Φώτης Κόντογλου (1895-1965)

Φ. Κόντογλου: ΙΣ.ΧΣ. Παντοκράτωρ

Το τελευταίο μνημείο του Φώτη Κόντογλου:

Ιερά Μονή Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Οινουσσών-Χίου

Επιμέλεια του Αγιογράφου

Κωστή Παντελάκη

Ο κυρ-Φώτης ο ακαταπόνητος εργάτης του λόγου και του χρωστήρα γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Κυδωνίας. Ήταν γιος του Νικολάου και της Δέσπως Αποστολέλη και το τέταρτο παιδί της οικογένειας. Από πολύ μικρός πήγε κοντά στο θείο του Ηγούμενο Στέφανο Κόντογλου στη Μονή της Αγίας Παρασκευής της Κυδωνίας όπου πήρε και το επίθετο του θείου του.

Μετά τη μικρασιατική καταστροφή φθάνει πρόσφυγας στη Μυτιλήνη και αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου αφιέρωσε μια ολόκληρη ζωή από συνεχείς αγώνες για την Ορθοδοξία και συνέβαλε σημαντικά στη φανέρωση και διάδοση της ελληνορθόδοξης παράδοσης του τόπου μας. Ο Κόντογλου ήταν προικισμένος με πολλά χαρίσματα. Υπήρξε πεζογράφος, ζωγράφος, αγιογράφος, μια κορυφαία μορφή της νεοελληνικής ιστορίας που ιστόρησε αρκετούς ναούς, εκκλησάκια και δημόσιους χώρους, ενώ άφησε αρκετές επιστολές, βιβλία και άρθρα.

Το 1963 ο Φώτης Κόντογλου ένιωσε μεγάλη ευγνωμοσύνη για την οικογένεια του Πανάγου Διαμαντή Πατέρα η οποία του έδωσε την ευκαιρία να ιστορήσει «εις δόξα θεού» και να επισφραγίσει το έργο του στο καθολικό της ιεράς μονής Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Οινουσσών-Χίου και να μείνει στον αιώνα μνημείο ευλάβειας.

Παίρνοντας αφορμή από το 20^ο κεφάλαιο των Πράξεων των Αποστόλων στίχος 15: «εκείθεν αποπλεύσαντες τη επιούση κατηντήσαμεν εις αντίκρυ Χίου, τη δε ετέρα παρεβάλομεν εις Σάμον». Ο Κόντογλου εξέφρασε τη γνώμη, μετά από προσεκτική εξέταση της περιοχής ότι κατά πάσα πιθανότητα το μέρος όπου προσορμίστηκε ο Μέγας Απόστολος είναι ο κολπίσκος της μονής. Στο γεγονός αυτό άλλωστε οφείλεται και η εξαιρετική ευλογία που έλαβε ο τόπος. Ο Κόντογλου φιλοτέχνησε στη συνέχεια μια πρωτότυπη εικόνα, η οποία κοσμεί το νάρθηκα του καθολικού.

Αθανάσιος Διάκος-Ο Αετός της Ρούμελης
Δημαρχείο Αθηνών-1943

Απίστευτος υπήρξε ο πόθος, ο ζήλος και η διάθεση με την οποία εργαζόταν μέρα-νύχτα για να προλάβει να τελειώσει, ενώ και ο ενθουσιασμός υφίστατο έντονος παρά το προχωρημένο της ηλικίας του. Άξιο αναφοράς είναι το ότι ο ίδιος δούλευε όχι για τα χρήματα, αλλά για να καμαρώσει το έργο του, ένα έργο που φάνταζε ιδεώδες στη σκέψη του. Ο μεγάλος ζωγράφος ζωγράφισε όλα τα σχέδια του τρούλου (Παντοκράτωρ, Προφήτες) και τους τέσσερις Ευαγγελιστές στα σφαιρικά τρίγωνα και της Πλατυτέρας στην αψίδα του ιερού. Τα ανωτέρω δημιουργήθηκαν με την τεχνική του «φρέσκο», ενώ στην πιστή εκτέλεση των σχεδίων του συνέβαλε ο μαθητής του Κώστας Γεωργακόπουλος. Εξαιτίας του αιφνίδιου θανάτου (23/7/1965) δεν πρόλαβαν να ολοκληρωθούν δυστυχώς οι τοιχογραφίες της μονής. Εικόνες του Φώτη Κόντογλου βρίσκονται στο τέμπλο του καθολικού όπως επίσης και στα προσκυνητάρια.

Τέμπλο: 1) ΙΣ.ΧΣ, ο Ψυχοσώστης, 2) ΜΡ.ΘΥ, η Μυρτιδιώτισσα, 3) Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 4) Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, 5) Ο Άρχων Μιχαήλ, 6) Ο Άρχων Γαβριήλ, 7) Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (βημόθυρα) 8) Η φιλοξενία του Αβραάμ, 9) Η Σταύρωσις (λυπηρά).

Δεσποτικό, Ο Μέγας Αρχιερεύς. Στα προσκυνητάρια: 1) Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 2) Ο Απόστολος Παύλος (στις Οινούσσες), 3) Ο Άγιος Ραφαήλ, ο Άγιος Νικόλαος και η Αγία Ειρήνη, 4) Η Αγία Ειρήνη Παρθενομάρτυς και η Αγία Ειρήνη η Χρυσοβαλάντου, 5) Ο Άγιος Νικόλαος ο Θαυματουργός.

Στην οροφή του κτητορικού τάφου έχουν επικολληθεί (αποσπάσθηκαν από το ιδιόκτητο ναϋδριο της οικογένειας Πατέρα στο Παλιό Ψυχικό-κτήτορος της μονής) οι εξής θαυμάσιες τοιχογραφίες του Κόντογλου και των μαθητών του: 1) Ο Παντοκράτωρ, 2) Τέσσερις παραστάσεις της Αναστάσεως: α) η «Εις Άδου Κάθοδος», β) η Ψηλάφησης του Αποστόλου Θωμά, γ) η Του Χριστού εν Τιβεριάς Εμφάνισης, δ) η Έγερσις του Λαζάρου.

Μια από τις επιστολές του Φώτη Κόντογλου προς την οικογένεια Πατέρα παρατίθεται κάτωθι. Στην επιστολή αυτή διακρίνεται έντονα το πώς διερμηνεύει την αγιογραφική τέχνη του με νέα σχέδια και πόσο πανάξιος είναι στη συνέχιση της βυζαντινής παράδοσης, χωρίς να αντιγράφει στεγνά πρότυπα.

Αθήναι 4 Δεκεμβρίου 1963

Πρόσφυγες ή η Κοιλάδα του Κλαυθμώνος

«Αγαπητοί κ. Πανάγο και κυρία Κατίγκω, χαίρετε εν Κυρίω.

Ο Κύριος να σας δίνει υγεία και να σας δυναμώνει. Σας στέλνω ένα αντίτυπο από σχέδιον του Ευαγγελισμού, έτερον στέλνω στον Κώστα Γεωργακόπουλο. Το έκανα δια να αγιογραφήσει με φρέσκο το υπέρθυρον του ναού κι επειδή η παράστασις του Ευαγγελισμού έγινε τρεις φορές για το καθολικό της μονής σας, α) δια το εικονοστάσιον, β) δια το προσκυνητάρι και γ) δια τα βημόθυρα. Έκαμα διαφορετικά σχέδια πρωτότυπα δια να μην είναι σαν αντίγραφα το ένα του άλλου. Έτσι δια το υπέρθυρον και μάλιστα αφού πρόκειται να γίνει τοιχογραφία, έκαμα τέταρτον σχέδιον όλως διόλου διαφορετικόν, με τον άγγελον εις άλλην στάσιν και πτυχολογίαν και με την Παναγίαν καθημένην. Σημειώσατε ότι κάθε φορά κάμνω δυο-τρία προσχέδια με μολύβι και τα μελετώ ώστε να γίνει το τελειωτικόν άρτιον, όπως το βλέπετε.

Σας τα εκθέτω αυτά διότι ίσως δεν έχετε αντιληφθεί αρκετά τον τρόπο εργασία μας ώστε ό,τι ζωγραφίζομεν να είναι πρωτότυπον (χωρίς να απομακρυνθεί από την παράδοσιν), δηλαδή δημιουργικόν που να μην υπάρχει  όμοιόν του ούτε εις τους παλαιούς εικονογράφους. Οι άλλοι αγιογράφοι κάμνουν αντίγραφα (κατά το πλείστον και αυτά κακά, χωρίς έμπνευσιν) ή από κανένα αρχαίον πρότυπον ή από δικά μου.

Όσον δια την Παναγίαν ως Σκέπην του Κόσμου, ο κ. Γεωργακόπουλος μου είπε ότι δεν είναι εύκολον να γίνει τώρα όπως ίσως σας εξήγησε και ο ίδιος. Άλλωστε έως τας 15 Σεπτεμβρίου πρέπει να τελειώσει το τμήμα που ανελάβομεν να ζωγραφίσωμεν και να ευρίσκεται εις Αθήνας λόγω των καθηκόντων του εις τη Σχολήν. Η Μαρία και τα παιδιά σας χαιρετούν και σας ασπάζονται. Τα ονόματά σας μνημονεύονται εις όποιαν εκκλησίαν, εξωκκλήσιν ή μοναστήρι ευρεθούμεν».

Με την αγάπη του Χριστού,

Φώτης Κόντογλου

Βιβλιογραφία:

«Ο ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ» Ι. Μ. Χατζηφώτη Εκδόσεις Αλκυών, Αθήνα 1994

Φωτογραφία και αποσπάσματα από την έκδοση Ιερού Γυναικείου Κοινοβίου «Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου» Οινουσσών-Χίου, 1998