ΘΗΡΑ: τελετές μύησης της Αιγαιακής Θεάς

Οικίες στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης

Της Ελευθερίας Αναγνωστάκη Τζαβάρα

Ποιήτριας- τ. Γ. Γ. Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών

«Κύκλος Άδη οι Κυκλάδες, καταμεσής στην αφρόεσσα θάλασσα του Αιγαίου. Νησιά περήφανα, σκληρά, αγέρωχα, φτιαγμένα από γόνιμη μαρμάρινη μάζα. Οι Έλληνες της αρχαιότητας τα ονόμασαν Κυκλάδες γιατί τα φαντάζονταν παραταγμένα σε κύκλο γύρω από το Ιερό Νησί του Απόλλωνα, τη Δήλο. Κι η Θήρα, ένας βράχος καμένος, απομεινάρι της οργής του ηφαιστείου που συγκλόνισε συθέμελα στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας π.Χ, όλη τη λεκάνη της Μεσογείου. Βυθίζει φλεγόμενες ρίζες της σε θάλασσα μαύρη μέσα στον αντίλαλο των ηφαιστειακών πυρρίχιων χορών της φλογερής λάβας».

Μετά την τρομερή έκρηξη του ηφαιστείου η αρχαία Στρογγύλη κατακερματίστηκε και τα νερά του Αιγαίου κατάπιαν ολόκληρο το κεντρικό κομμάτι του νησιού. Όταν η οργή του ξεθύμανε απόμειναν τρία ξέχωρα κομμάτια καμένης γης, η σημερινή Θήρα, η Θηρασιά και το Ασπρονήσι και στη μέση ο μεγαλύτερος κρατήρας -καλδέρα-σε βάθος στον κόσμο με έκταση 83 τ. μ διάμετρο 10 και βάθος 400 μέτρα. Μια άβυσσος που μέσα της αντηχεί ακόμα ο ήχος του θανάτου και χτυπά το χάος τα πέλματά του στην ερημιά της αρχαίας νύχτας.

Όπως μας αφηγείται ο Ηρόδοτος το πανέμορφο κυκλαδίτικο νησί που είχε θαφτεί κάτω από την καυτή τέφρα, ονομάστηκε ΚΑΛΛΙΣΤΗ από την ομορφιά του και κατοικήθηκε και πάλι στα τέλη του 13^ου π.Χ αι., από την γενιά του ΚΑΔΜΟΥ κι αργότερα από Δωριείς με επικεφαλής τον ΘΗΡΑ που του χάρισε το όνομά του. Ταξιδεύοντας στους ιριδισμούς της αιωνιότητας με φως Πελασγικό, η Θήρα έπαιξε από τα πανάρχαια χρόνια το ρόλο του προγεφυρώματος μεταξύ Ανατολής και Δύσης μαζί με την Κρήτη, τη Μήλο, τη Ρόδο και την Κύπρο.

Βιγλάτορες αετοί θαλασσινοί, έμπειροι και τολμηροί θαλασσοπόροι, οι Κυκλαδίτες από τους πανάρχαιους χρόνους, όργωναν με τα πρωτόγονα σκαφίδιά τους τις γύρω θάλασσες διαπρέποντας στην πειρατεία. Στην εποχή των μετάλλων ολόκληρο το Αιγαίο αυλακωνόταν από Κυκλαδικά σκάφη, στα μέσα όμως της τρίτης χιλιετίας αρχίζουν να χάνουν τον έλεγχο των θαλασσίων επικοινωνιών. Είναι η εποχή που η Μινωική Κρήτη αρχίζει να αναπτύσσει εμπορικές σχέσεις με Αίγυπτο, Συρία και τη Μικρά Ασία. Τα Μινωικά, ποντοπόρα καράβια συχνά θα βρέθηκαν μπροστά στα πειρατικά των Κυκλαδιτών. Η θαλασσοκράτειρα Κρήτη ελευθέρωσε τους θαλάσσιους δρόμους που της εξασφάλιζαν την ανάπτυξη του εμπορίου κι αρχίζει να προβάλλει έντονη η παρουσία κρητικών πολιτιστικών στοιχείων σε όλο το χώρο του προϊστορικού Αιγαίου. Πρώτος ο Μίνως, όπως λέει κι ο Θουκυδίδης, κατόρθωσε να απαλλάξει την θάλασσα από την πειρατεία και να κυριαρχήσει στις Κυκλάδες.

Οικίες στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης

Ωραία τα καλοκαίρια με τις ανατολές και τα ηλιοβασιλέματα που βάφουν την θάλασσα με κοκκινωπές ανταύγειες στα ΦΗΡΑ, στην ΟΙΑ, το ΑΚΡΩΤΗΡΙ, πάνω στο σπαραγμένο μισοφέγγαρο της σύγχρονης ΣΑΝΤΟΡΙΝΗΣ. Παλλόμενο νεφέλωμα η άλως των αναθυμιάσεων από τον κρατήρα πάνω στο νησάκι της Νέας Καμένης, μας θυμίζει εκείνη την φρικαλέα μήτρα του σκότους που ξύπνησε φλεγόμενη και χύθηκε στην άβυσσο για να βεβαιώσει την αιωνιότητα για το πρόσκαιρο του ανθρώπινου βίου. Στα ριζώματα των πυλώνων της στεριάς οι αφρίζουσες παραλίες, το φρύδι του γκρεμού, ο φιδογυριστός δρόμος και παντού ο καταγάλανος ουρανός με το θαύμα του ήλιου να ντύνει με χρυσάφι την απεραντοσύνη του βαθυκύανου Αιγαίου με τα δελφίνια και τα χελιδονόψαρα. Στις φαιοκόκκινες και μαύρες επιφάνειες των βράχων φωλιάζουν άσπρα νησιώτικα σπίτια πλωρίζοντας τα παράθυρά τους στ΄ ανοιχτά της θάλασσας. Πάνω τους κρέμεται η έκπληξη της αβύσσου καθώς ισορροπούν στο πρόσωπο του χάους και ξυπνούν με φωνές και γέλια, χορούς κι έρωτες την κοιμώμενη ιερή μνήμη.

Επί χιλιετίες η θηραϊκή γη έκρυβε τα θαυμαστά μυστήρια της προϊστορικής πόλης που σαβανώθηκε με τη λάβα που ξέβρασε το ηφαίστειο. Κι ήταν αυτός ο αποτρόπαιος μαύρος μανδύας που διατήρησε κάτω από την προστατευτική του σκέπη όλη τη λάμψη και την ομορφιά του πανάρχαιου, λαμπρού πολιτισμού της. Στον προϊστορικό οικισμό, το Ακρωτήρι, όπως λέγεται η περιοχή του νοτιότατου άκρου στα Φηρά της Σαντορίνης κατάντικρυ στην Κρήτη, στα πρωτοελληνικά χρόνια των Πελασγών, υπήρχε μια μεγάλη πόλη με φυσικό λιμάνι που θάφτηκε αλλά και προστατεύτηκε από τεράστια στρώματα τέφρας γύρω στο 1500 π.Χ.

Αυτήν την πόλη με τα άπειρα θαύματα της προϊστορικής κοινωνίας έφερε στο φως η σκαπάνη των αρχαιολόγων Σπύρου Μαρινάτου και Χρήστου Ντούμα. Οι ανασκαφές στην αρχαία Θήρα και στο Ακρωτήρι έβγαλαν το νησί από την αφάνεια. Από την 3^η χιλιετία π.Χ., διαμορφώνεται ένας ακμαίος πολιτισμός που υπολογίζεται σαν ο πρώτος στην Ευρώπη με αφετηρία και κέντρο την Κρήτη. Τα πυκνοκατοικημένα και με φυσική οχύρωση νησιά του Αιγαίου αναπτύσσουν τη ναυτιλία, το εμπόριο, την αμπελουργία, τη μεταλλουργία κι ακόμη την τέχνη της αγγειοπλαστικής και της γλυπτικής. Τέχνη θαυμαστής και μοναδικής απλότητας και ομορφιάς, αμάλγαμα ανεξαρτησίας από το πρωτομινωικό κέντρο, έμελλε να γίνεται ο δάσκαλος της σύγχρονης τέχνης.

Οι μαρμαρογλύπτες της ΠΑΡΟΥ, της ΝΑΞΟΥ, της ΜΗΛΟΥ, της ΑΜΟΡΓΟΥ, της ΘΗΡΑΣ ήταν οι πιο φημισμένοι στην προιστορική Ελλάδα με τα περίφημα ΚΥΚΛΑΔΙΚΑ ΕΙΔΩΛΙΑ. Η αφθονία λευκού μαρμάρου στα κυκλαδικά νησιά ευκόλυνε την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής δραστηριότητας από την πρώιμη φάση του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού. Για μια ολόκληρη χιλιετία συνεχίζεται αδιάκοπη η παραγωγή των βιολόσχημων, μικρών ειδωλίων μέχρι τις ολόσωμες γυναικείες μορφές με τα αμυγδαλωτά κεφάλια.

Αρπιστής από την Κέρο
 (περ. 2.800-2.200 π.Χ)

Μια μεγάλη κατηγορία ειδωλίων εικονίζουν γυναίκες σε προχωρημένο στάδιο εγκυμοσύνης. Επάνω στο κατάλευκο μάρμαρο σμίγουν τα πόδια σφιχτά και το στήθος μόλις και διαγράφεται πάνω από τα διπλωμένα χέρια. Το τρίγωνο της ήβης φυλάει την ανάμνηση από το άγγιγμα του ήλιου. Οι Γυναικείες μορφές που εμφανίζονται στα πρώτα κιόλας βήματα της γλυπτικής δημιουργίας στο προϊστορικό Αιγαίο σηματοδοτούν και ένα άλλο ξεκίνημα. Τα πρώτα λίθινα αγάλματα της Αρχαϊκής εποχής απεικονίζουν. Γυναίκες ή Θεές που είναι οι κυρίαρχες μορφές. Σκοτεινό παραμένει ακόμη το θέμα της ερμηνείας των πανέμορφων Κυκλαδικών Ειδωλίων. Το γεγονός ότι βρέθηκαν σαν ταφικά κτερίσματα δεν διευκολύνει την λύση του αινίγματος. Η παρουσία των ειδωλίων αυτών κατά προτίμηση στους τάφους υποβάλλει βάσιμα την ιδέα πως απεικονίζουν ταυτόχρονα μια ΘΕΑ της ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ και του ΘΑΝΑΤΟΥ στην οποία εμπιστεύονταν το νεκρό. Είναι η αιώνια Θεά των εγκύων γυναικών και του τοκετού και ταυτόχρονα μπορεί να θεωρηθεί ως το πρωτότυπο της «ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ των ΝΕΚΡΩΝ» των ιστορικών χρόνων. Ο ενταφιασμός των ανθρώπων μαζί με τη μαρμάρινη Θεά των Κυκλάδων σημαίνει επιστροφή του νεκρού στους κόλπους εκείνης που δίνει ζωή αλλά και την παίρνει πίσω. Τα ανδρικά ειδώλια παριστάνουν το συνοδό της Θεάς, ο οποίος τότε ήταν πρόσωπο αφανέστερο από την ίδια. Η ΧΘΟΝΙΑ ΑΙΓΑΙΑΚΗ ΘΕΑ φαίνεται πως επέζησε ως το τέλος της ΕΠΟΧΗΣ του ΧΑΛΚΟΥ. Επίσης δύο από τα αριστουργήματα της πρωτοκυκλαδικής ειδωλοπλαστικής είναι η μαρμάρινη καθιστή μορφή που παίζει άρπα και η όρθια που παίζει δίαυλο που βρέθηκαν στον ίδιο τάφο στην ΚΕΡΟ. Αρπιστές ή κιθαριστές και αυλητές πρέπει να μετείχαν στις επιτάφιες τελετές, όπως φαίνεται από παραστάσεις της μεταγενέστερης κρητικής σαρκοφάγου της Αγίας Τριάδας, όπου στη μια μακριά πλευρά απεικονίζεται κιθαριστής και στην άλλη αυλητής.

Αυλητής από την Κέρο
 (περ. 2.800-2.200 π.Χ)

Τα μικρού μεγέθους ειδώλια τα χρησιμοποιούσαν σαν φυλαχτά και όταν κάποιος πέθαινε τα έπαιρνε μαζί του, όπως έπαιρνε και αντικείμενα της καθημερινής ζωής που αγαπούσε. Το πλήθος των λίθινων ή πήλινων σκευών που βρέθηκαν σε τάφους και στα ερείπια των σπιτιών, ερμηνεύονται ως τελετουργικά σκεύη και αποτελούν ένδειξη της εξαιρετικής θέσης που είχαν στην κυκλαδική θρησκευτική ζωή τελετές μαγικού χαρακτήρα. Σε αυτά ανήκουν δοχεία όμοια με αβαθή άωτα ποτήρια και πολυπληθή σκεύη που χαρακτηρίστηκαν ως τηγανοειδή. Αυτά φέρουν συχνά χαρακτό ή γραπτό το γυναικείο αιδοίο στο μέρος της λαβής. Επίσης ο μεγάλος αριθμός πρόχων, κέρνων και τα συμπλέγματα μικρών πυξίδων, δεν μας αφήνει αμφιβολία για το πλήθος των ιερουργιών.

Οι αρχαιότητες της Θήρας είναι ένας μοναδικός θησαυρός, μια μοναδική πηγή γνώσης για την προϊστορία του Αιγαίου κι έχουν διατηρηθεί σε πολύ καλή κατάσταση δίνοντας μας μια εικόνα για τα επιτεύγματα του Κυκλαδικού Πολιτισμού. Οι Θηραίοι όπως όλοι οι Κυκλαδίτες, ξεχώριζαν για τις επιδόσεις τους στην ναυτιλία και το διαμετακομιστικό εμπόριο από τα προϊστορικά χρόνια. Το Αιγαίο τους έφερε σε επαφή με ένα ευρύ φάσμα πολιτισμών. Έτσι έφερναν οψιδιανό από τη ΜΗΛΟ, γύψο και πορφύρα από την ΦΟΙΝΙΚΗ, χαλκό και κρασί από την ΚΥΠΡΟ, αλάβαστρο και πηλό από την ΚΡΗΤΗ.

Γυναικεία  μορφή,
(περ. 2.800-2.200 π.Χ

Οι ανασκαφές μας έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες για την Αρχιτεκτονική του προϊστορικού Αιγαίου. Στο Ακρωτήρι υπάρχουν ολόκληροι τοίχοι για να υπολογισθεί το ύψος των σπιτιών και των δωματίων, η διαρρύθμιση, τα δομικά υλικά και τον αντισεισμικό ρόλο τους. Τα τριώροφα σπίτια με τις εκπληκτικής ωραιότητας τοιχογραφίες, οι λιθόστρωτοι δρόμοι, το ρυμοτομικό σχέδιο που ελάχιστα διαφέρει από των σημερινών χωριών του νησιού, το αποχετευτικό και υδρευτικό σύστημα, η οργάνωση της οικιακής οικονομίας, τα ίχνη διατροφής των κατοίκων της και οι πληροφορίες για την κοινωνική και οικονομική διάρθρωση αυτής της πόλης προσφέρουν στην ανθρωπότητα μια πόλη πολύτιμη και μαγική όταν την πλησιάζεις.

Το θηραϊκό σπίτι ήταν αυτόνομο, άνετο και καλοφτιαγμένο. Χτίζονταν με βάση ένα λειτουργικό πολεοδομικό σχέδιο που εξασφάλιζε αέρα, φως και ήλιο απ΄ όλες τις πλευρές. Στους επάνω ορόφους άνοιγαν μεγάλα παράθυρα και διακοσμούσαν τους τοίχους με τοιχογραφίες μοναδικής ομορφιάς που αποδεικνύουν το υψηλό βιοτικό και πνευματικό επίπεδο και το σημαντικό δεσμό της τέχνης με την καθημερινή ζωή στο νησί. Η επαφή με τους σύγχρονους πολιτισμούς της Ανατολικής Μεσογείου τους γέμισε ιδέες, τους έκανε να εκτιμήσουν το ωραίο και να το προσαρμόσουν στην καθημερινή τους ζωή. Πέρα από την καλλιτεχνική τους αξία οι τοιχογραφίες αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εποχή τους. Μέσα από αυτές αναδύεται μια ολοζώντανη προϊστορική κοινωνία που έσφυζε από ζωή. Η πόλη ανήκε σε κοινωνία με ίσια μοιρασμένο τον πλούτο.

Τοιχογραφία με γυναικείες μορφές
από το Ακρωτήρι.
«Οικία Γυναικών»

Στις Κυκλάδες από την αρχή της 3^ης χιλιετίας έχουμε μια μετάβαση από το νεολιθικό χωρίο και την αγροτική οικονομία στην πόλη και τα δημόσια έργα που απαιτούν συλλογική προσπάθεια. Έχουμε μια διάρθρωση των πρωτοαστικών κέντρων που η οικονομία τους βασίζεται στη ναυτιλία και το εμπόριο που είναι το ίδιο ριψοκίνδυνα για όλους κι επόμενα δεν δέχονται εύκολα την εξουσία του ενός. Η μελέτη στα νησιά του Αιγαίου δεν μας αποδείχνει την ύπαρξη μιας ισχυρής εξουσίας ενός βασιλιά. Στις προϊστορικές Κυκλάδες υπήρχε μια δημοκρατικά, ισότιμα κι ισόνομα διαμορφωμένη κοινωνία. Στοιχεία για τον ιδιωτικό βίο της εποχής εκείνης και ειδικότερα της γυναίκας, αντλούμε από τις όμορφες τοιχογραφίες της ΘΗΡΑΣ, όπου η γυναίκα παρουσιάζεται με χαρούμενα ενδύματα, περίτεχνες κομμώσεις και βαρύτιμα κοσμήματα. Οι κάτοικοι του προϊστορικού Αιγαίου ζούσαν σε άμεση επαφή με τη φύση, που έπαιζε πρωταρχικό ρόλο στην ζωή τους. Το φυσικό περιβάλλον ήταν γι αυτούς μια μητρική αγκαλιά μέσα στην οποία η ζωή κυλούσε ευτυχισμένη, χαρούμενη κι αμέριμνη.

Ο σεβασμός που έδειχνε προς τη Φύση του ανέδειξε μια ιδιαίτερη ευαισθησία και μια κλίση προς την τρυφερότητα, την ομορφιά και την χάρη. Το χρώμα έσμιξε με την πλαστικότητα και τη ζωντάνια της καθημερινής ζωής κι αντλώντας οι καλλιτέχνες την έμπνευση τους από τον πλούσιο κόσμο του ζωικού και φυτικού βασιλείου κατόρθωσαν να χαρίσουν στα έργα τους το μυστικό παλμό της ζωής. Ανθίζουν οι κρόκοι ενώ ολόγυρα φτεροκοπούν χελιδόνια ανάμεσα σε κόκκινα κρίνα στην Τοιχογραφία της Άνοιξης. Η ΠΟΤΝΙΑ των ΘΗΡΩΝ, η Μεγάλη Θεά της Φύσης, φοράει ένα περιδέραιο με πάπιες κι ένα με λιβελούλες στον υπέροχο λαιμό της ενώ το κεφάλι περιβάλλει ένα φίδι. Νεαροί ψαράδες μεταφέρουν αρμαθιές με ολόφρεσκα ψάρια, ενώ στα γαλήνια νερά του πελάγους πηδούν παιχνιδιάρικα δελφίνια και χελιδονόψαρα.

«Η Πότνια των Θηρών»,
(περ. 2.000-1.700 π.Χ)  

Οι πανέμορφες Θηραίες, δυναμικές και φιλάρεσκες, αναπτύσσουν ελεύθερες την προσωπικότητά τους παίρνοντας μέρος σε κάθε είδους εξωοικιακές ασχολίες. Φορούν κοσμήματα, κομψά φορέματα με γυμνό το στήθος, περίτεχνες ζώνες και φαρδιές φούστες. Το γυμνό στήθος των γυναικών θεωρείται ένδειξη γονιμότητας και σχετιζόταν άμεσα με τη λατρεία της ΜΗΤΕΡΑΣ ΘΕΑΣ, γι΄ αυτό και γνώρισε τόσο μεγάλη διάδοση σε όλον τον Αιγιακό χώρο. Οι άνδρες προτιμούσαν το μινωικό περίζωμα, το οποίο συγκρατείτο από κάποιας μορφής δεσμό κι η θηραϊκή ενδυμασία ήταν ανάλογη με το επάγγελμα κι όχι την κοινωνική θέση. Ο αρχαίος πολιτισμός της Θήρας ήταν όπως και των Κρητών, ένας πολιτισμός στον οποίο η Γυναίκα έπαιζε ένα σημαντικό και αναμφισβήτητο κεντρικό ρόλο. Η μακρινή πρόγονος της σημερινής γυναίκας που ζούσε στον αιγιακό χώρο μέσα στην ασφάλεια και την θαλπωρή της μητριαρχικής θρησκευτικής και κοινωνικής αγκαλιάς, δεν είχε τίποτα να ζηλέψει από αυτήν.

Η σημερινή γυναίκα ζει φορτωμένη με άγχος, αλλοτριωμένη μέσα στα πλαίσια της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας. Η Μητριαρχική γυναίκα του προϊστορικού Αιγαίου, ζει χωρίς άγχος, κινείται και δρα χωρίς περιορισμούς, αναπτύσσει ποικίλες δραστηριότητες μέσα κι έξω από το σπίτι. Συμμετέχει σε θρησκευτικές, κοινωνικές, ψυχαγωγικές και οικονομικές δραστηριότητες, ως επιβλητική ιέρεια και χορεύτρια. Είναι μια φιλόπονη γεωργός και αγρότισσα, ανατρέφει τα κατοικίδια ζώα της και σαν επιδέξια τεχνίτρια έργων διακοσμητικής και μικροτεχνίας, συμβάλλει με τον προσωπικό της μόχθο στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της εποχής της. Μέσα στο σπίτι υφαίνει στον αργαλειό με μαλλιά που έχει βάψει μόνη της με φυσικά χρώματα. Πλέκει και κεντά και από το γυναικείο χέρι της έχουν βγει πολλά από τα αριστουργήματα που συναντάμε σε τόση αφθονία στον χώρο της εποχής. Την περίοδο αυτή, κατά την οποία η Μινωική δύναμη βρισκόταν στο απόγειό της, οι καλλιτέχνες ζωγράφοι, απέδιδαν τις ομορφιές και απολαύσεις της καθημερινής ζωής καθώς και το υψηλό θρησκευτικό συναίσθημα με τα εντονότερα χρώματα.

Τοιχογραφία γυναικών από την Κνωσό
(περ. 1.900-1700 π.Χ)

Οι τοίχοι των Ανακτόρων, των επαύλεων, των ιερών αλλά και των απλών οικιών στην ΚΡΗΤΗ και τις ΚΥΚΛΑΔΕΣ, κοσμούνται με άνδρες και γυναίκες σε στιγμές καθημερινών εργασιών, σε αθλητικούς αγώνες, σε λατρευτικές πομπές, ενώ δεν λείπουν οι θεότητες και οι ΙΕΡΕΙΕΣ που δρουν σε ποικίλες τελετουργίες και ιερές πομπές.

Από το πλήθος των πανάρχαιων γυναικείων στεατοπυγικών μορφών που θηλάζουν ή κρατούν τα στήθη τους, τα Κυκλαδικά ειδώλια ή τα Κρητομυκηναϊκά αγαλματίδια της Θεάς των Όφεων, πρώτοι οι Έλληνες στον Αιγιακό χώρο υιοθέτησαν τη κρητική λατρεία της Μεγάλης ΠΟΤΝΙΑΣ ΘΕΑΣ που ταυτιζόταν με την αρχαία θεότητα της Ανατολίας. Το δέσιμο του ανθρώπου, με τη θεοποιημένη ΦΥΣΗ κορυφώνει το φυσιοκρατικό πνεύμα. Η θεοκρατική κοινωνική οργάνωση της ΚΡΗΤΗΣ που στηριζόταν πάνω στις θηλυκές αξίες της ΜΕΓΑΛΗΣ ΘΕΑΣ κατόρθωσε να εξασφαλίσει την αναγκαία ισορροπία ανάμεσα στα στρώματα του πληθυσμού και μια διαρκή εσωτερική ειρήνη.

Τοιχογραφίες ναυμαχιών
από οικίες στο Ακρωτήρι της Θήρας
(περ. 2.000-1700 π.Χ.

Οι όμορφες τοιχογραφίες των ανακτόρων της Κνωσού και των σπιτιών της Θήρας, μας δείχνουν τις δημοφιλέστερες θρησκευτικές εκδηλώσεις που πλαισιώνονταν με αθλητικά αγωνίσματα. Στην Κρήτη και στις Κυκλάδες κατά τη διάρκεια των εορτών της Άνοιξης με τις προσφορές των «ΑΠΑΡΧΩΝ», τιμητική θέση και συμμετοχή είχαν οι γυναίκες με χορούς και τραγούδια. Στις τοιχογραφίες βλέπουμε νεαρές κοπέλες να εκτελούν ιερούς χορούς μέσα στα ιερά άλση με πολύχρωμα φορέματα και γυμνά τα υπέροχα πλούσια στήθη τους. Γύρω από τις ιερές χορεύτριες ένα πλήθος γυναικών και ανδρών παρακολουθεί ντυμένο με χαρούμενα ενδύματα, περίτεχνες κομμώσεις και βαρύτιμα κοσμήματα.

Στον ακμαίο οικισμό του ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ, οι γυναίκες των τοιχογραφιών απεικονίζονται με ιδιαίτερα περιποιημένη κόμμωση, κόσμηση κι ενδυμασία. Η πλειονότητα των γυναικών φορά μακρύ ένδυμα, φαρδύ στο κάτω τμήμα και εφαρμοστό στο πάνω, αφήνοντας το στήθος ακάλυπτο. Ήταν είτε αδιάφανο μάλλινο, είτε ιδιαιτέρως κατεργασμένο, διαφανές λινό.. Χαρακτηριστικές ήταν οι διακοσμητικές ταινίες στις ραφές και στα τελειώματα των μανικιών του περικορμίου και της φούστας. Η ποδιά ήταν το πλέον διακοσμητικό στοιχείο της όλης ενδυμασίας και εικάζεται ότι τις φορούσαν κυρίως σε επίσημες περιστάσεις. Οι δεσμοί κι οι ζώνες στερέωναν την ποδιά στο εξωτερικό ένδυμα, κοσμούσαν το όλο σύνολο και τόνιζαν τη γυναικεία φύση και ομορφιά.

Οι υφάντρες του Αιγαίου και της Κρήτης συνδύαζαν φαντασία, εμπειρία και δεξιότητα και δημιουργούσαν πραγματικά έργα τέχνης, με αποκορύφωμα τις επίσημες τελετουργικές ενδυμασίες που θαυμάζουμε στις καταπληκτικές τοιχογραφίες της αρχαίας Θήρας, της μινωικής Κρήτης και της μυκηναϊκής Ελλάδας. Οι Μινωίτες αλλά και οι υπόλοιποι κάτοικοι του προϊστορικού Αιγαίου προτιμούσαν την πολυχρωμία. Τα χρώματα που κυριαρχούν στο ενδυματολόγιο τους είναι το κόκκινο, το κίτρινο, το πορτοκαλί, το καστανί, το κυανό, το άσπρο και το μαύρο. Οι βαφές προέρχονται από ποικίλες φυτικές, ζωικές και ορυκτές ύλες, όπως ο κρόκος, η κίτρινη ώχρα, το ηλιοτρόπιο, ο υάκινθος. Εκτός από το μαλλί, ξεχωριστής ποιότητας φυτική ίνα ήταν και το λινάρι που ανάλογα με το είδος της επεξεργασίας που θα υποστεί μπορεί να δώσει από το πολύ χονδρό έως σχεδόν αέρινο ύφασμα που κάλυπτε όχι μόνο τις πρακτικές ανάγκες αλλά και τις αισθητικές απαιτήσεις του προϊστορικού κόσμου του Αιγαίου.

Η πανέμορφη Θηραία που κρατάει το κεχριμπαρένιο κομπολόι της και μας επιδεικνύει το γυμνό της στήθος μέσα από το μοντέρνο διάφανο πουκαμισάκι της δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τις σύγχρονες καλλίγραμμες κοπέλες που κατακλύζουν κάθε καλοκαίρι την αρχαία της πατρίδα για τουρισμό. Σε περιπτώσεις θρησκευτικών τελετουργιών, πάνω από τη βασική αυτή ενδυμασία, οι γυναίκες φορούσαν έναν διάφανο πέπλο, κατασκευασμένο από λινάρι, ο οποίος τις κάλυπτε από την κορυφή έως τις άκρες των δακτύλων. Η απεικόνιση του πέπλου είναι μια και μοναδική και συνδέεται με την πορεία νεαρών γυναικών-λατρευτών προς έναν βωμό με επίστεψη κεράτων. Οι λατρεύτριες συμμετείχαν πιθανότατα σε τελετή ΜΥΗΣΗΣ.

Εκτός από την παραπάνω χαρακτηριστική γυναικεία ενδυμασία, υπήρχε και η λεγόμενη ΙΕΡΑΤΙΚΗ, η οποία φοριόταν αδιακρίτως από άνδρες και γυναίκες σε όλο τον αιγιακό χώρο. Επρόκειτο από αδιαφανές, μακρύ και φαρδύ φόρεμα, με μανίκια ως τον αγκώνα και απλή γραμμική διακόσμηση. Η ΙΕΡΕΙΑ στην παραστάδα της θύρας με την πολυτελέστερη παραλλαγή του ιερατικού ενδύματος, και με τα διακοσμημένα μανίκια και τον όμορφο μακρύ χιτώνα μας υποδέχεται με το θυμιατήρι της που ακόμα καίει το αρωματικό του λιβάνι και τη σμύρνα. Οι θηλυστολούντες άνδρες με τα μακριά, ιερατικά ενδύματα στις τοιχογραφίες της Θήρας και της Κνωσού, μας υπενθυμίζουν το μακρύ ταξίδι που έκανε το ιερό ένδυμα.

Κυκλαδικά ειδώλια (περ. 2.800-2.200 π.Χ

Η όμορφη γυναίκα εκείνης της μακρινής εποχής παίρνει μαζί της ακόμη και στην ταφή της τα σκεύη και τα σύνεργα του καλλωπισμού της που χρησιμοποιούσε στην καθημερινή της ζωή, καθρέπτες, χτένια, περόνες, τριχολαβίδες, πυξίδες για την φύλαξη των κοσμημάτων και των προσωπικών της αντικειμένων καλλωπισμού. Το παχύ στρώμα ηφαιστειακής στάχτης διατήρησε ανέπαφες τις καταπληκτικές τοιχογραφίες, πρώιμα αριστουργήματα της Παγκόσμιας Τέχνης, προορισμένες ίσως για τελετουργίες μύησης.

Στη ΘΗΡΑ όπως και στο ΑΚΡΩΤΗΡΙ ο Κυκλαδικός πολιτισμός, ο οποίος επισφραγίστηκε από τον Μινωικό, αποκαλύφθηκαν κτίρια με χώρους εξοπλισμένους για λατρευτικές τελετές. Οι τοιχογραφίες διηγούνται ΤΕΛΕΤΕΣ ΜΥΗΣΗΣ που παριστάνουν τη ΘΕΑ να εμπλέκεται στις ανθρώπινες πράξεις. Επίσης ο αρχαίος οικισμός της ΚΕΑΣ που χρονολογείται από τη Μέση Εποχή του Χαλκού, δέχτηκε μεγάλη επιρροή από το Μινωικό πολιτισμό, όπως μας μαρτυρούν τα εισαγμένα αντικείμενα από την Κρήτη. Στο κέντρο, ανάμεσα στα σπίτια της πόλης, στεκόταν ένα ιερό, στο εσωτερικό του        οποίου βρέθηκαν πήλινα ομοιώματα που το ύψος τους έφτανε το ένα μέτρο. Παρουσιάζουν τη ΘΕΑ με μακριά φούστα και μεγάλα στήθη. Τα ομοιώματα θυμίζουν τα ειδώλια από φαγεντιανή της ΚΝΩΣΟΥ, σαν να ήθελαν να διαφυλάξουν την παλαιά  μορφή της λατρείας και τον τρόπο συναναστροφής με το ομοίωμα της ΘΕΑΣ.

Η ΘΕΑ, ;΄έχει κάποιο όνομα; ΑΣΣΑΣΑΡΑ διαβάζουμε σε μερικά κείμενα της Γραμμικής Α γραφής. Αυτό μπορεί να ισχύει, παρόλα αυτά έχει χίλια ονόματα, όμως πρόκειται για τη ΜΙΑ και μοναδική ΘΕΑ, που σε κάθε μέρος εμφανίζεται μέσω της τοπικής μυθολογίας με την παντοδυναμία της κάθε φορά με διαφορετική έμφαση. Για τον πολιτισμό του Αιγαίου η ΘΕΑ ήταν η μοναδική δύναμη που ορίζει τη ΖΩΗ των ανθρώπων, των φυτών και των ζώων. Η ΘΕΑ έχει τη δύναμη να ορίζει το μαρασμό και την αναβίωση της βλάστησης. Τόποι λατρείας της σώζονται σε πανύψηλες επιβλητικές βουνοκορφές ή ακόμα σε σκοτεινά, μυστηριώδη σπήλαια. Αποκαλύπτουν τη σύνδεσή της με έννοιες όπως ο ουρανός, η γη, το μυστήριο, το προκαλούν δέος.

Σε σημεία που αναβλύζει κρυστάλλινο νερό, σε παραμορφωμένα χάσματα βράχων, σε παραδείσιες οάσεις βλάστησης, σε παράξενα βραχώδη ακρωτήρια, στη μέση ενός ανοιχτού τοπίου μπορεί κανείς να αισθανθεί την προσωπική δύναμη της ΘΕΑΣ. Τόποι ιεροπραξιών, όπως βωμοί, τράπεζες προσφορών, δεξαμενές καθαρμών κρύβουν το αινιγματικό νόημά τους και μας προσφέρουν λιγοστές πληροφορίες για τη ΘΕΑ και τη λατρεία της. Στον κόσμο του Αιγιακού χώρου με την κληρονομιά της δημιουργίας ομοιωμάτων της ΘΕΑΣ με την τονισμένη πρόταση του στήθους μας αποκαλύπτουν τη σημαντικότερη πτυχή της.

Είναι η ΘΕΑ-ΤΡΟΦΟΣ και η θεά τίκτουσα, που γεννά τους ανθρώπους και όλη τη φύση. Οι γυναίκες από πάντα έχουν υποχρεωθεί να ζουν με δραματικές αλλαγές γύρω από το σώμα τους. Όλες οι πανάρχαιες γυναικοκεντρικές θρησκείες βασίζονταν περιοδικώς σε μια σειρά φυσικές φάσεις όπως της Σελήνης, των άστρων, της κυκλικότητας των εποχών. Το μοντέλο του κύκλου και του ρυθμού, καθώς και η μεθοδολογία του κυκλικού συλλογισμού, αντί του γραμμικού, είναι απαραίτητα στοιχεία στην ψυχολογία των γυναικών. Η Μινωική ιεροαντίληψη και τελετουργία για τη σπουδαιότητα και ιερότητα της καθημερινότητας, πέρασε στις ιεροπραξίες των γυναικών του προϊστορικού Αιγαίου με τις τελετές μύησης των νεαρών κοριτσιών. Το πέρασμα από την παιδική ηλικία στη ζωή του ενηλίκου με τις τελετουργίες της ΜΥΗΣΗΣ χαρακτηρίστηκαν ως ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΕΣ ΤΕΛΕΤΕΣ.

Ειδώλιο εγκύου γυναίκας
(περ. 2.800-2.200 π.Χ)

Πρόκειται για δρώμενα με κοινωνικό και θρησκευτικό ταυτόχρονα χαρακτήρα που αποβλέπουν στην υπέρβαση του έμφυτου φόβου ενόψει μιας άγνωστης κατάστασης. Οι μυητικές τελετές συνδέονται με τη μύηση των εφήβων κοριτσιών, των παρθένων, στο στάδιο της ενηλικίωσης. Τα νεαρά κορίτσια, βιολογικά ώριμα πρέπει να μυηθούν στα μυστικά της σεξουαλικότητας και να προετοιμαστούν για τα μελλοντικά τους καθήκοντα. Το ΓΑΜΟ και τη ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ.

Χαρακτηριστικά ίχνη μυητικών τελετών των παρθένων, που φτάνοντας σε ηλικία γάμου απομακρύνονται κατά τη διαδικασία της μύησης από την κοινότητα για ένα διάστημα και έρχονται όπως κι οι έφηβοι σε επαφή με τον φυσικό, άγριο κόσμο που προστατεύει η ΠΟΤΝΙΑ ΤΩΝ ΘΗΡΩΝ και η κληρονόμος της ΑΡΤΕΜΙΣ, αντλώντας δύναμη από τη ζωογόνο φύση, δέντρα, πηγές, βουνά, για να ενσωματωθούν επιστρέφοντας ως νέα μέλη της κοινότητας. Βρίσκουμε σε σφραγιδόλιθους και τοιχογραφίες της πρωτοελλαδικής εποχής εξέχουσες γυναίκες, ιέρειες, με εκτεθειμένα στήθη να χορεύουν Κυκλικό χορό ή να μαζεύουν κρόκους στις πλαγιές των λόφων της Θήρας.

Οι κύκλοι της φύσης, το μεγάλωμα και το τάισμα των χελιδονιών και των παπιών, είναι όλα σημαντικά στοιχεία παρμένα από τη φύση. Το πέρασμα επίσης σηματοδοτείται από την ενδυμασία και τη κόμμωση κι η μεμυημένη κοπέλα έχει πλήρη κόμη σε αντίθεση με τις νεότερες που έχουν ξυρισμένο, γαλάζιο κεφάλι κι ελάχιστο στήθος.

Κρίνα της θάλασσας που φυτρώνουν ακόμα και σήμερα στις παραλίες της Θήρας στολίζουν το δωμάτιο της Οικίας των Γυναικών, ενώ πάνω σε βραχώδες τοπίο κατάφυτο από συστάδες κρόκου μια κροκοσυλλέκτρια ενήλικη γυναίκα δείχνει σε μια νεαρή με ξυρισμένο κεφάλι πως να συλλέγει τα άνθη του πολύτιμου φυτού, γνωστού για τα στίγματα του ύπερου που χρησιμοποιούνταν ως καρύκευμα, χρωστική ουσία, αρωματικό αλλά και φάρμακο.

Ζωντάνια και ελευθερία στην κίνηση χαρακτηρίζουν τις τοιχογραφίες των πιθήκων και των αίγαγρων και των αγριόπαπιων που φτερουγίζουν ανάμεσα σε καλαμιές, ενώ η διακοσμητική σύνθεση από ρόδακες πλαισιωμένους με ανάγλυφες κυματοειδείς ταινίες στολίζουν τα δωμάτια των πάνω ορόφων ενώ στα ισόγεια των σπιτιών που χρησίμευαν σαν αποθήκες ή εργαστήρια βρέθηκαν πίθοι και καταπληκτικά αγγεία τόσο καθημερινής χρήσης όσο και πολυτελείας.

Τα περισσότερα έχουν φυσικό, υπόλευκο χρώμα και χαρακτηριστικά μαύρα ή καστανά μοτίβα με θέματα από το φυτικό και ζωικό βασίλειο. Τα κρίνα, το λουλούδι του κρόκου, τα στάχυα, σμίγουν με τα δελφίνια και τους αίγαγρους. Η ομορφιά του Αιγιακού τοπίου σμίγει με την αγάπη του καλλιτέχνη που ο χρωστήρας του έδειξε αδυναμία στις πανέμορφες Θηραίες και τις παρέδωσε στο χρόνο Αθάνατες....

(πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική «ΕΝΝΕΑΔΑ», τ, 22^ο, 2007)