Αίγυπτος, η Μουσική στο πέρασμα των αιώνων

Επιμελείται - γράφει

ο μουσικός Χρήστος Δημ.  Γεωργακόπουλος

Αλήθεια, πότε ξεκίνησε η Ιστορία της Μουσικής στην Αίγυπτο; Σίγουρα πιο νωρίς από την εποχή της τόσο διάσημης και προικισμένης τραγουδίστριας Umm Kulthum (1904-1975). Συγκεκριμένα γύρω στο 3000 π.Χ. την εποχή της πρώτης ακμής της πόλης Μέμφιδος, βρέθηκαν οι πρώτες αποδείξεις για τη Μουσική της αρχαίας Αιγύπτου. Παραστάσεις σε τάφους, ιερογλυφικά, καθώς και ανέπαφα μουσικά όργανα δίνουν πληροφορίες για τη μουσικότητα, ενός από τους πιο μεγάλους αρχαίους πολιτισμούς…..

«…Όχι, … όχι έτσι …» φώναξε ο δάσκαλος διακόπτοντας τον Chufu Anckh από τις μουσικές ασκήσεις του. Η φωνή του είχε ένα χρώμα στοργικής αυστηρότητας. «..Αχ μικρέ μου Chufu, τα πας καλά με το ρυθμό, όμως σου φεύγουν οι 2 τελευταίες νότες της κλίμακας. Άκουσε εμένα για να καταλάβεις πως παίζονται». Ο δάσκαλος πήρε τον δίαυλό  του και έπαιξε αργά -αργά την  πεντατονική κλίμακα με τα σωστά διαστήματα. «Δοκίμασε πάλι» είπε «…και μην ξεχνάς ότι επειδή δε γράφουμε τη Μουσική σε πάπυρο, πρέπει να την καλλιεργούμε μέσα στο μυαλό τόσο πολύ, έτσι ώστε οι ρίζες της να φτάσουν στην καρδιά μας». Ο μικρός μαθητής πήρε το  σουραύλι του  και βάλθηκε να παίζει. Δίπλα τους ο Νείλος κυλούσε σχεδόν γαλήνια σχεδόν υπνωτικά. Ο Chufu έπαιζε ενώ η ματιά του ήταν καρφωμένη στο υπνωτικό πέρασμα του ποταμού. Χωρίς να σταματήσει να παίζει, έκλεισε τα μάτια του και αφέθηκε στο νοητό κόσμο των ήχων, που τόσο πολύ είχε αγαπήσει.

Το σουραύλι, ο δίαυλος και η σάλπιγγα συναντώνται στην Αρχαία Αίγυπτο ήδη από την 4η χιλ. π.Χ. Το σουραύλι είναι από μπαμπού μήκους 100-120 εκ., χωρίς επιστόμιο, με 4-6 οπές, εξακολουθεί να υπάρχει σήμερα στην κλασική και λαϊκή Αιγυπτιακή μουσική, με την ονομασία nay και uffata. Τα δύο καλάμια είχαν το ίδιο μέγεθος, μπορεί όμως να παιζόταν και ετεροφωνικά ή με ισοκράτη (ίσο). Οι σάλπιγγες χρησιμοποιούνταν στη λατρεία των νεκρών. Το 1922 σε ανασκαφές στον τάφο του Τουταγχαμών, βρέθηκαν δύο σάλπιγγες μία από ασήμι και μία από χαλκό που είχαν παραμείνει σιωπηλές για πάνω από 2000 χρόνια. Έγιναν κάποιες προσπάθειες να παιχτούν αυτές οι σάλπιγγες, ανεπιτυχείς, πράγμα που από κάποιους αποδόθηκε στην κατάρα του Τουταγχαμών. Το τονικό σύστημα φαίνεται πως ήταν πεντατονικό ή επτατονικό, όπως συμπεραίνεται από τον αριθμό των χορδών στις άρπες  και τις θέσεις των οπών στους αυλούς και τους ζουρνάδες.

…… Ο Chufu Anckh  άνοιξε ξαφνικά τα μάτια του όταν άκουσε δυνατά χτυπήματα από τύμπανα που διακόπτοντας τις παιδικές αναπολήσεις του ηλικιωμένου πια Chufu, τον ειδοποιούσαν πως όλα ήταν έτοιμα για να αρχίσει το συμπόσιο. Διάσημος αυλητής, τραγουδιστής και διευθυντής της ορχήστρας είχε την τιμή να διοργανώσει το Μεγάλο Συμπόσιο του ίδιου του Φαραώ. Ετοιμάστηκε, βγήκε από το δωμάτιο των παιδικών αναπολήσεων και αφού διάβηκε τον διάδρομο με τους αναμμένους πυρσούς μπήκε στη Μεγάλη Αίθουσα των Συμποσίων. Στάθηκε στη θέση του, κοίταξε την  ορχήστρα, τις άρπες, τα  σουραύλια, τον χειρονόμο, και τις χορεύτριες, πήρε μια ανάσα και έδωσε το σύνθημα να αρχίσει η Μουσική.

Παλαιό Βασίλειο (2850 -2160 π.Χ.).

                         

 Εποχή που ο Φαραώ Knufu (Χέοπας) αρχίζει να κτίζει τη Μεγάλη Πυραμίδα στη Γκίζα, μια πόλη κοντά στο Κάϊρο. Εκείνη την εποχή, το βασικό όργανο των αρχαίων Αιγυπτίων είναι η μεγάλη τοξοειδής άρπα που στηριζόταν στο δάπεδο. Επάνω στο αντηχείο συχνά ήταν ζωγραφισμένα μάτια θεών, ενώ οι 6-8 χορδές ήταν στηριγμένες στο κάτω μέρος σε ένα και μοναδικό κλειδί, που κούρδιζε όλες τις χορδές μαζί.

Γενικώς οι οργανοπαίχτες ήταν άνδρες με εξαίρεση το παίξιμο της άρπας που περιστασιακά ανελάμβαναν γυναίκες. Μουσική γραφή δεν υπήρχε, όμως οι Αιγύπτιοι εξέλιξαν την αρχαιότερη γνωστή χειρονομία, κατά την οποία καθορισμένες κινήσεις του χεριού και του βραχίονα υποδήλωναν συγκεκριμένους φθόγγους. Ως κρουστά όργανα συναντώνται μικρά τύμπανα με μία ή δύο μεμβράνες, που όπως μας πληροφορεί η Lisa Manniche, ειδική στην ιστορία της μουσικής της Αιγύπτου, δεν υπάρχουν απεικονίσεις που να δείχνουν τύμπανα να παίζονται με βέργες. Επίσης συναντώνται κρόταλα, επιμήκη ξύλινα κρόταλα και στη λατρεία της Ίσιδος τα σείστρα που χρησιμοποιούνταν σε θρησκευτικές τελετές για όλους τους θεούς-ές και φαίνεται ότι ήταν βασικά εργαλεία για τις ιέρειες. Ακόμη παίζονται σήμερα σε Αιθιοπικές εκκλησίες.

Ο χορός ήταν κάτι περισσότερο από στιγμές διασκέδασης για τους αρχαίους Αιγυπτίους. Απεικονίσεις δείχνουν γυναικείες φιγούρες (θεοτήτων ή ιερειών) να χορεύουν με τα χέρια σηκωμένα ψηλά. Στην καθημερινότητα, μουσικοί και χορευτές ήταν αναγκαία και αναπόσπαστα μέρη των συμποσίων και γιορτών. Η Elisabeth Artemis Mourat, επαγγελματίας χορεύτρια και ερευνήτρια, διακρίνει το χορό των αρχαίων Αιγυπτίων σε 6 τύπους: θρησκευτικό, κοσμικό- πανηγυρικό, συμποσίων, χορό των χαρεμιών, της μάχης και του δρόμου. Πάλι σε τάφους των Φαραώ, απεικονίσεις δείχνουν χορευτές - τριες είτε να συνοδεύονται από μουσικούς, είτε μόνοι-ες τους παίζοντας διάφορα ιδιόφωνα (καστανιέτες) να κρατούν το ρυθμό. Ο χορός τους θα λέγαμε ότι έμοιαζε μ' αυτό που σήμερα ονομάζουμε ακροβατικές ασκήσεις. Άνδρες και γυναίκες ποτέ δεν εμφανίζονται να χορεύουν μαζί και οι περισσότερες απεικονίσεις, δείχνουν ομάδες από γυναίκες χορεύτριες να χορεύουν συχνά σε ζευγάρια.

Ορχήστρα παίζει για τον ιδιοκτήτη τύμβου,Saqqara, Παλαιό Βασίλειο

….Όλα στο συμπόσιο πήγαιναν καλά, οι προσκεκλημένοι διασκέδαζαν και ο Φαραώ έδειχνε να απολαμβάνει τη μουσική και το χορό. Ο Chufu Anckh ικανοποιημένος από την πορεία της γιορτινής βραδιάς και φανερά συγκινημένος για την εξαιρετική τιμή και δικαίωση που γινόταν στο πρόσωπό του, έστρεψε το βλέμμα του ανατολικά, προς το Κάϊρο, εκεί που κυλούσε ο ιερός ποταμός, ο Νείλος. Θυμήθηκε τα πρώτα του μαθήματα μουσικής δίπλα στο ποτάμι με το δάσκαλό του και σα να ξανάκουσε εκείνα τα λόγια του …." Οι ρίζες της Μουσικής να φτάνουν στην καρδιά μας ….". Κοίταξε προς τον ουρανό και ενώ ένα δάκρυ κυλούσε στα μάτια του, ευχαρίστησε τους θεούς.

Μεσαίο Βασίλειο (2040- 1650 π.Χ.)

Σείστρο σε σχήμα ναού

Προστίθενται νέα όργανα όπως η λύρα από τον μικρασιατικό χώρο, νέα είδη τυμπάνων (τεντωμένα με δερμάτινες λουρίδες όπως τα αφρικάνικα) και το σείστρο naos με τυποποιημένο σχήμα ναού.

Νέο Βασίλειο (1550 - 1070 π.Χ.)

Στις νέες μορφές άρπας ανήκει η πολύχορδη (8-16) όρθια άρπα με καμπυλωτό αντηχείο, στολισμένο με φύλλα και η μικρότερη άρπα ώμου σε σχήμα βάρκας με 3-5 χορδές που κρατιούνται συνήθως από γυναίκες, οι άρπες χειρός σε σχήμα δρεπανιού  και μεγάλες άρπες στο ύψος ανθρώπου που παίζονται κυρίως από ιερείς.

Από την εγγύς Ανατολή έρχονται η μικρή αμβλυγώνια άρπα και νέες μορφές λύρας καθώς επίσης και ο ταμπουράς σε 3 σχήματα: με μακρύ μπράτσο, με μορφή rebab και κιθαροειδές. Νέα πνευστά είναι οι δίαυλοι και νέα κρουστά τα τύμπανα χεριού σε νέο σχήμα και οι δίσκοι. Μετρήσεις των αποστάσεων των δεσμών στους ταμπουράδες, καθώς και των οπών στους νέους ζουρνάδες μαρτυρούν ότι τα τονικά διαστήματα είναι μικρότερα. Εδώ αναπτύσσεται το ημιτονικό σύστημα της ύστερης αρχαιότητας. Διασώζονται, ερωτική λυρική ποίηση και το κείμενο ενός Ύμνου από την εποχή του Αμενόφη Δ'.   

                                                                                                          

Η Όψιμη περίοδος (711-332 π.Χ.) - Εποχή των Πτολεμαίων.

Αυτή η εποχή φέρνει στην Αίγυπτο τα γνωστά όργανα της Μεσογείου και της Μ. Ασίας. Νέα όργανα είναι τα μεγάλα και μικρά τύμπανα παρόμοια με τις σημερινές αραβικές νταραμπούκες και τα διχαλωτά κύμβαλα αλλά και μερικά πνευστά. Από την Ελληνιστική εποχή προέρχεται το πρώτο εκκλησιαστικό όργανο, η ύδραυλις, του Κτησίβιου του Αλεξανδρέως (3ος αι. π.Χ. ) και ένα από τα πρώτα χριστιανικά μνημεία σημειογραφίας, ο Ύμνος της Οξυρρύγχου (3ος αι. μ.Χ.). Όσο περισσότερο εισρέουν στη χώρα τα ξένα μουσικά όργανα, οι μουσικοί και η ξένη μουσική σκέψη, τόσο πιο έντονα φαίνονται τάσεις αποκατάστασης και διατήρησης της παλαιότερης τεχνοτροπίας. Η παλαιά μουσική συμβολίζει το υψηλό ήθος και είναι σημαντικός παράγοντας της εκπαίδευσης. Σ' αυτόν το συντηρητισμό των Αιγυπτίων, στηρίζουν τη μουσική τους σκέψη οι κλασικοί Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Ηρόδοτος και ο Πλάτων.

Άρπα σε σχήμα δρεπανιού

Βιβλιογραφία:

         "Άτλας της μουσικής"   Ulrich Michels

         "Egypt Revealed Magazine"   Roberts Partridge

         "Harvard Dictionary of Music"

         "Musical Instruments of the World"

         "The New Grove Dictionary of Music and Musicians"

         "Music and Musicians in Ancient Egypt" by Lisa Manniche

         "Egypt Magazine"

         "The Ancient Music of the Coptic Church"

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική "ΕΝΝΕΑΔΑ", τ. 9ο, 2002)