Η δομή των αρχαίων Γυμνασίων-Η Ακαδημία

Αναπαράσταση της αρχαίας Ακαδημίας κατά τον 4ο π.Χ αι.

Της Μαρίας Στ. Γ. Μητροπούλου

Αρχαιολόγου

Το αρχαίο γυμνάσιο υπήρξε ο κατ' εξοχήν χώρος άθλησης των αρχαίων. Στο ίδιο μέρος παράλληλα διαμορφώθηκαν ποικίλες τάσεις του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και πολιτισμού. Η αρχαιοελληνική αντίληψη «νους υγιής εν σώματι υγιεί» πραγματωνόταν, δηλαδή η ανάγκη για συμπόρευση της πνευματικής προόδου με τη σωματική ευρωστία έβρισκε την πραγμάτωσή της στα αρχαία γυμνάσια. Η διδασκαλία των μεγάλων φιλοσόφων της εποχής στους γυμνασιακούς χώρους υπερτονίζει τη σπουδαιότητα που απέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες στη μαθητεία τους εκεί.

Σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες - όπως του Θέογνι από τα Μέγαρα, στην Ελεγεία Β, (στ. 1335-6), όπου υπαινίσσεται την ύπαρξη γυμνασίου κατά την εποχή του, δηλαδή στα μέσα του 6^ου αι.π.Χ - αλλά και από τα συμπεράσματα των περισσότερων μελετητών η ίδρυση του γυμνασίου ορίζεται στις αρχές του 6^ου αι.π.Χ. Παρ' όλα αυτά αρχαιολογικές αποδείξεις υπάρχουν για το γυμνάσιο των Δελφών, το οποίο θεωρείται το αρχαιότερο σωζόμενο και χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 4^ου αι.π.Χ..

Τα γυμνάσια αρχικά ήταν χώροι αναψυχής και άθλησης των νέων καθώς περιβάλλονταν από άλση και φυσική βλάστηση. Αυτή πιστεύουμε πως ήταν η μορφή των πρώτων γυμνασίων, κυρίως της Αθήνας, όπως ήταν η Ακαδημία, το Λύκειο και το Κυνόσαργες, στην εποχή του Πεισιστράτου ( 600-528 / 7 π.Χ.).

Αργότερα απέκτησαν και κτιριακές εγκαταστάσεις. Πληροφορίες για τη μορφή τους αντλούμε από το έργο του Βιτρουβίου του 1^ου αιώνα π.Χ. «Περι Αρχιτεκτονικής». Παρ' ότι ο Βιτρούβιος περιγράφει την κάτοψη γυμνασίου της Ελληνιστικής περιόδου (1) η περιγραφή αυτή συμπίπτει με τις πληροφορίες των  συγγραφέων για τα γυμνάσια του 6^ου αι.π.Χ και του 5^ου αι.π.Χ..

Τα κύρια μέρη ενός αρχαίου γυμνασίου ήταν η παλαίστρα, ο ξυστός και η παραδρομίς. Συνήθως γύρω από μια μεγάλη αυλή διατάσσονταν ικανός αριθμός από στοές καθώς και τα κτίρια άθλησης και διαλέξεων. Παράλληλα το πλαισίωναν ιερά, ρυάκια, άλση, περίπατοι σε ένα περιβάλλον εκπάγλου (2) φυσικού κάλλους, όπου δέσποζε η πυκνή βλάστηση. Ο ξυστός ήταν ένας στεγασμένος διάδρομος, μήκους ενός σταδίου,(3) όπου αθλούνταν οι δρομείς σε περίοδο κακοκαιρίας. Μπροστά του διαμορφωνόταν ένας υπαίθριος διάδρομος ίδιου μήκους, η παραδρομίς, που τον χρησιμοποιούσαν για να ασκούνται τις μέρες με καλό καιρό. Οι δύο αυτοί διάδρομοι σώζονται σε καλή κατάσταση και μπορούμε να τους δούμε στο γυμνάσιο των Δελφών.

Η παλαίστρα ήταν ο χώρος όπου προπονούνταν οι αθλητές της πάλης και της πυγμαχίας. Πρόκειται για ορθογώνιο ή τετράγωνο οικοδόμημα με μια κεντρική αυλή που την περιέβαλαν στοές στις οποίες διατάσσονταν δωμάτια. Από τα παλαιότερα διαμορφωμένα δωμάτια, στη δυτική μάλλον πλευρά, είναι το αποδυτήριον, όπως καλείται από τους συγγραφείς του 5^ου αιώνα π. Χ. και αποτελούσε το χώρο όπου εναπόθεταν τα ρούχα τους οι αθλητές. Σύμφωνα με το Βιτρούβιο το κεντρικό δωμάτιο ονομαζόταν εφηβείον, προοριζόταν για τη διδασκαλία των εφήβων και πιθανότατα υπήρχε εδώ το άγαλμα μιας προστάτιδας των αθλητών τοπικής θεότητας. Στα αριστερά του κεντρικού δωματίου βρισκόταν το ελαιοθέσιον, όπου μάλλον και γινόταν η διανομή του ελαίου στους αθλητές. Στα δεξιά του, τοποθετείται το κονιστήριον, χώρος άσκησης των αθλητών στην πάλη και το παγκράτιο. Οι παλαιστές προπονούνταν στο κωρύκειον, ενώ οι πυγμάχοι στο σφαιριστήριον με σάκους άμμου. Στο αλειπτήριον γινόταν επάλειψη των αθλητών με λάδι και στο πυριατήριον έκαναν ατμόλουτρο. Η παιδαγωγική δραστηριότητα του γυμνασίου συντελείτο στην εξέδρα, στο παιδαγωγείον, στο ακροατήριο, δηλαδή σε κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους για διαλέξεις και διδασκαλία. Μάλιστα εικάζεται πως υπήρχε και Βιβλιοθήκη.

Απαραίτητος σε όλα τα γυμνάσια ήταν ο λουτρών, όπου ξεπλένονταν και χαλάρωναν οι αθλητές μετά την άσκηση. Για αυτό ακριβώς το λόγο είχαν ιδρυθεί κοντά σε κάποια πηγή ή ποτάμι, που τους εξασφάλιζαν διαρκή και άμεση πρόσβαση στο υδάτινο στοιχείο. Σταδιακά τα λουτρά αυτά διέθεταν εγκαταστάσεις τόσο με κρύο όσο και με ζεστό νερό, όπως τα ρωμαϊκά caldarium και frigidarium.(4)

Αρχαιολογικός χώρος Ακαδημίας Πλάτωνος

Τα τρία γνωστότερα αρχαϊκά (5) γυμνάσια που εδράζονταν στην Αθήνα, - η φήμη των οποίων όμως απλωνόταν και στις περιοχές γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου, - ήταν η Ακαδημία, το Λύκειο και το Κυνόσαργες. Η αντοχή τους στο πέρασμα του χρόνου, για περίπου χίλια χρόνια, καταδεικνύει τη σπουδαιότητά τους τόσο στην πολιτική όσο και στην πνευματική - παιδευτική σφαίρα του ανθρώπινου ενδιαφέροντος των πολιτών της αρχαίας Ελλάδας. Τα τρία αυτά γυμνάσια ιδρύθηκαν έξω από τα τείχη της πόλης αλλά σε μικρή απόσταση από αυτή. Οι τοποθεσίες επιλέχθηκαν με κριτήριο το εύρος της έκτασης και την ύπαρξη νερού, καθώς το υδάτινο στοιχείο ήταν ανέκαθεν δυσεύρετο στην Αττική γη, ενώ παράλληλα στους χώρους αυτούς λατρεύονταν πανάρχαιες θεότητες. Συνεπώς συνδυαζόταν στις επίγειες αυτές, αφιερωματικές οάσεις, ο αθλητισμός με το φυσικό περιβάλλον και την απρόσκοπτη λατρεία των θεών.

Στη συνέχεια θα παρακολουθήσουμε συνοπτικά την πορεία του γυμνασίου της Ακαδημίας που μας παρέχει μιαν ενδεικτική εικόνα για την εξέλιξη και των υπόλοιπων γυμνασίων της Αθήνας στην ίδια χρονική περίοδο. Το γυμνάσιο της Ακαδημίας βρισκόταν έξω από το τείχος των Αθηνών, στη βορειοδυτική πλευρά του, στο τέλος του Δημόσιου Σήματος στην περιοχή του έξω Κεραμεικού. Η θέση αυτή είχε επιλεγεί κυρίως λόγω της γειτνίασής της με τον ποταμό Κηφισό. Η σημερινή ονομασία της τοποθεσίας αυτής είναι Ακαδημία Πλάτωνος, η οποία συμφωνεί με επιγραφή του 500 π.Χ. σε μαρμάρινη πλάκα που οριοθετούσε την περιοχή. Η ετυμολογία της λέξης είναι «δημος εκάς του άστεως»(6). Παράλληλα στην περιοχή αυτή λατρευόταν και ο μυθικός ήρωας Εκάδημος, μαζί με άλλες θεότητες και Νύμφες.

Η ύπαρξη του γυμνασίου της Ακαδημίας κατά την αρχαϊκή εποχή προσδιορίζεται από πληροφορίες που μας παρέχει ο Πλούταρχος (50-120 μ.Χ.) (Σόλων 1.7) σχετικά με ένα άγαλμα που έστησε στο χώρο αυτό ο Πεισίστρατος. Μάλιστα ο γιος του Πεισιστράτου, Ίππαρχος, -τύραννος στην Αθήνα από το 527π.Χ. έως το 514 π.Χ.,- είχε κατασκευάσει σύμφωνα με μαρτυρίες ένα μεγαλόπρεπο τείχος που οριοθετούσε την περιοχή.

αρχαιολογικά ευρήματα στην Ακαδημία

Από τις ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή αποκαλύφθηκαν πολλά ιερά, βωμοί, αγάλματα θεών και τα ερείπια της παλαίστρας του γυμνασίου , η οποία βρέθηκε στα νότια της περιοχής, βόρεια της εκκλησίας του αγίου Τρύφωνα. Αποτελείται από μια μακριά ορθογώνια αυλή που περιβάλλεται από τέσσερις διαδρόμους, ενώ στη βόρεια πλευρά προσαρτώνται αρκετά δωμάτια. Το εφηβείον ταυτίζεται με το κεντρικό και μεγαλύτερο δωμάτιο. Στον ορθογώνιο χώρο στο κέντρο της αυλής πιθανόν προπονούνταν οι παλαιστές, ενώ στα βόρειά του η επιμήκης δεξαμενή που βρέθηκε ίσως χρησίμευε για το λουτρό των αθλητών. Ο Παυσανίας (Ι, 30 , 2) (2^ος αιώνας μ.Χ.) αναφέρει πως στην Ακαδημία υπήρχε και βωμός του Προμηθέα, απ' όπου ξεκινούσαν οι λαμπαδηδρομίες των αθλητών κατά τη διάρκεια αρκετών γιορτών.

Ο Κίμωνας (506-450π.Χ.), σύμφωνα με πληροφορίες του Πλουτάρχου (Κίμων, 13. 7) δεντροφύτεψε την Ακαδημία, βελτίωσε το υδρευτικό της σύστημα, επισκεύασε και πρόσθεσε δρόμους, περιπάτους και εγκαταστάσεις γυμνασίου. Οπότε ο μαγευτικός αυτός χώρος διατήρησε τη θρησκευτική του χροιά, παράλληλα όμως έγινε ιδανικός για δραστήρια αθλητική ενασχόληση των νέων παρέχοντας δυνατότητα πρόσβασης σε όλους αδιακρίτως τους πολίτες.

Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) η Ακαδημία χρησίμευσε ως χώρος στρατοπέδευσης και στρατιωτικών ασκήσεων του ιππικού, λόγω της μεγάλης της έκτασης και του άφθονου ζωογόνου νερού από τις πηγές του Κηφισού, όπως μαρτυρεί ο Ξενοφών (430-354π.Χ.),( Ελληνικά, VI. 5. 49).

Από τον πέμπτο αιώνα π.Χ. άρχισαν να συγκεντρώνονται στο χώρο των γυμνασίων, άρα και στην Ακαδημία, σοφιστές και φιλόσοφοι. Σκοπός τους ήταν να αναπτύξουν τις ιδέες και τις θεωρίες τους στους αθλούμενους νέους μέσα σε ένα γαλήνιο τοπίο. Ο Σωκράτης (470-399π.Χ.) επισκεπτόταν συχνά τα μέρη αυτά, όπως επιβεβαιώνει αναφέροντας σκωπτικά ο Αριστοφάνης (445-385π.Χ.) στο έργο του «Νεφέλαι»,( στ.1005-08).

Το 387 π.Χ. ο Πλάτων (427-347 π.Χ.) ίδρυσε στο χώρο του γυμνασίου της Ακαδημίας τη φιλοσοφική του σχολή και ταυτόχρονα τέμενος προς τιμήν των Μουσών. Έπειτα από αυτό η Ακαδημία απέκτησε και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Συνέχισε τη λειτουργία της ως φιλοσοφική σχολή και μετά το θάνατο του ιδρυτή της το 347 π.Χ. με τους διαδόχους του, με πρώτο το Σπεύσιππο (407-339π.Χ.).

Το 200 π.Χ. ο Φίλιππος Ε΄ πυρπόλησε το χώρο, όπως μας αναφέρει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (1^ος αιώνας π.Χ.). Το 87 π.Χ. ο ρωμαίος στρατηγός Σύλλας (138-78π.Χ.) έκοψε τα δέντρα της περιοχής για να κατασκευάσει πολιορκητικές μηχανές, ώστε να πολεμήσει και να κατατροπώσει τους Αθηναίους, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος στο έργο του Σύλλας, (12.3).

Η τελευταία αναλαμπή της σχολής υπήρξε με τον αυτοκράτορα Ιουλιανό, ο οποίος έμεινε στο θρόνο από το 361 έως το 363 μ.Χ., και με τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους που ορμώμενοι από την Αλεξάνδρεια τον 3^ο αιώνα μ.Χ. αναβίωσαν ιδέες του Πλάτωνα έως και τον 6^ο αιώνα μ.Χ. αναμειγνύοντάς τες με μυστικιστικές δοξασίες. Το 529 μ.Χ. έκλεισε οριστικά καθώς ο Ιουστινιανός απαγόρευσε τη λειτουργία όλων των φιλοσοφικών ιδρυμάτων της Αθήνας σε μια προσπάθεια οριστικής επικράτησης του χριστιανισμού.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως τα γυμνάσια διαμορφώθηκαν τον 6^ο αιώνα π.Χ. ως χώροι αθλητικής δραστηριότητας υπό την επίνευση των τοπικών θεοτήτων. Από τον 5^ο αιώνα π.Χ. απέκτησαν και εκπαιδευτικό χαρακτήρα, ο οποίος σταδιακά ενισχύθηκε με την ίδρυση φιλοσοφικών σχολών στον ίδιο χώρο, όπως ήταν του Πλάτωνα στην Ακαδημία, του Αριστοτέλη (384-322π.Χ.) στο Λύκειο, του Αντισθένη (445-360π.Χ) στο Κυνόσαργες, γνωστή ως σχολή των Κυνικών

Πηγές

1. Αντ. Μαστραπάς, Ελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1994, σ.186-9

2. ΑΑΑ : Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 1 (1968),σ.101-102.

3. Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, Τεγόπουλος - Φυτράκης, Αθήνα, 1988.

4. Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά, Αθήνα, 1974, σ. 384, 392-5.

5. Ο. Αλεξανδρή, Το Πνεύμα και το Σώμα, οι αθλητικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, 1989, σ.30-36

6. PDA : J.Travlos, The Pictorial Dictionary of Athens, New York, 1980, 43 σ. 42-55.

7. Vitruvius, De Architectura, V.II, Μετάφραση-σχόλια : Π. Λέφιος, Αθήνα, 1998.

Παραπομπές

1. ελληνιστική εποχή : οριοθετείται από το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323π.Χ.) ως την αρχή της Ρωμαϊκής κυριαρχίας (31π. Χ.).

2. έκπαγλος : ο εκπληκτικός, ο θαμπωτικός σε ομορφιά.

3. στάδιον : μονάδα μέτρησης μήκους από τους αρχαίους, αντιστοιχεί στα σημερινά 192 μέτρα.

4. caldarium, frigidarium : δεξαμενές, με ζεστό και κρύο νερό αντίστοιχα, στο χώρο των Ρωμαϊκών βαλανείων. Σε πολύ καλή κατάσταση σώζονται στον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου.

5. αρχαϊκή εποχή : εκτείνεται από τους γεωμετρικούς χρόνους ως τις αρχές του 5^ου αιώνα π. Χ.

6. δημος εκάς του άστεως : δήμος χωριστός από την κυρίως πόλη.