστιβάλ,
 Πολιτιστική Διαδρομή  1992"

(Πρόκειται για μια σχέση χρόνου και χώρου που τοποθετεί τα συμβάντα μιας δράσης στο πλαίσιο της υλικής τους πραγμάτωσης)
Μια προσέγγιση του θέματος στα πλαίσια του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Θεάτρου που διοργάνωσε ο Καλλιτεχνικός-Πνευματικός Σύλλογος Αιγάλεω στις 28 Μαρτίου 2007

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος
(ΑΠΕΛΛΗΣ)


Αγαπητοί Φίλοι του Καλλιτεχνικού Συλλόγου Αιγάλεω,

Χαιρετίζω την πρωτοβουλία του Συλλόγου σας για την διοργάνωση τέτοιων ξεχωριστών εκδηλώσεων που, αν και έχουν θεωρητικό ενδιαφέρον, είναι όμως αναγκαίες για τη σφαιρικότητα της γνώσης της τέχνης. Αισθάνομαι τιμή για την πρόσκληση που μου έγινε από τον πρόεδρο του Συλλόγου, ηθοποιό και σκηνοθέτη κ. Γιώργο Σαλτόγλου, να αναφερθώ στη σχέση του θεάτρου με τις εικαστικές τέχνες.


Ίσως να υπάρχουν άλλοι, πιο κατάλληλοι από εμένα για μια τέτοια θεωρητική προσέγγιση, όμως υποθέτω πως αιτία της πρόσκλησης μου ήταν το εικαστικό δρώμενο με τον τίτλο «ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ», που παρουσίασα υπό την αιγίδα του Δήμου Αιγάλεω το 2005, και στο οποίο πραγματευόμουν την παράλληλη λειτουργία διαφορετικών τεχνών και μεταξύ αυτών τη σχέση θεάτρου και ζωγραφικής.

Ως εικαστικός καλλιτέχνης, λοιπόν, είχα πάντα ένα θεωρητικό ενδιαφέρον για τη σχέση των τεχνών, ώστε να μπορώ να μοιραστώ μαζί σας ορισμένες σκέψεις και συμπεράσματα, που αποτέλεσαν τις βασικές ιδέες του πειραματισμού. Ο σκοπός ήταν, δηλαδή, να καταδειχθεί η συγγένεια των τεχνών μέσα από διαφορετικά μέσα έκφρασης και είδη τέχνης και μέσω της σύγκλισης στο θεματικό περιεχόμενο μιας ιστορίας.

Το αντικείμενο της αποψινής συζήτησης βρίσκεται, λοιπόν, τόσο κοντά στην καλλιτεχνική αναζήτηση του εικαστικού δρώμενου, ώστε αν μου επιτρέψετε να αναφερθώ με λίγα λόγια στις σκέψεις που δημιούργησαν «ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ», θα αγγίξουμε ταυτόχρονα και την ουσία του θέματος.

Στο δρώμενο, που αφορούσε μια ελεύθερη προσέγγιση της Αποκάλυψης του Ιωάννη, συνέπραξαν οι εξής τέχνες: Τα εικαστικά με 25 έργα Ζωγραφικής και με καλλιτεχνική εγκατάσταση στον περιβάλλοντα χώρο, Θέατρο και Μουσική διάρκειας 40΄, έμμετρη Ποίηση 346 στίχων, Χορός και Τραγούδι. Αρκετοί άνθρωποι εργάστηκαν για να υλοποιηθεί αυτό το εγχείρημα. Αναφέρω την θεατρική ομάδα του Δήμου Αιγάλεω και την υπεύθυνη κα Μυρ. Σακκά, τον μουσικοσυνθέτη κ. Χρ. Γεωργακόπουλο που σύνθεσε την πρωτότυπη μουσική του δρώμενου και τέλος τον κ. Γ. Σαλτόγλου που σήκωσε το βάρος του ρόλου του κεντρικού ήρωα Ιωάννη.

Ένας ζωγράφος, ένας γλύπτης, ένας ποιητής, ένας ηθοποιός, ένας μουσικός ή ένας χορευτής, μπορούν να εκφράσουν το ίδιο συναίσθημα ή να πουν την ίδια ιστορία και το μόνο που αλλάζει είναι τα μέσα, που η κάθε τέχνη τους υποχρεώνει να χρησιμοποιήσουν. Οι τέχνες εξαρτώνται απόλυτα από την αίσθηση με την οποία γίνονται αντιληπτές, η ζωγραφική και η γλυπτική από την όραση και την αφή, η μουσική από την ακοή, το θέατρο και η ποίηση από την ακοή και την όραση κ.λ.π. Η αίσθηση είναι αυτή που καθορίζει τα μέσα έκφρασης της κάθε τέχνης και όλες οι τέχνες είναι προσαρμοσμένες στις βασικές αισθήσεις του ανθρώπου.

Πρακτικά, είναι αδύνατο να ζωγραφίσει κάποιος με νότες ή να παίξει μουσική με χρώματα, αν και σε ανώτερο επίπεδο αίσθησης, ακόμη και αυτό είναι δυνατό. Ο διαχωρισμός των τεχνών βάσει του αισθητήριου οργάνου, προσδιορίζει και το είδος των μέσων που είναι κατάλληλα και εύληπτα, ώστε να είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία, όπως είναι τα χρώματα, οι φυσικές ύλες, οι νότες, ο λόγος, η κίνηση του σώματος, ή ακόμη και μια σύνθεση ορισμένων εξ αυτών. Σε αισθητικό επίπεδο τα μέσα αυτά προσλαμβάνονται και ερμηνεύονται με τρόπο διαφορετικό, όμως η λειτουργία της συνείδησης και τα αίτια που εμπνέουν την καλλιτεχνική έκφραση παραμένουν αναλλοίωτα και ενιαία.

Οι τέχνες δεν έχουν μόνο διαφορές, έχουν και ομοιότητες. Μάλιστα, ενώ οι εξωτερικές διαφορές (μέσο αίσθησης και τρόπος αισθητικής πρόσληψης) είναι λίγο-πολύ επιφανειακές και μορφολογικές, οι εσωτερικές ομοιότητες είναι θεμελιώδεις και ουσιαστικές. Είναι μια σκέψη που αποτελεί βαθιά πεποίθησή μου, πως το πρώτο από τα κοινά σημεία των τεχνών είναι η γενεσιουργός αρχή της συνείδησης από την οποία εκπορεύεται επίσης η θρησκεία. Το γεγονός ότι η προέλευση των διαφορετικών τεχνών είναι κοινή, γίνεται φανερό, από το ότι μπορούν να συγκλίνουν στο ίδιο σημείο όταν αποκτούν ένα κοινό σκοπό.

Ένα δεύτερο από τα κοινά σημεία των τεχνών, είναι ο ρυθμός, που βρίσκεται σε όλες τις μορφές της τέχνης και εμφανέστερα στη μουσική και στις τέχνες του λόγου. Ο ρυθμός είναι πρωταρχικός και καθολικός και για αυτό ξεφεύγει από τα περιορισμένα πλαίσια της τέχνης καθώς αγγίζει την αρχή του σύμπαντος και τη λειτουργία του, αφού και αυτό ακόμη διέπεται από τις κινήσεις του ρυθμού. Τόσο μακριά φτάνουν λοιπόν οι ρίζες της τέχνης, φυσικά μέσα από την αντίληψη του ανθρώπου, και είναι τα πρότυπα της τόσο αρχετυπικά και κοσμικά, που όχι αδίκως συνδέθηκε από τους πρωτόγονους και τους αρχαίους με την έννοια της θρησκείας. Πίστευαν, μάλιστα, ότι οι τέχνες δόθηκαν στους ανθρώπους από κάποιους θεούς. Όμως αυτό θα ήταν θέμα μιας άλλης συζήτησης.

Αναφέραμε τον ρυθμό και είναι νομίζω το καλύτερο παράδειγμα για να δούμε τη σχέση του με τις τέχνες. Όταν λέμε ρυθμό εννοούμε μια συνεχή εναλλαγή σημείων. Αποτέλεσμα αυτής της πολλαπλότητας και της ποικιλίας είναι μια ποιοτική διαφορά των σημείων που γίνεται αισθητή ως ρυθμός. Η εναλλαγή αυτή προϋποθέτει την κίνηση, καθώς η έλλειψη του ρυθμού (η μονοτονία), έστω και του άτακτου, σημαίνει ακινησία. Η κίνηση απαιτεί χρόνο και χώρο, έτσι ο ρυθμός διαπερνά και τις δυο διαστάσεις. Όπως για να ορίσουμε μια ευθεία στο χώρο χρειαζόμαστε δυο σημεία, έτσι και για να παραχθεί κάποιος χρωματικός ή μουσικός ρυθμός χρειάζονται το λιγότερο δυο τόνοι ή δυο χρώματα, που θα προσδιορίζουν τα άκρα ενός χρονικού διαστήματος ή μιας επιφάνειας. Αν, για παράδειγμα, κάποιος προσπαθούσε να ζωγραφίσει με μαύρο χρώμα πάνω σε μια μαύρη επιφάνεια, ή αν προσπαθούσε να φτιάξει μια μουσική σύνθεση μόνο με τη νότα ντο, η έλλειψη ποιοτικής διαφοράς των στοιχείων θα καθιστούσε αδύνατη την ύπαρξη του ρυθμού και κατά συνέπεια την ύπαρξη της τέχνης. Άρα ο ρυθμός είναι βασική προϋπόθεση για την τέχνη.

Υπάρχουν τέχνες που κινούνται στη διάσταση του χρόνου και άλλες που λειτουργούν στη διάσταση του χώρου. Όλες όμως διαθέτουν ρυθμό. Η μουσική και η ποίηση είναι οι κατ΄εξοχήν τέχνες του χρόνου. Η ζωγραφική, η γλυπτική και οι άλλες εικαστικές τέχνες του χώρου, ενώ το θέατρο και ο χορός βρίσκονται σε μια ενδιάμεση θέση. Στη μουσική ο ρυθμός εκφράζεται από την εναλλαγή των νότων, στην ποίηση και στο θέατρο από τη σύνθεση των φθόγγων και του λόγου, στο χορό από τη σύνθεση των κινήσεων, στη ζωγραφική από τα χρώματα και τους τόνους, στη γλυπτική, στην κεραμική και στην αρχιτεκτονική από την εναλλαγή των επιπέδων και των όγκων σε σχέση με το φως. Σε ψυχολογικό επίπεδο ο ρυθμός είναι ακόμη φορέας ψυχικών και συναισθηματικών ταλαντώσεων, αφού και η ψυχική διάθεση υπακούει σε κάποιο ρυθμό και εναλλάσσεται διαρκώς. Ο ρυθμός, είναι όπως ανέφερα ένα είδος κυριολεκτικής ή νοητής κίνησης και σαν τέτοιος είναι σε θέση να προκαλεί στον θεατή ή τον ακροατή τη συν-κίνηση, όταν ο ρυθμός του έργου μπορεί να επηρεάσει τον δικό του ψυχικό ρυθμό.

Σε ότι αφορά τη σχέση που μας ενδιαφέρει εδώ, του θεάτρου με τις εικαστικές τέχνες, οι περισσότεροι σκέφτονται τη σκηνογραφία. Πράγματι η σκηνογραφία -όπως λέει και το όνομά της- είναι μια μορφή εικαστικής αντίληψης που βρίσκεται πολύ κοντά στο θέατρο ακριβώς επειδή ο σκοπός της είναι να υπηρετήσει τις ανάγκες του θεατρικού έργου. Η σκηνογραφική δομή είναι αυτή που δημιουργεί τον χώρο όπου εξελίσσεται το έργο, όμως δεν είναι απαραίτητη για την ύπαρξη της θεατρικής τέχνης. Η δύναμη του θεάτρου βασίζεται πρώτα στον ήχο και στο λόγο και κατά δεύτερον στην εικόνα, και οι περισσότεροι θα θυμάστε κάποιες εξαίσιες μεταφορές θεατρικών παραστάσεων στο ραδιόφωνο. Την ίδια ανάγκη υπηρετεί και η ενδυματολογία που ντύνει τους ήρωες, καθώς τα κοστούμια μπορούν να δώσουν πλήθος άλλων πληροφοριών και μια ρεαλιστική απόδοση της εποχής και του χώρου όπου αναφέρεται το έργο. Μπορεί, λοιπόν, να πει κάποιος, ότι η σχέση μεταξύ της σκηνογραφίας (των εικαστικών τεχνών) και του θεάτρου είναι μια σχέση χώρου και χρόνου, που τοποθετεί τα γεγονότα μιας δράσης στο χώρο και στο πλαίσιο της υλικής τους πραγμάτωσης.

Όμως το στοιχείο της θεατρικότητας εμφανίζεται και στις εικαστικές τέχνες. Για παράδειγμα στο κίνημα του Μπαρόκ τον 17ο αιώνα, που τα θέματά του χαρακτηρίζονται από μια έντονη σκηνική αντίληψη των κινήσεων και των μορφών. Βεβαίως, δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε και μια σύντομη αναφορά στο Θέατρο Σκιών, το γνωστό Καραγκιόζη, όπου τους έμψυχους ήρωες της παράστασης αντικαθιστούν τα ζωγραφικά περιγράμματα χαρακτήρων.

Θα μας βοηθούσε όμως πολύ, αν καταλαβαίναμε την αρχική λειτουργία των τεχνών. Η μίμηση, είναι η τρίτη χαρακτηριστική ομοιότητα της εσωτερικής λειτουργίας που διαθέτουν όλες οι τέχνες. Ο Αριστοτέλης δίνοντας τον ορισμό της τραγωδίας κάνει λόγο για «μίμηση πράξεως σπουδαίας και τελείας…». Με τον όρο μίμηση υποδηλώνονται διάφορα πράγματα. Κατά αρχήν ότι το έργο τέχνης είναι μια προσπάθεια αναπαράστασης κάποιου πράγματος ή ενός γεγονότος. Κατά δεύτερον, ότι η τέχνη εξαρτάται από τα αρχέτυπα που την τροφοδοτούν με θέματα. Η λέξη υποκριτική επίσης υποδηλώνει τη μίμηση ενός άλλου χαρακτήρα από αυτόν του υποκείμενου, ενώ η λέξη «μίμος» χρησιμοποιούταν κάποτε σαν ένα άλλο όνομα για τον ηθοποιό. Η λέξη ζω-γραφική στην ελληνική γλώσσα υποδηλώνει καθαρά επίσης την λειτουργία αυτή, καθώς «ο την ζωή-γράφων» =ο ζωγράφος, είναι αυτός που αναπαριστά κάτι από την ζωή. Ένα τέταρτο κοινό σημείο, είναι και το αίσθημα ταύτισης που προκαλείται στο θεατή ή ακροατή ενός έργου με τα πρόσωπα ή την ιστορία που αποδίδονται, και το οποίο μπορεί να αναλυθεί με ψυχολογικούς όρους.

Σύμφωνα με διάφορους μελετητές οι θρησκευτικές τελετές αποτελούσαν μίμηση-αναπαράσταση κάποιου αρχικού συμβάντος ή φυσικού αρχέτυπου. Αυτή η διαπίστωση φέρνει τις τέχνες πολύ κοντά στη θρησκεία και στις μαγικές τελετές των προϊστορικών χρόνων. Στις τελετές αυτές συμμετείχαν με το δικό τους τρόπο όλες οι τέχνες. Η γλυπτική με τα ξόανα της θεότητας, η ζωγραφική με τα διάφορα σύμβολα και τους χρωματισμούς. Η μουσική, ο χορός και το τραγούδι ήταν αναπόσπαστα μέρη κάθε θρησκευτικής τελετής, όπως ακριβώς είναι και σήμερα, αν παρατηρήσει κανείς τη «σκηνή» όπου διαδραματίζονται τα τεκταινόμενα της χριστιανικής θείας λατρείας ή άλλων τελετών. Για την ακρίβεια δεν υπήρχε τελετή χωρίς αυτά. Το θέατρο επίσης στην πρωτόγονη μορφή του, υπήρχε ως προσπάθεια μίμησης ζώου ή προσώπου ή θεότητας.

Πράγματι, το Θέατρο στην Ελλάδα, ήταν κατά αρχήν δημιούργημα λατρευτικών αναγκών και τελετών για τη γονιμότητα και την ευφορία της γης και χάνεται στα βάθη του χρόνου. Οι θίασοι στην αρχή ήταν λατρευτικοί σύλλογοι που είχαν την ευθύνη της τελετουργικής αναπαράστασης και των πομπών και γενικά της τέλεσης των εορτών κάθε χρόνο και σε συγκεκριμένη εποχή, προς τιμήν του θεού της γονιμότητας και του αμπελιού, Διόνυσο. Άλλωστε οι μεγάλοι ποιητικοί και θεατρικοί αγώνες στην Αθήνα γίνονταν κατά τη διάρκεια της θρησκευτικής εορτής των Διονυσίων. Από εδώ ξεπηδούν τα αρχικά νοήματα πολλών λέξεων και συμβόλων. Ο αριστοφανικός φαλλός, οι σεξουαλικές αναφορές στις κωμωδίες, υπενθυμίζουν αυτήν ακριβώς την γονιμική καταγωγή της θεατρικής τέχνης, που μιμείται το αρχικό συμβάν της γονιμότητας στη φύση. Ακόμη η λέξη κομμός =έκσταση, βύθισμα, εξ ου και το κώμα, από την οποία προέρχεται και η λέξη κωμωδία, ή η λέξη ορχήστρα από το «όρχεις σείων» που υποδηλώνει έναν ξέφρενο χορό που οδηγεί τον πιστό σε έκσταση.

Περί τον 6ο αι. π.Χ, έλαβε με τους θιάσους την πρώιμη μορφή με την οποία έφτασε στην κλασική εποχή, όπου και του δόθηκε από τους μεγάλους τραγικούς η όψιμη μορφή με την οποία έγινε παγκοσμίως γνωστό, εισάγοντας στο ρεπερτόριο του θεάτρου νέα θέματα που απασχολούσαν την αρχαία κοινωνία και διάφορες τεχνικές καινοτομίες. Οι εικαστικές τέχνες συμμετείχαν ήδη στις θεατρικές παραστάσεις με διάφορες μορφές όπως, μάσκες, ενδύματα, μηχανισμούς σκηνής κλπ.

Θεός και προστάτης του Θεάτρου ήταν, και όχι τυχαία, ο Διόνυσος, ένας θεός της γονιμότητας και της γεωργίας, όπως ήταν και η Δήμητρα, αλλά με δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Άλλωστε η απευθείας σχέση του θείου με το θέατρο, φαίνεται και από την ετυμολογική ρίζα των λέξεων θέατρο και θίασος που προέρχονται από το θεός, αλλά και από την λέξη ηθο-ποιός που δηλώνει απερίφραστα το διδακτικό ρόλο που καλούνταν να παίξει ο άνθρωπος του θεάτρου την εποχή εκείνη στην κοινωνία και στα ήθη της. Προσθέτω επίσης ότι ο όρος θέατρο, έχει γίνει παγκόσμια αποδεκτός, καθώς δεν υπάρχει σε καμιά άλλη γλώσσα του κόσμου μια λέξη που να αποδίδει το πλήρες νόημα της τέχνης αυτής, αλλά και του χώρου της.

Ολοκληρώνοντας το θέμα, υπενθυμίζω, ότι θίξαμε με τρόπο πολύ συνοπτικό πολλά άλλα ζητήματα που αφορούν το θέατρο και τις υπόλοιπες τέχνες, όπως είναι η σχέση τους με τη θρησκεία, η σχέση του θεάτρου με τη μουσική και το χορό, και άλλα που, αν ίσως μας δοθεί ξανά η δυνατότητα μπορούμε να αναφερθούμε πιο ειδικά.