Τα ερωτήματα και οι βεβαιότητες στο μυστήριο της Αμφίπολης

η χρονική ακολουθία της κατάχωσης του ταφικού μνημείου

 

Γερ. Γερολυμάτος: Τομή του ταφικού μνημείου στον τύμβο Καστά. Κλίμακα: 1/50

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Εδώ και ένα χρόνο το ταφικό μνημείο στον λόφο Καστά της Αμφίπολης, δημιουργεί ολοένα και περισσότερα ερωτήματα. Σε αυτό το άρθρο θα επιχειρήσω να προσεγγίσω το ζήτημα από μια άλλη πλευρά του και σε αντίθεση με εκείνους που επιμένουν με τις ερμηνευτικές θεωρίες τους για το μνημείο, να ακροβατούν ανάμεσα στο αναπόδεικτο και στο αβέβαιο των συμβολισμών, θα καταθέσω τις σκέψεις μου, αναφορικά με την κατάχωση του μνημείου. Κι αυτό, επειδή θεωρώ πως η κατάχωση είναι ένα κομβικό σημείο για την κατανόηση του. Για το σκοπό αυτό, θα προσπαθήσω να βρω κάποιες βεβαιότητες πάνω στις οποίες θα μπορέσει να βασιστεί η λογική σκέψη, ώστε να φτάσει, αν είναι δυνατόν, σε κάποια ασφαλή συμπεράσματα για την χρονική αλληλουχία των γεγονότων.

Όπως πέρυσι, που τα σχέδια που είχα παρουσιάσει (1), είχαν βασιστεί πάνω στην ανάλυση πραγματικών δεδομένων για τις αναλογίες του μνημείου, το ίδιο θα κάνω και τώρα. Έτσι στο σχέδιο που παρουσιάζω εδώ και το οποίο αποτυπώνει υπό κλίμακα: 1/50 την τομή του μνημείου, θα βασιστώ σε υπαρκτά στοιχεία. Συγκεκριμένα με τα ευρεθέντα από την ανασκαφή αντικείμενα, στη σχετική περίπου θέση όπου βρέθηκαν, σύμφωνα με τα δελτία τύπου. Δεν φιλοδοξώ να δώσω λύση στο αίνιγμα του μνημείου, αλλά τουλάχιστον να βοηθήσω στην κατανόηση, φωτίζοντας μια πλευρά του για την οποία λίγα έχουν ειπωθεί.

Ας γυρίσουμε όμως πίσω στο χρόνο. Το σχέδιο απεικονίζει το εσωτερικό του τάφου γεμάτο χώμα και με τα αντικείμενα μέσα, όπως θα πρέπει να ήταν πριν από την ανασκαφή. Θα ήταν πολύ χρήσιμο, φυσικά, αν γνωρίζαμε την ακριβή θέση και το ύψος στο οποίο βρέθηκαν μέσα στο χώμα, αλλά τουλάχιστον για αρκετά από αυτά γνωρίζουμε ότι βρίσκονταν επί του δαπέδου, όπως θα ήταν και το φυσιολογικό. Είναι βέβαιο, πάντως, πως η στάθμη του χώματος θα πρέπει να ήταν πολύ ψηλότερη μετά από την κατάχωση, αλλά σταδιακά το χώμα συμπιέστηκε από το βάρος του προς τα κάτω. Βλέποντας το σχέδιο μπορούμε για αρχή να διαλύσουμε ένα μύθο, να θέσουμε τρεις βασικές ερωτήσεις και να βρούμε τέσσερις βεβαιότητες.

Πρώτα, όμως, ας διαλύσουμε το μύθο που συνδέει την κατάχωση με την πλημμύρα του ποταμού, όπως είχε υποτεθεί στην αρχή και που κανείς πλέον δεν πιστεύει. Η υψομετρική διαφορά του μνημείου και κυρίως η ύπαρξη των δύο διαφραγματικών τοίχων το αποκλείει, καθώς το νερό δεν θα μπορούσε να περάσει. Η κατάχωση ήταν αναμφίβολα έργο ανθρώπων.

Τρεις ερωτήσεις τώρα:

1. Για ποιον λόγο έγινε η κατάχωση του μνημείου;
2. Ποιοι μπορεί να ήταν αυτοί που κατάχωσαν το μνημείο;
3. Συλήθηκε το μνημείο και πότε;

Απαντήσεις:

1. Η κατάχωση του μνημείου ήταν βιαστική και έγινε προφανώς υπό το καθεστώς πίεσης και επείγουσας ανάγκης. Η κατάχωση έγινε για να προστατευθεί (παρόλο που είχε εν μέρει καταστραφεί) και για τον λόγο αυτό κτίστηκαν και οι διαφραγματικοί τοίχοι πριν, ή ταυτόχρονα με την κατάχωση.

2. Εκείνοι που το κατάχωσαν και μπήκαν σε όλον αυτόν τον κόπο για να το προστατεύσουν, θα μπορούσαν να ήταν μόνο εκείνοι που το φρόντιζαν και το θεωρούσαν δικό τους κι όχι οι καταστροφείς του. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς, ότι οι ξένοι επιδρομείς και οι συλητές, θα κατάχωναν το μνημείο, αφού πρώτα θα το είχαν καταστρέψει. Άρα το κατάχωσαν μόνο οι Μακεδόνες και κανείς άλλος. Πρέπει, πάντως,  να έχουμε κατά νου, ότι ανάμεσα στην κατασκευή του μνημείου και την κατάχωση του, είναι δυνατόν να μεσολαβεί άγνωστο χρονικό διάστημα από 40 χρόνια έως και ενάμιση αιώνας. Από μόνο του αυτό το χρονικό διάνυσμα, είναι ικανό να μας δώσει μια πρώτη ένδειξη για την χρονολόγηση κατασκευής του μνημείου σε εποχή προ της ρωμαϊκής περιόδου, αν υποθέσουμε πως η εισβολή των Ρωμαίων (2) βρίσκεται στο πέρας του χρονικού διανύσματος. Το πότε κι αν έγινε κάτι τέτοιο, θα το εξετάσουμε παρακάτω σε συνάρτηση με τις αιτίες του επείγοντος.

3. Το συμβάν της καταστροφής ήταν και ο λόγος της κατάχωσης του. Αν παρατηρήσετε το σχέδιο, θα κατανοήσετε τον λόγο που οι φθορές μέσα στο μνημείο και η μετακίνηση των αντικειμένων που βρίσκονται πάνω στο δάπεδο, δεν θα μπορούσαν να είχαν γίνει έπειτα από την κατάχωση κι αφότου θα είχε μπει το χώμα στους χώρους. Η καταστροφή θα ήταν δυνατόν να γίνει μόνο από πριν και εφόσον οι χώροι θα ήταν ακόμα ελεύθεροι από χώμα, έτσι ώστε να μπορούν να κινηθούν ελεύθερα οι καταστροφείς. Άρα το μνημείο συλήθηκε, ή έγινε θέατρο κάποιας βιαίας δράσης, πριν ακόμα από την κατάχωση του. Αυτό είναι αυταπόδεικτο. Το αν συλήθηκε για δεύτερη φορά, έπειτα από την κατάχωση, είναι κάτι πιθανό. Πάντως, οι δεύτεροι τυμβωρύχοι δεν είναι υπεύθυνοι για τις βασικές καταστροφές. Θα ήταν αδύνατον π.χ., να προκαλέσουν τις φθορές στο ψηφιδωτό, ή να τοποθετήσουν το κεφάλι της Σφίγγας στο δάπεδο του Δ΄ χώρου, μέσα από δεκάδες κυβικά μέτρα χώματος. Το πολύ-πολύ, αν κατάφερναν να φτάσουν στην οροφή του Δ’ Χώρου, θα άνοιγαν από πάνω ένα κάθετο φρέαρ προς τον τάφο για να αποσπάσουν κάποια αντικείμενα, αλλά σε καμία περίπτωση δε θα μπορούσαν να διασαλεύσουν τις πλάκες του δαπέδου του τάφου, στην κατάσταση που βρέθηκαν. Έπειτα, η καταστροφή δεν ενδιαφέρει τους επαγγελματίες τυμβωρύχους και δεν ξοδεύουν πολύτιμο χρόνο γι αυτό, αλλά ούτε η αρχαιολογική ομάδα ανέφερε την ανεύρεση κάθετου φρέατος στον τάφο.

Υπάρχουν, λοιπόν, ήδη, τέσσερις βεβαιότητες, πάνω στις οποίες θα βασιστώ για να αναπτύξω στη συνέχεια τις σκέψεις μου.

Βεβαιότητες:

1. Η κατάχωση του μνημείου ήταν τεχνητή.
2. Η κατάχωση του μνημείου και η προστασία του, ήταν συνέπεια ενός έκτακτου γεγονότος κι όχι μιας τυπικής προγραμματισμένης απόφασης.
3. Η καταστροφή του μνημείου στα βασικά του στοιχεία προηγήθηκε της κατάχωσης του.
4. Η κατάχωση έγινε από τους ίδιους τους Μακεδόνες.

Όμως τώρα ανακύπτουν νέα ερωτήματα μέσα από τις βεβαιότητες.

1. Για ποιο λόγο αυτοί που κατάχωσαν το μνημείο, δεν απομάκρυναν τα διάφορα πεσμένα αντικείμενα, αλλά τα άφησαν εκεί όπως ήταν και απλώς τα σκέπασαν με χώμα;
2. Ποιος μπορεί να ήταν ο λόγος που επιλέχθηκε ως μέσο προστασίας η κατάχωση;
3. Ποιοι και γιατί θα κατέστρεφαν ένα τέτοιο μνημείο;

Απαντήσεις:

1. Αν και η ερώτηση αυτή αποτελεί ένα πραγματικό αίνιγμα, είναι βέβαιο πως η «παράλειψη» της τακτοποίησης του χώρου έπειτα από την καταστροφή του, δεν οφείλεται σε αμέλεια, αλλά σε επιλογή. Γιατί, για παράδειγμα, να μη μετακινήσουν το πεσμένο κεφάλι της δυτικής Σφίγγας και τα φτερά της από τον Δ΄ Χώρο (αλήθεια τι απόγινε το δεύτερο κεφάλι;), ή τα πεσμένα επιστήλια του Γ΄ Χώρου, όπου και το ψηφιδωτό, πριν ρίξουν το χώμα; Γιατί τα άφησαν όλα εκεί και το κατάχωσαν βιαστικά; Μια πρώτη απάντηση θα ήταν, λοιπόν, εξαιτίας του κατεπείγοντος. Μια δεύτερη απάντηση θα είχε να κάνει με ιδεολογικές αιτίες και με την αίσθηση της βεβήλωσης του χώρου και της ιερότητας του, γεγονός που μπορεί να οδήγησε στην αφρόντιστη κατάχωση του.

2. Ο λόγος της επείγουσας κατάχωσης, θα πρέπει να αναζητηθεί στα ιστορικά συμβάντα που έλαβαν χώρα στη Μακεδονία ανάμεσα στο 320-148 π.Χ (3). Μάλιστα δε, να μην εξετάσει μόνο τα ενδομακεδονικά γεγονότα, αλλά κυρίως εκείνα που σχετίζονται με επιδρομές αλλοφύλων και ξένων στρατευμάτων. Ας εξετάσουμε όμως την ίδια την φύση της κατάχωσης, ως μέσου προστασίας, ενός μεγάλου μνημείου μέσα στην επικράτεια του μακεδονικού κράτους. Η επιλογή της κατάχωσης μας δείχνει πολλά πράγματα. Πρώτον, μας δείχνει πως αποτέλεσε μια ύστατη λύση, αφού κρίθηκε πως δεν θα ήταν αποτελεσματικό κανένα άλλο μέσο προστασίας (π.χ. τοποθέτηση φρουράς, ή ένα απλό κτίσιμο της εισόδου). Δεύτερον, πως το μακεδονικό κράτος δεν ήταν σε θέση να προστατέψει το μνημείο δια της ισχύος του, και πως η επικράτηση έναντι του κινδύνου ήταν αμφίβολη. Έτσι επιλέχθηκε η κατάχωση και η «εξαφάνιση» του, (με το ίδιο σκεπτικό που καταχώθηκαν προληπτικά τα αγάλματα των μουσείων πριν από την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα). Τρίτον, η κατάχωση δείχνει πως δεν υπήρχε η προοπτική μιας μελλοντικής αποκατάστασης του για μια εκ νέου χρήση. Η κατάχωση δεν είχε τον χαρακτήρα του εφήμερου, αλλά του οριστικού. Τέταρτον, η κατάχωση μας δείχνει επίσης πως η απειλή ήταν έκτακτη και πως η καταστροφή έγινε σε μια περίοδο που το μνημείο ήταν ακόμα ανοικτό (χωρίς διαφράγματα) και άρα υφίστατο το μακεδονικό κράτος, αν και ίσως βρισκόταν σε κρίση (4). Πέμπτον, πως αμέσως μετά από την καταστροφή του μνημείου, που μοιάζει με έναν ευκαιριακό αιφνιδιασμό, η τάξη επανήλθε, ή τουλάχιστον οι φροντιστές του μνημείου βρήκαν τον χρόνο για να το καταχώσουν.

3. Η τρίτη απάντηση σχετίζεται με τη δεύτερη. Ενώ κανείς δε μπορεί να αποκλείσει τελείως, ότι η καταστροφή του μνημείου μπορεί να έγινε στο πλαίσιο των ενδομακεδονικών συγκρούσεων για την εξουσία και να έχει ως δράστες επίσημους Μακεδόνες, ωστόσο είναι μάλλον απίθανο να συνέβη κάτι τέτοιο. Κυρίως, επειδή θα αποτελούσε ύβρη και ανοσιούργημα, ιδιαίτερα αν επρόκειτο για το μνημείο ενός επιφανούς και δημοφιλούς προσώπου. Θα ήταν ξένο προς τα ήθη των Μακεδόνων και αρκεί να θυμηθούμε την κατακραυγή ενάντια στον Πύρρο, τον εξάδελφο του Μ. Αλεξάνδρου που είχε πολλές συμπάθειες και συμμάχους στη Μακεδονία, όταν οι μισθοφόροι Γαλάτες του σύλησαν τους βασιλικούς τάφους στις Αιγές (5). Έπειτα, όλοι οι Μακεδόνες γνώριζαν το μνημείο και άρα η κατάχωση του απλά δεν θα είχε νόημα σε μια μεταξύ τους αναμέτρηση. Θα ήταν π.χ., σα να κατάχωναν οι Ελευσίνιοι ένα επιφανές μνημείο τους, για να μη το συλήσουν οι Αθηναίοι! Τόσο παράλογο. Πιο πιθανό φαίνεται, λοιπόν, η καταστροφή-απόπειρα λεηλασίας να έγινε από ξαφνικούς επιδρομείς κι όχι από εγχώριους δράστες. Πόσο μάλλον όχι από προβλεπόμενους εχθρούς. Διότι στην περίπτωση των αναμενόμενων εχθρών, όπως οι Ρωμαίοι, θα υπήρχε ο χρόνος να καταχωθεί το μνημείο χωρίς να έχει υποστεί τις φθορές. Το γεγονός, ότι υπέστη τις φθορές φανερώνει, πως δεν υπήρχε ο διαθέσιμος χρόνος για προετοιμασία και άμυνα. Εφόσον το μνημείο ήταν προσβάσιμο όταν έγινε η καταστροφή και η λεηλασία του, αυτό σημαίνει πως οι καταστροφείς αισθάνονταν δυνατοί να το καταστρέψουν φανερά, διότι προφανώς δεν υπήρχε καμία αντίσταση εκείνη τη στιγμή για να τους εμποδίσει. Επίσης, δεν θα πρέπει η καταστροφή να αποδοθεί σε «κλασικούς» πτωχο-τυμβωρύχους, ούτε σε δύο-τρία άτομα, αλλά πιθανότερα σε ολόκληρη ομάδα. Η ομάδα αυτή, θα χρειάστηκε σκάλες για να ανέβει μέχρι την πύλη των Σφιγγών για να τις αποκεφαλίσει και να τους σπάσει τα φτερά. Το ίδιο και για τα τέσσερα διακοσμημένα επιστύλια του Γ΄ Χώρου. Έπειτα, κι αφού θα είχαν σκάψει το ψηφιδωτό στο κέντρο του, θα χρειάζονταν μερικοί άντρες για να σπάσουν τη βαριά μαρμάρινη θύρα με κάποιον «κριό» φυσικά, κι όχι με το κεφάλι της Σφίγγας, όπως ακούσαμε από κάποιον καθηγητή της αρχαιολογίας (!!). Ύστερα, θα έπρεπε να αφαιρέσουν τις πλάκες και να σκάψουν το δάπεδο του Δ’ Χώρου και να ανοίξουν τον τάφο. Όλα αυτά χρειάζονται χρόνο και άνεση κινήσεων. Και αυτά φαίνεται πως υπήρχαν.

Εφόσον το μνημείο ήταν προσβάσιμο για άγνωστο διάστημα, πριν την κατάχωση του, τότε θα πρέπει η κατασκευή του να είναι προ-ρωμαϊκή. Διότι μοιάζει απίθανο οι Ρωμαίοι να το κατέστρεψαν και έπειτα να το κατάχωσαν. Οι Ρωμαίοι ήταν κλέφτες του ωραίου κι όχι φανατικοί καταστροφείς. Τα αγάλματα των Καρυατίδων και τα υπόλοιπα έργα τέχνης, απλά θα αποσπώνταν για να διακοσμήσουν κάποια κτίρια της Ρώμης. Το πιο πιθανό είναι, πως την εποχή της ρωμαϊκής εισβολής το μνημείο ήταν καταχωμένο από καιρό. Αλλά ακόμα κι αν υποθέσουμε, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, πως το μνημείο ήταν της ρωμαϊκής εποχής, αυτό θα σημαίνει πως δεν το σύλησαν οι ίδιοι, αλλά κάποιοι άλλοι σε μεταγενέστερο χρόνο, αφού η Μακεδονία δεχόταν επιθέσεις και επί ρωμαιοκρατίας (6), ακόμα και στους πρώτους μ.Χ αιώνες (7). Ωστόσο, στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να ήταν οι Ρωμαίοι που το κατάχωσαν. Όμως, οι Ρωμαίοι δε φαίνεται να γνώριζαν καν το μνημείο. Ίσως κάποια εμφανή τμήματα του περιβόλου να αποσπάστηκαν κάποτε για άλλες οικοδομικές εργασίες, αλλά η ίδια η θέση του μνημείου παρέμεινε άγνωστη, όπως ίσως και η ύπαρξη του. Αυτό εξηγεί κάπως και το γεγονός, πως οι πολυγραφότατοι ρωμαίοι ιστορικοί παρέλειψαν να αναφέρουν οτιδήποτε για ένα τόσο μεγάλο μνημείο, σε μια σημαντική πόλη όπως ήταν η Αμφίπολη (8), αφού αν το είχαν λεηλατήσει, ή αν το είχαν κτίσει οι ίδιοι, τότε σίγουρα κάπου θα το ανέφεραν.

Αν δεν ήταν λοιπόν, οι Ρωμαίοι, τότε ποιοι μπορεί να ήταν; Έχω τη γνώμη, πως ίσως θα πρέπει να αναζητήσουμε τους καταστροφείς σε κάποια από τις εισβολές των Κελτών, περίπου σαράντα χρόνια έπειτα από την πιθανολογούμενη χρονολογία κατασκευής του μνημείου. Το χρονικό διάνυσμα στο οποίο αναφέρθηκα πριν, θα πρέπει να έχει ως αρχή του τη χρονολογία 280 π.Χ, που αντιστοιχεί στην πρώτη επιδρομή των Κελτών και ως πέρας να έχει το 148 π.Χ (επικράτηση των Ρωμαίων). Μάλιστα, η αρχή του διανύσματος είναι μια περίοδος πυκνή σε καταστροφικά γεγονότα (280-279-275 π.Χ), καθώς οι Κέλτες επωφελούμενοι από τις μακεδονικές έριδες προέβησαν σε σειρά εισβολών στην ευρύτερη Μακεδονία με ξεκάθαρο σκοπό τις λεηλασίες, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας (9). Η Αμφίπολη με τα σημαντικά μνημεία της θα πρέπει να αποτέλεσε έναν από τους στόχους τους. Στην υπόθεση αυτή συνηγορεί και η μανία των βάρβαρων δραστών, που δεν είχαν ως μόνο σκοπό την λεηλασία του πλούτου, αλλά και την καταστροφή του μνημείου. Όπως κι αν έχει, είτε πρόκειται για τους Κέλτες, είτε για τους Ρωμαίους, η χρονολογία της κατάχωσης θα πρέπει να συμπίπτει με κάποιο χρονικό σημείο πάνω στο διάνυσμα των επιδρομών ανάμεσα στο 280 και στο 148 π.Χ. Αν είναι όντως έτσι, τότε το μνημείο ανήκει οπωσδήποτε στην προ ρωμαϊκή περίοδο και στους πρώτους αιώνες της ελληνιστικής εποχής. Κατά τη γνώμη μου, στο τέλος του 4^ου με αρχές του 3^ου αιώνα, αν λάβουμε υπόψη μας και τα ευρήματα των μονογραμμάτων (ΑΝΤ) που πλησιάζουν χρονολογικά στις επιδρομές των Κελτών. Κλείνω δε με την επισήμανση, ότι κατά πάσα πιθανότητα οι επιδρομείς απέσπασαν τα προφανή λάφυρα που εντόπισαν εντός του μνημείου, αλλά όχι και τα κρυφά. Αυτό, μας αιτιολογεί και την ενέργεια της μετέπειτα κατάχωσης του από τους Μακεδόνες. Το σίγουρο είναι, πως οι Μακεδόνες για κάποιο λόγο θέλησαν το μνημείο να εξαφανιστεί από προσώπου γης και να ξεχαστεί η ύπαρξη του. Την εποχή εκείνη, άλλωστε, θα αρκούσε να περάσουν δύο-τρεις γενιές, ώστε το μνημείο να ξεχαστεί όλως διόλου κι έτσι θα πρέπει να έφτασε λησμονημένο μέχρι την ρωμαϊκή κατάκτηση της Μακεδονίας.

Όμως, υπάρχει μια αντίφαση σε όλα αυτά, που σίγουρα θα έχει αντιληφθεί ο αναγνώστης. Αφορά την αντίφαση ανάμεσα σε δύο πράγματα. Από τη μια δηλαδή την ανάγκη της προστασίας του μνημείου μέσω του κτισίματος των δύο διαφραγματικών τοίχων και της κατάχωσης. Αλλά από την άλλη, υπάρχει το υπαρκτό γεγονός της ήδη συντελεσθείσας λεηλασίας. Και θα αναρωτηθεί εύλογα κάποιος. Ποιος είναι ο λόγος άραγε, ώστε να συνεχίσει να προστατεύεται κάτι το οποίο είναι ήδη κατεστραμμένο και λεηλατημένο; Δεν έχει καμία λογική. Εκτός, κι αν η προστασία αυτή αφορούσε όχι τον ήδη ανοιγμένο και φανερό τάφο με τα πεταμένα οστά των νεκρών, αλλά κάτι άλλο πέρα από αυτά και ίσως μεγαλύτερης αξίας. Κάτι, που δεν είχε αποκαλυφθεί την εποχή της καταστροφής και της κατάχωσης, αλλά ούτε και σήμερα. Κάτι που να άξιζε αυτής της ιδιαίτερης προστασίας. Η λεηλασία φαίνεται, λοιπόν, πως δεν στάθηκε ικανή να στερήσει το μνημείο από την αξία που είχε για εκείνους, που το προστάτεψαν δια της κατάχωσης με τόσο κόπο.

Με λίγα λόγια, το περιεχόμενο του τάφου ίσως να μην εξαντλείται στους ήδη υπάρχοντες θαλάμους, ούτε στον κιβωτιόσχημο τάφο, αλλά να υπάρχουν και πολλά περισσότερα στο βάθος, όπως δείχνουν και οι γαιοσκοπήσεις.

 

Γερ. Γερολυμάτος: Τομή του ταφικού μνημείου στον τύμβο Καστά. Κλίμακα: 1/50

Σχετικά με τις καταστροφές

Σφίγγες-Ψηφιδωτό-επιστύλια-Καρυάτιδες-Ιωνική Θύρα-τάφος

Στην χρονική αλληλουχία των συμβάντων, η καταστροφή όλων αυτών των στοιχείων, θα πρέπει όπως είπαμε να τοποθετηθεί σε προγενέστερο χρόνο από την κατάχωση. Έχει όμως ενδιαφέρον και η «ανατομία» της σύλησης, διότι έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Δεν εμπεριέχει μόνο τη συνήθη στους απλούς τυμβωρύχους απληστία για χρυσό, αλλά η καταστροφή αυτή εκφράζει βαρβαρότητα και μένος. Δεν αρκούσε δηλαδή μόνο η κλοπή, αλλά και η καταστροφή του μνημείου. Θα πρέπει πάντως να έχουμε κατά νου, ότι μπορεί οι καταστροφές να ήταν ετεροχρονισμένες, οπότε θα πρέπει να διαχωρίσουμε εκείνες που έγιναν κατά τη σύληση του, από τις άλλες που έγιναν από φυσικούς λόγους, όπως π.χ, από ένα σεισμό και καταπόνηση του μνημείου.

Ο αποκεφαλισμός των Σφιγγών δεν εξηγείται με το κίνητρο του κέρδους. Άλλωστε το κεφάλι της μιας εξ αυτών βρέθηκε πεταμένο, ενώ το άλλο δεν υπάρχει (;). Η καταστροφή των φτερών τους επίσης, μόνο ιδεοληπτικά αίτια μπορεί να εκφράζει.

Οι φθορές στα κεφάλια των Καρυάτιδων, όπως αποδεικνύεται από το σωσμένο κεφάλι του ανατολικού αγάλματος, οφείλονται στη σύνθλιψη από τη μερική κατάρρευση των επιστυλίων από πάνω τους, αλλά το ίδιο ίσως να μη συνέβη με τα χέρια τους. Για τα χέρια δε γνωρίζουμε αν κρατούσαν κάτι, ούτε έχει δοθεί για αυτά κάποια σχετική πληροφορία, εκτός ότι βρέθηκαν κάπου μπροστά από την Πύλη των Καρυάτιδων. Όπως και για άλλες περιπτώσεις, το ύψος όπου βρέθηκαν, ή αν ήταν στο δάπεδο, θα διαφώτιζε και πιθανόν να διαφοροποιούσε σημαντικά τον τρόπο που έσπασαν. Αν καταστράφηκαν σκόπιμα ή από φυσικές αιτίες. Όπως κι αν έχει, μεγάλα τμήματα των χεριών θα πρέπει να έχουν βρεθεί, ώστε να μπορούν να δώσουν μια εικόνα της κίνησης. Ειδικά τα «χοντρά» σημεία του μαρμάρινου χεριού (βραχίονας-καρπός) θα πρέπει να έχουν σπάσει σε λίγα κομμάτια, ενώ τα λεπτά (δάχτυλα) σε περισσότερα.

Πάντως, η τρύπα στο κέντρο του ψηφιδωτού με τη συμμετρία της, αποκλείει να έγινε από το πέσιμο των επιστυλίων πάνω του, ούτε από κάποια πέτρα της οροφής, αφού δε λείπει καμία. Ανασκάφθηκε προς διερεύνηση κάποιας κρύπτης, αφού το πρώτο που θα σκεφτόταν κάποιος θα ήταν να σκάψει στο κέντρο κι όχι στις άκρες. Οι ψηφίδες που βρέθηκαν, αποδεικνύουν ότι η επιφάνεια του ψηφιδωτού ήταν συνεχής και πως η τρύπα δεν έγινε από την απόσπαση κάποιου πράγματος που ίσως βρισκόταν πάνω του. Και οπωσδήποτε αυτή η φθορά έγινε πριν την κατάχωση. Σε ότι αφορά τα ζωγραφισμένα επιστύλια, το ύψος όπου βρέθηκαν μέσα στο χώμα του Γ’ Χώρου, μπορεί να διευκρινίσει αν έπεσαν μεταγενέστερα από κάποιο σεισμό, ή αν υπήρξαν θύματα του αρχικού βανδαλισμού. Έπειτα, η πίεση που ασκήθηκε πάνω στη μαρμάρινη θύρα για να σπάσει, θα έπρεπε να έχει κατεύθυνση από τα έξω προς τα μέσα. Αυτό εξηγεί και το γιατί, ενώ βρέθηκαν μικρά τμήματα της στον Γ΄ Χώρο μπροστά από την Ιωνική Θύρα, εν τούτοις το μεγαλύτερο κομμάτι του δυτικού θυρόφυλλου βρέθηκε μέσα στον Δ΄ Χώρο, όπου βρίσκεται ο τάφος.

Σε ό,τι αφορά τον ίδιο τον τάφο η υπόθεση περιπλέκεται αρκετά. Κατά αρχήν ο τάφος θα πρέπει να ανασκάφθηκε ταυτόχρονα με τις πλάκες του δαπέδου, πριν από την κατάχωση. Τότε θα πρέπει να αφαιρέθηκαν τα κοσμήματα και όλα τα κτερίσματα αξίας και να διαταράχθηκαν τα οστά του νεκρού του τάφου.

Οι νεκροί

Ωστόσο, αναφέρεται η εύρεση οστών από 5 διαφορετικά άτομα, τη στιγμή που ο κιβωτιόσχημος τάφος είναι μόνο ένας με δύο μέρη. Ένα για απόθεση και ένα μικρότερο για θήκη. Το πιο ενδιαφέρον ακόμα είναι, πως τα οστά αυτά, που δεν αποτελούν ολοκληρωμένους σκελετούς, βρέθηκαν σε διαφορετικά ύψη (!) πάνω από το επίπεδο του νεκρού του τάφου. Αν υποθέσουμε εύλογα, ότι ο νεκρός που βρέθηκε μέσα στον τάφο, είναι πιθανά αυτός για τον οποίο έγινε το μνημείο, τότε προκύπτουν σοβαρά ερωτήματα για τους υπόλοιπους τέσσερις. Πώς βρέθηκαν εκεί και μάλιστα σε διαφορετικά ύψη μέσα στο χώμα; Όμως υπάρχει μια εξήγηση για αυτό και μάλιστα υποστηρίζει την εκτίμηση μου, πως η κατάχωση έγινε έπειτα από τη σύληση του τάφου και είναι η ακόλουθη.

Όταν οι υπεύθυνοι του μνημείου το βρήκαν λεηλατημένο και τον τάφο παραβιασμένο, σταθμίζοντας τις συνθήκες του κινδύνου πήραν την απόφαση να το καταχώσουν άμεσα. Χωρίς να μαζέψουν τα οστά του νεκρού από τον τάφο (ορισμένα ήταν ακόμα μέσα και άλλα απέξω), ξεκίνησαν την κατάχωση πρώτα από τον τάφο και με κατεύθυνση προς τα έξω. Στην αρχή, θα πρέπει για ευκολία να πήραν χώμα από κάπου κοντά, από τον λόφο του τύμβου, όπου γνωρίζουμε πως υπήρχε για αιώνες πριν αρχαίο νεκροταφείο. Μαζί με το χώμα μετέφεραν και πολλά σκόρπια οστά που ήταν μέσα σε αυτό και έτσι έκαναν την κατάχωση του Δ’ Χώρου, χωρίς να τους ενδιαφέρει η ύπαρξη των οστών. Στη συνέχεια, έχοντας ανάγκη από περισσότερο χώμα κατάχωσαν τους υπόλοιπους χώρους Γ, Β, και Α με χώμα από το παραπλήσιο ποτάμι και ίσως γι’αυτό δεν αναφέρθηκε η εύρεση οστών και σε εκείνους. Η υπόθεση αυτή είναι πολύ βάσιμη, διότι μοιάζει παράλογο να τοποθετήθηκαν σκόπιμα τα οστά σε διαφορετικά στρώματα ταυτόχρονα με την κατάχωση. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι οι σκελετοί είναι υπερβολικά ατελείς, (βρέθηκε το μέρος ενός μόνο κρανίου μέσα στον τάφο) όπως επίσης και απ΄το ότι βρέθηκαν μαζί και οστά ζώων (Ιπποειδούς κ.αλ.). Πως αλλιώς να εξηγήσουμε την ύπαρξη οστών αλόγου μέσα στον τάφο, χωρίς να σκεφτούμε και την περίπτωση της θυσίας; Είναι λοιπόν, πολύ πιθανό, κάποιοι από τους νεκρούς να μην έχουν καμία σχέση με τον τάφο και ούτε μεταξύ τους, ενώ δεν αποκλείεται να ανήκουν και σε διαφορετικές περιόδους.

Παρόλα αυτά, υπάρχει ακόμα ένα βασικό ερώτημα. Ανεξάρτητα, αν ο μόνος αληθινός νεκρός του μνημείου ήταν εκείνος μέσα στον κιβωτιόσχημο τάφο, ή αν και οι πέντε νεκροί συνανήκαν σε αυτόν, προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι δεν φρόντισαν καθόλου τα οστά. Όχι μόνο δεν τα μάζεψαν, αλλά ούτε και τα έβαλαν με μια τάξη μέσα στον τάφο, πράγμα που θα τους απέδιδε τιμή και σεβασμό. Κάνει μάλιστα μεγαλύτερη εντύπωση, αφού σίγουρα θα γνώριζαν και σε ποιους επιφανείς Μακεδόνες ανήκαν τα οστά, όπως πιθανολογείται με βάση τα νέα στοιχεία, αλλά και το είδος του μνημείου. Παρόλα αυτά, τα κατάχωσαν αφρόντιστα. Γιατί όμως; Μήπως επειδή αυτά τα οστά δεν είχαν τελικά και τόση μεγάλη σημασία και το γνώριζαν; Ο προβληματισμός αναφορικά με την χρησιμότητα της προστασίας ενός συλημένου χώρου, επανέρχεται πάλι. Διότι, αν δεν είχαν σημασία τα οστά αυτά, για ποιο λόγο κατάχωσαν τον τάφο; Ίσως η προστασία να αφορά, όπως είπαμε ήδη, άλλα πράγματα, που δεν έχουν ακόμα αποκαλυφθεί.

Έχω την άποψη, ότι τα οστά αυτά δεν θα αποδειχθούν σημαντικά. Όπως κι αν είναι, τον λόγο έχει τώρα η ανθρωπολογική έρευνα για να αποκαλύψει την χρονολογία των οστών κι άλλα στοιχεία, που συνδυαζόμενα με το ύψος όπου βρέθηκαν, ίσως δώσουν μιαν απάντηση στον γρίφο.

Ο Λέοντας

Ο λέοντας είναι από μόνος του μια ιδιαίτερη περίπτωση. Στο ερώτημα, αν βρισκόταν στην κορυφή του λόφου, ή όχι, κι αν αποτελούσε το επιτάφιο σήμα της επίστεψης του τύμβου, έχω την γνώμη πως βρισκόταν επί του τύμβου. Όχι μόνο διότι έχουν βρεθεί τα ίχνη της θεμελίωσης του, αλλά και επειδή δεν θα ήταν καθόλου περίεργο, αφού ο λέων ήταν ένα γνωστό επιτάφιο σύμβολο της εποχής, προκειμένου να τιμηθεί ένας όχι συνηθισμένος νεκρός, ή νεκροί, πόσο μάλλον όταν αξιώθηκε ενός τέτοιου μεγαλειώδους τάφου. Το επίγραμμα του Σιδωνίου Αντιπάτρου «Ειπέ, λέων, φθιμένοιο τίνος τάφον αμφιβέβηκας, βουφάγε; Τις τας σας άξιος ην αρετάς;», το οποίο εσφαλμένα αποδίδεται στον λέοντα της Αμφίπολης, μας δίνει ωστόσο την πληροφόρηση για τη διαχρονική χρήση του λέοντα ως κατεξοχήν ταφικού συμβόλου.

Να μην επαναλάβω τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που εκφράζει ο συμβολισμός του αρρενωπού λέοντα για τον ένοικο της ταφής. Θα σταθώ, όμως, στη σχέση που έχει με τον λέοντα της Χαιρώνειας, καθώς εκείνος της Αμφίπολης έχει ύψος 5,3 μ., ενώ αυτός της Χαιρώνειας 5,5 μ. Δηλαδή είναι σχεδόν ισοϋψείς και λίγο πολύ σύγχρονοι (10), ενώ παρουσιάζουν και κάποια συγγένεια ύφους.

Το μέγεθος του λέοντα μας προϊδεάζει και για το μέγεθος του ταφικού μνημείου στο οποίο θα βρισκόταν. Οι αναλογίες μεταξύ τους θα πρέπει να ήταν αντίστοιχες, αφού θα ήταν παράλογο ένα τόσο μεγάλο άγαλμα να βρισκόταν επί ενός μικρού τάφου. Ο μόνος τάφος, όμως, που πληροί τις προϋποθέσεις του μεγέθους, είναι αυτός του τύμβου Καστά. Έχει ειπωθεί από τον αείμνηστο αρχαιολόγο Λαζαρίδη, ότι θα πρέπει ο λέων να βρισκόταν πάνω στον τάφο του Λαομέδοντα, αλλά ο τάφος αυτός δεν έχει βρεθεί και τίποτα δεν δείχνει ότι εκείνος ήταν ο ένοικος του ταφικού μνημείου στον Καστά. Ανεξάρτητα πάντως, από το αν είχε κατασκευαστεί το μνημείο, για τον Λαομέδοντα ή για τον Ηφαιστίωνα, ο λέων πρέπει οπωσδήποτε να είχε σχέση με τον τύμβο.

Όπως στις περισσότερες περιπτώσεις, όπου ο λέων σηματοδοτούσε πολυάνδρια (11) κι όχι ατομικές ταφές, έτσι και στον τύμβο Καστά, θα πρέπει να εξεταστεί η παράλληλη πιθανότητα πως ο λέων είχε τοποθετηθεί επί του τύμβου, όχι μόνο για τον ένοικο του ταφικού μνημείου, αλλά και για κάποιο πολυάνδριο μακεδόνων πεσόντων. Πράγμα που μπορεί να σημαίνει, πως είναι πιθανόν να μοιράζονται συνολικά τον τύμβο Καστά περισσότερα του ενός μνημεία, κάτι που δεν ήταν ασυνήθιστο και το έχουμε δει και σε άλλες περιπτώσεις. Αυτή η υπόθεση, θα έδινε και μια πειστική απάντηση για την ανάγκη κατασκευής ενός τόσου μεγάλου περιβόλου.

Τέλος, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η περίπτωση, ο λέων να απομακρύνθηκε αρχικά από την κορυφή του τύμβου την ίδια εποχή με τις ενέργειες κατάχωσης του μνημείου, ακριβώς για να μην προδίδει με την θέση του την ύπαρξη του μνημείου.

Συμπεράσματα

Όλα τα παραπάνω με οδηγούν συνοπτικά στις εξής σκέψεις υπό τη μορφή συμπερασμάτων.

Το μνημείο κατασκευάστηκε στο τέλος του 4^ου αιώνα, ή το αργότερο στις αρχές του 3^ου αιώνα. Το ταφικό μνημείο καταχώθηκε εσπευσμένα από τους Μακεδόνες έπειτα από κάποια ξαφνική καταστροφή που οφειλόταν σε οργανωμένη επίθεση εναντίον του και την οποία τοποθετώ χρονολογικά στο διάστημα από 280 έως 148 π.Χ και ιδιαίτερα κατά τις ληστρικές επιδρομές των Κελτών. Είναι πιθανόν ο τύμβος Καστά να αποτελεί ταυτόχρονα ταφικό μνημείο κάποιου επιφανούς νεκρού, αλλά και πολυάνδριο στο ανεξερεύνητο μέρος του. Το τελευταίο μάλιστα σε συνδυασμό και με τα υπόλοιπα δεδομένα, με οδηγούν στο πιο σημαντικό συμπέρασμα απ΄όλα. Ότι δηλαδή, η ανασκαφική εργασία στον τύμβο δεν έχει εξαντληθεί με την ανεύρεση του ήδη γνωστού ταφικού μνημείου, αλλά υπάρχουν πολλά ακόμα που περιμένουν την αρχαιολογική αξίνα, αρκεί να υπάρχει η πολιτική βούληση και η αναγκαία υποστήριξη για τη συνέχιση των ανασκαφών.

Σημειώσεις:

1.http://peritexnisologos.blogspot.gr/2014/09/blog-post_6.html

http://peritexnisologos.blogspot.gr/2014/10/blog-post_9.html

http://peritexnisologos.blogspot.gr/2014/11/blog-post_5.html

http://peritexnisologos.blogspot.gr/2014/12/blog-post_7.html

2. Μετά την ήττα του τελευταίου Μακεδόνα βασιλιά Περσέα από τους Ρωμαίους του Ύπατου Αιμίλιου Παύλου στην Πύδνα (168 π.Χ.) και την ίδια τύχη του Ανδρίσκου (148 π.Χ.), η Μακεδονία περιήλθε ολοκληρωτικά στους Ρωμαίους. Η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία (provincia) με διευρυμένα όρια που περιλαμβάνουν επίσης την Ιλλυρία και την Κεντρική Ελλάδα.

3. Στο διάστημα ανάμεσα στο 280 π.Χ και στο 148 π.Χ, έγιναν τα εξής γεγονότα. Οι Κέλτες εισβάλλουν στη Μακεδονία μέσω της κοιλάδας του Αώου, το  χειμώνα του 280 π. Χ., υπό την ηγεσία του Βόλγιου. ενώ συγχρόνως ένα άλλο τμήμα  με επικεφαλής κάποιον Κερέθριο κινείται εναντίον της Θράκης. Το 275 π.Χ γίνεται η σύληση των λαμπρών βασιλικών τάφων στις Αιγές από τους Γαλάτες μισθοφόρους του Πύρρου, ενώ το 148 π.Χ., η Μακεδονία ηττήθηκε από τους Ρωμαίους στους Μακεδονικούς Πολέμους (215 - 148 π.Χ.).

4. Tη στρατιωτική συντριβή του Πτολεμαίου Κεραυνού το 280 π.Χ από τους Κέλτες θα ακολουθήσει  πολιτικό και  κοινωνικό χάος. Ο άμαχος πληθυσμός θα καταφύγει στις τειχισμένες πόλεις και η ύπαιθρος θα ερημωθεί. Στο δε Μακεδονικό θρόνο οι διάδοχοι θα είναι τόσο βραχύβιοι, ώστε ο Αντίπατρος θα ‘’χρεωθεί’’ το προσωνύμιο ‘’Ετησίας’’, επειδή βασίλεψε μόνο 45 ημέρες, όσο διαρκούν οι ‘’ετησίαι’’, δηλαδή τα μελτέμια!  Τελικά την κατάσταση θα ‘’σώσει’’ ο έμπειρος και γενναίος στρατηγός Σωσθένης, ο οποίος θα καταφέρει να αποκρούσει τους Κέλτες και να τους απωθήσει στο Βορρά. Όμως ο κίνδυνος όχι μόνο δεν αποσοβήθηκε,  αλλά έγινε μεγαλύτερος  το Φθινόπωρο του 279 π. Χ., όταν νέα στίφη Γαλατών εισέβαλαν ξανά στη Μακεδονία  μέσω της Παιονίας τη φορά αυτή με αρχηγό τον Βρέννο.

5. Μετά την επιστροφή του από την εξάχρονη εκστρατεία στην Ιταλία και τη Σικελία (φθινόπωρο 275) ο Πύρρος έφερε μαζί του στράτευμα, που για να το διατηρήσει και να το θρέψει καταφεύγει στη συνήθη πρακτική, τον πόλεμο. Στρέφεται έτσι κατά του βασιλέα της Μακεδονίας Αντιγόνου Γο­νατά (γιου του Δημητρίου Πολιορκητή), ο οποίος και θα είναι ο αντίπαλος του βασιλέα των Μολοσ­σών μέχρι το τέλος της ζωής του. Παρά τις μέτριες στρατιωτικές δυνάμεις και μέσα σε λίγες εβδομάδες κατορθώνει να κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας όχι μόνο με νίκες, αλλά και χάρη στην εκτίμηση που ανέκαθεν είχαν προς αυτόν το γενναίο πολεμιστή και εξάδελφο του Αλέξανδρου αρκετοί εξέχοντες Μακεδόνες. Αυτή όμως η κατάκτηση αμαυρώθηκε από τη σύληση των λαμπρών βασιλικών τάφων στις Αιγές από τους Γαλάτες μισθοφόρους του. Ο Πύρρος, ίσως από επιπολαιότητα, ίσως από ολιγωρία δεν μπόρεσε τότε να τους συγκρατήσει, «όθεν ήκουσε κακώς υπό των Μακεδόνων».

6. Πολλές φορές η Μακεδονία και η Θεσσαλονίκη πέρασαν, στην πρώτη περίοδο της ρωμαιοκρατίας φοβερούς κινδύνους από επιδρομές βαρβάρων.

120-110 π.Χ. Βαρβαρικές επιδρομές στη Μακεδονία.

93-87 π.Χ. Ο Μιθριδάτης εισβάλλει στο μακεδονικό έδαφος. Αποτυχημένη εξέργεση του Μακεδόνα Ευφάνη.

42 π.Χ. Μάχη των Φιλίππων.

Ο Ρωμαίος κτήτορας Κικέρωνας, που κατάφυγε στη Θεσσαλονίκη το 58 π.Χ. ως πολιτικός εξόριστος, αναφέρει μία παρόμοια σκληρή δοκιμασία, όταν βάρβαρα φύλα του βορρά επιτέθηκαν κατά της Θεσσαλονίκης, αναγκάζοντας τους κατοίκους της να αμυνθούν με σθένος για να σωθούν. Κατασκευάσθηκαν τότε με γρήγορο ρυθμό πολλά οχυρά έργα στην Ακρόπολη της Άνω Πόλης, όπου συγκεντρώθηκαν οι κάτοικοι και η φρουρά της πόλης για να αντιμετωπίσουν τους επιδρομείς.

7. Μετά τα μέσα του 3ου αιώνα. Επιδρομές βαρβαρικών φύλων που λεηλατούν τη Μακεδονία (Γότθοι και Ερουλοι). Απ' τον 4ο μ.Χ. αι. και μετά, η Μακεδονία δέχεται τις αλλεπάλληλες επιθέσεις κι επιδρομές διάφορων πολεμικών λαών. Νέες γοτθικές επιδρομές στη Μακεδονία οι Βησιγότθοι το 380 μ.Χ. Επιδρομή των Βησιγότθων του Αλάριχου στη Μακεδονία το 395 μ.Χ.. Ενώ τον 6ο και 7ο αι. οι Άβαροι, οι Ούννοι κι οι Σλάβοι προκαλούν φοβερές καταστροφές.

8. Εποχή Αυγούστου. Η Θεσσαλονίκη υπάγεται στο καθεστώς των ελεύθερων πόλεων (civitates liberae), το ίδιο και η Αμφίπολις και η Σκοτούσα. Κατά την αυτοκρατορική περίοδο ενισχύεται στη Μακεδονία ο Θεσμός των Κοινών, που συμβάλλει στην ισορροπία ανάμεσα στην τοπική και κεντρική διοίκηση.

9. «Έχουν όμως αυτοί θησαυρούς αμύθητους, κι αναθήματα χρυσά στους ναούς τους, κι ασημικά στα συμπόσιά τους!», έλεγε ο Βρέννος στους Γαλάτες του. Η παραπάνω διήγηση του Παυσανία εύγλωττα μας αποκαλύπτει τα ληστρικά κίνητρα της δεύτερης κέλτικης επιδρομής

10. Στη σελίδα του ΥΠΠΟΑ αναφέρεται ως χρονολογία δημιουργίας του Λέοντα της Χαιρώνειας περίπου το 316 π.Χ. Δηλαδή είναι λιγότερο από δέκα χρόνια νεώτερος από τον Λέοντα της Αμφίπολης. Όπως σήμερα, έτσι και σε εκείνη την εποχή, υπήρχαν πολλές εξειδικεύσεις ανάμεσα στους διαφορετικούς καλλιτέχνες και τα εργαστήρια. Ο καθένας είχε την «ειδικότητα» του και ήταν φημισμένος για κάποιο είδος τέχνης. Ένα άγαλμα τέτοιου ασυνήθιστου μεγέθους, δεν μπορούσαν όλοι οι γλύπτες να αναλάβουν τη δημιουργία του. Μόνο εξειδικευμένα εργαστήρια, που θα ήταν οπωσδήποτε λίγα και θα δραστηριοποιούνταν σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Η δημιουργία ενός τέτοιου έργου απαιτεί επίσης η τοποθέτηση του έργου να γίνεται στον ίδιο χώρο, αφού λόγω του όγκου του δεν είναι εύκολο να μεταφερθεί σε μεγάλη απόσταση. Αυτό σημαίνει, πως αν δεν υπήρχαν τοπικά εργαστήρια, τότε πήγαιναν εκεί τεχνίτες από άλλες περιοχές. Δεν θα ήταν λοιπόν άτοπο να υποθέσει κανείς, ότι πιθανόν κάποιοι από τους τεχνίτες αυτούς να είχαν εργαστεί διαδοχικά και στους δύο λέοντες.

11. Σύμφωνα με εκτίμηση του Laborde, ο Λέων του Πειραιά βρισκόταν αρχικά στον Μαραθώνα, προς τιμήν των 192 πεσόντων Αθηναίων και των 11 Πλαταιέων, αλλά και στην περίπτωση της Χαιρώνειας ο Λέων σηματοδοτούσε το πολυάνδριο των 254 Θηβαίων Ιερολοχιτών στη μάχη του 338 π.Χ, ενώ και ο Λέων των Θεσπιέων είχε στηθεί προς τιμήν των 202 πεσόντων  Θεσπιέων στη μάχη του Δηλίου το 424 π.Χ.

Το πλέον πιθανόν είναι, ότι ο λέων αποτελούσε το επιτάφιο σήμα κάποιου εξέχοντος ή το σήμα ενός πολυανδρίου, κατά πρακτική γνωστή ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. Στις προαναφερόμενες κατηγορίες καταλέγονται, για παράδειγμα, οι λέοντες των Κυθήρων, της Δημητσάνας, και της Κομοτηνής, ο λέων των Θεσπιών, που εσήμαινε το πολυάνδριο των πεσόντων στο Δήλιον το 424 π.Χ., ο λέων της Αμφιπόλεως των μέσων του 4ου αι. π.Χ., ή εκείνος της Χαιρώνειας του 338 π.Χ.

Οι Vermeule και von Kersburg ( 1968, 100) χρονολογούν το λέοντα της Αμφιπόλεως στο 340-330 π .Χ. Επίσης Mertens-Hom 1986, 51. Οι Vermeule και von Kersburg ( 1968, 100) χρονολογούν το λέοντα της Χαιρώνιας στο 334 π .Χ., ενώ η Knigge ( 1976, 170-1) στο 316 π.Χ. Η Mertens-Hom (1986, 5 1-5) προτιμά τη χρονολόγησή του στο 338-335 π.Χ.

Στον συγκεκριμένο εικονογραφικό τύπο απεικονίζονται, για παράδειγμα, ο λέων της Δημητσάνας (περί τα τέλη του 6ου αι. π.Χ.), ο λέων των Κυθήρων (περί το 520 π.Χ.), ο λέων της Κομοτηνής (περί το 510 π.Χ.), οι λέοντες της Δήλου (περί το 500-490 π.Χ.), εκείνοι των Θεσπιών (του τελευταίου τέταρτου του 5ου αι. π.Χ. και του 4ου αι. π.Χ.), ο λέων στην Βενετία από τον Πειραιά (του δεύτερου μισού του 4ου αι. π.Χ.), ο λέων των Θηβών (379-338 π.Χ.), ο λέων της Αμφιπόλεως (μέσα του 4ου αι. π.Χ.), ο λέων της Χαιρώνιας (338 π.Χ.), οι λέοντες από τη Λάρισα και τη Νικόπολη (τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.) και, εκτός του ελλαδικού χώρου, ο λέων στα Εκβάτανα (4ος αι. π.Χ.)