Η Τέχνη και ο Πολιτισμός υπό το πρίσμα της παγκοσμιοποίησης

Γεράσιμος  Γερολυμάτος: "Μνημείο Ιστορίας"

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Κατά αρχήν, διευκρινίζω ότι δεν είμαι γενικά πολέμιος της παγκοσμιοποίησης, αν αυτή επρόκειτο να εγκαθιδρυθεί πάνω σε ορισμένες αξίες, σεβόμενη τις ιδιαιτερότητες και περιοριζόμενη από ορισμένους κανόνες. Άλλωστε, κάποιας μορφής παγκοσμιοποίηση, είναι αναπόφευκτη, αφού τόσο ο σύγχρονος τρόπος ζωής, όσο και η εξέλιξη της τεχνολογίας και η ευκολία της επικοινωνίας οδηγούν νομοτελειακά προς αυτήν. Ο πλανήτης δεν μας φαίνεται πια τόσο μεγάλος όσο πριν. Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση, όπως κάθε τι, έχει θετική και αρνητική πλευρά. Δεν είναι η ίδια κάτι το αρνητικό, αλλά έχει μεγάλη σημασία ο τρόπος με τον οποίο προσπαθεί να το πετύχει και οι στόχοι που θέτει.

Δυστυχώς, όλα δείχνουν πως η παγκοσμιοποίηση κινείται προς μια κατεύθυνση, η πολιτική κατάληξη της οποίας θα είναι η παγκόσμια διακυβέρνηση ενός μόνο ανθρώπου και μιας ολιγάριθμης διεθνούς ελίτ πέριξ αυτού, αν όχι και ενός συγκεκριμένου έθνους. Όχι δηλαδή η παγκοσμιοποίηση χάριν της ειρήνης και της ευημερίας των λαών, όπως θα την ονειρευόταν ένας έντιμος ιδεολόγος της αριστεράς, αλλά η επικράτηση μια νέας παγκόσμιας κοινωνικής τάξης αποτελούμενης από τους απανταχού ισχυρούς της γης και τους γραφειοκράτες του νέου συστήματος. Από κάτω η πλέμπα των λαών και των χωρών ως περιοχές μόνο, γιατί κράτη δεν θα υπάρχουν, με μια ιεραρχία που θα αναλογεί με τον αριθμό των ισχυρών που θα βρίσκονται ως εκπρόσωποι, ή τοπάρχες στο κέντρο της παγκόσμιας εξουσίας.

Οι περισσότερες από τις προσεγγίσεις που αφορούν στην εγκαθίδρυση της νέας παγκόσμιας τάξης, που συνηθίζουμε να αποκαλούμε «Παγκοσμιοποίηση», εστιάζουν συνήθως την προσοχή τους στους δύο βασικούς πυλώνες του μεγαλεπήβολου αυτού εγχειρήματος, την Οικονομία και την γεωπολιτική. Δίκαια, βεβαίως, μονοπωλούν το ενδιαφέρον, αλλά ας μην ξεχνάμε ότι αφορούν κυρίως την πρακτική, υλική και σκόπιμη πλευρά της πραγματικότητας. Είναι αυτοί που καθορίζουν την υλική ποιότητα της ζωής, ή ακόμα και τη συνέχιση ή μη της ύπαρξης, αλλά δε μπορούν να ελέγξουν τη συνείδηση της ίδιας της ύπαρξης και τον προορισμό της. Αυτό, γιατί το βαθύτερο στρώμα της συνείδησης δημιουργήθηκε από ψυχοπνευματικά υλικά και αναγκαιότητες, που είναι κατά πολύ αρχαιότερες από την οικονομία και την γεωπολιτική που, ειρήσθω εν παρόδω, αποτελούν απλά επιχρίσματα του αρχικού πυρήνα. Όταν κάποτε η ύπαρξη συνδέθηκε με την πνευματική και εσωτερική πηγή γνώσης της προέλευσής της για να μεταμορφωθεί από τότε σε ενσυνείδητη ύπαρξη, σε Είναι. Κάτι που οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν με την λέξη «αλήθεια». Εδώ, στην χαραυγή της συνείδησης θεμελιώθηκε ο πανάρχαιος πνευματικός δεσμός της ύπαρξης με το θρησκευτικό συναίσθημα, με την τέχνη και τον πολιτισμό.

Έτσι, αν το δει κανείς πιο ανοικτά, η θρησκεία η Τέχνη και ο πολιτισμός, που αποτελούν επίσης τους άλλους δύο πυλώνες της παγκοσμιοποίησης, αν δεν είναι τουλάχιστον ίσης αξίας μέσα για την εγκαθίδρυση της, όσο η οικονομία και η γεωπολιτική, τότε είναι μάλλον πολύ πιο ισχυρά από τα δύο τελευταία και μάλιστα τα πιο δύσκολα να επιτευχθούν ακριβώς εξαιτίας της πνευματικής τους φύσης. Μια πολεμική σύγκρουση ή μια παγκόσμια οικονομική κρίση, οπωσδήποτε θα ελκύσουν την προσοχή όλων, πολιτών και ΜΜΕ εξαιτίας της αμεσότητας τους. Όμως, μια παγκόσμια θρησκευτική συνδιάσκεψη, μια ευρέως διαδιδόμενη νέα θεωρία ή ένα παγκόσμιο καλλιτεχνικό κίνημα, έρχονται τελευταία στην προσοχή μας, αν και μακροπρόθεσμα όλα αυτά μπορούν να αποδειχθούν πολύ πιο σημαντικά για τη διαμόρφωση του μέλλοντος μας. Μη ξεχνάμε πως μια ιδέα ή μια σκέψη προηγούνται πάντα μιας πράξης και μια θεωρία ενός κινήματος. Αυτό αποδεικνύει π.χ, η επίδραση της εξελικτικής θεωρίας του Δαρβίνου στη διαμόρφωση του σύγχρονου άθεου διανοουμενισμού, η θεωρία της ψυχανάλυσης του Φρόυδ ένα αντικλείδι για το άνοιγμα του υποσυνειδήτου ή ακόμη και η ανακάλυψη της ατομικής ενέργειας του Αινστάιν ως όπλο επιβολής της θέλησης. Όλα αυτά σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν πλέον την ζωή μας, περισσότερο μάλιστα από οποιοδήποτε πόλεμο ή γεωπολιτική αλλαγή, επειδή αφορούν στην αλλαγή του τρόπου σκέψης μας και στις νέες ερμηνείες του γνωσιολογικού μας γίγνεσθαι, άρα και των πράξεων μας. Στο τέλος αυτής της εισαγωγής θα αφήσω προς το παρόν το ζήτημα της θρησκείας, μιας και απαιτεί άλλη προσέγγιση, για να καταθέσω κάποιες σκέψεις για τον ρόλο της τέχνης και του πολιτισμού υπό το πρίσμα της παγκοσμιοποίησης.

Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι πρωτόγνωρο φαινόμενο, αλλά έχει τώρα μια εντελώς νέα μορφή. Η οργανωτική δομή της παγκοσμιοποίησης στον 21^ο αιώνα δεν διαφέρει στο πνεύμα και στην οργάνωση από τις παλαιότερες δομές  που εφάρμοσαν οι μεγάλες οικουμενικές αυτοκρατορίες του παρελθόντος. Είναι απλώς πιο αναπτυγμένη και πολυσύνθετη εξαιτίας των διαφορετικών συνθηκών της σύγχρονης εποχής και πολύ πιο επικίνδυνη. Η οικουμενικότητα υπήρξε ήδη από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ένα μεγάλο ζητούμενο για τα ισχυρά κράτη και τις σημαντικές θρησκευτικές ιδέες και φιλοσοφίες. Αυτό επειδή, το καθετί από την φύση του επιδιώκει την επέκταση του μέχρι του σημείου που θα του επιτρέψουν τα όρια του και οι συνθήκες και η μόνη προϋπόθεση που απαιτείται για να το επιτύχει, είναι η ενότητα του χώρου. Έτσι, ο οικουμενικός, ή παγκοσμιοποιημένος χώρος, είναι το κατεξοχήν πρόσφορο πεδίο για την εγκαθίδρυση μιας εξουσίας, αλλά και για την καλλιέργεια και την εξάπλωση των ιδεών. Αυτή τη βασική αρχή της ενότητας υπό την δύναμη μιας κεντρικής εξουσίας, επέβαλλαν και στη συνέχεια τράφηκαν από αυτήν όλες οι μεγάλες αυτοκρατορίες, όπως η Περσική, η Αλεξανδρινή, η Ρωμαϊκή, η Βυζαντινή και η Οθωμανική, παρόλες τις επιμέρους διαφορές και ιδιαιτερότητες τους. Μέσα από αυτήν τη διάσταση, έγινε δυνατή η ταχεία εξάπλωση των ειδωλολατρικών θρησκειών και ακόμη των μονοθεϊστικών θρησκειών με οικουμενικό χαρακτήρα, όπως ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός. Στον ενοποιημένο αυτό χώρο, είναι φυσικά αναπόφευκτος και ο συγκερασμός στοιχείων τέχνης και πολιτισμού από διάφορες περιοχές, που γίνεται πιο έντονος κατά τη διάρκεια τέτοιων οικουμενικών περιόδων, π.χ, ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει στην εποχή μας, με τις Τέχνες και τον Πολιτισμό. Η πγκόσμια ελίτ, έπειτα από την οικονομική και γεωστρατηγική διείσδυση και επιβολή της, ολοκληρώνει τώρα την επικράτηση του οικουμενικού πνεύματος της, στον καμβά του ήδη ενοποιημένου επικοινωνιακά και οικονομικά κόσμου. Σε αυτό την βοηθούν οι νέες τεχνολογίες και οι παγκόσμιοι πολιτιστικοί θεσμοί, όπως είναι, οι Ολυμπιακοί Αγώνες, το Παγκόσμιο Κύπελο ποδοσφαίρου, και μεγάλης εμβέλειας διαγωνισμοί όπως η Γιουροβίζιον, τα Όσκαρ κλπ. Όλα, προωθούν το ενωτικό πνεύμα της παγκοσμιοποίησης και απηχούν την θέληση για μια σύνθεση των ιδεών και των λαών, υπό την εξουσία ενός άγνωστου διαπλανητικού κέντρου, που ξεπερνά ακόμη και τις κυβερνήσεις των εθνών. Όμως, όπως ανέφερα στην αρχή, η διαδικασία αυτή στις τέχνες και στον πολιτισμό, είχε ξεκινήσει πριν από ο,τιδήποτε άλλο, προφανώς επειδή κρίθηκε πολύ πιο χρονοβόρο και πιο δύσκολο το εγχείρημα της μετάπλασης τους, από την πολιτική και οικονομική ενοποίηση και επιβολή.

Πιο εύκολα υποτάσσεται ένας άνθρωπος πολιτικά και οικονομικά, παρά πνευματικά. Η γλώσσα, η θρησκεία, ο πολιτισμός, είναι βαθύτατα ριζωμένα, καθώς αποτελούν στοιχεία του συνειδησιακού Είναι. Ωστόσο, και σε αυτό το πεδίο, η παγκοσμιοποίηση, έχει καταφέρει μεγάλες νίκες, έχοντας ήδη δημιουργήσει και σχεδόν ολοκληρώσει ένα παγκόσμιο ρεύμα στις τέχνες και στον πολιτισμό, με αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά και με σαφή προσανατολισμό. Το νέο οικουμενικό πνεύμα των τεχνών και του πολιτισμού, εκπορεύεται από τα κέντρα των δυτικών μητροπόλεων, που τυγχάνουν ταυτόχρονα κέντρα και των πολιτικών και οικονομικών στρατηγείων του πλανήτη. Οι λόγοι και η συσχέτιση είναι προφανείς και καθόλου συμπτωματικοί. Νέοι καλλιτέχνες, διψασμένοι για φήμη, μια ακατάσχετη εμφάνιση νέων καλλιτεχνικών κινημάτων, υπό τη συχνότητα ριπών πυροβόλου, εκπέμπονται μεταφέροντας τα μηνύματα τους, στο χώρο της μουσικής, των εικαστικών, του θεάτρου, της λογοτεχνίας κλπ. Ο τρόπος της καθιέρωσης τους, της τεράστιας εύνοιας που απολαμβάνουν από τα ΜΜΕ και από τους κριτικούς, δημιουργούν συχνά εύλογες απορίες για τα κριτήρια της προώθησης τους, που δεν είναι πάντα αυτά της ποιότητας.

Βασικό, κοινό στοιχείο των περισσότερων, είναι, η αποδόμηση της τέχνης και του πολιτισμού του παρελθόντος, ως αναχρονιστικών φορέων ενός παλαιού κόσμου που πρέπει να αλλάξει, πάση θυσία και με κάθε τίμημα, η απομάκρυνση ταυτόχρονα από τις αξίες που μετέφεραν αυτές οι τέχνες και ο πολιτισμός και η προπαγάνδιση ενός νέου κόσμου, του οποίου φορέας των αξιών είναι το παγκόσμιο πνεύμα που προωθεί η κυρίαρχη ελίτ. Κάθε τι, που αποδομεί, καταστρέφει, διακωμωδεί, διαστρέφει ή αλλοιώνει, τον ιδιαίτερο πολιτισμό και τις τέχνες των εθνών, μοιάζει να είναι αρκετός λόγος για να προωθηθεί από τα κανάλια της ενημέρωσης.

Περιττό να πω, ότι ναυαρχίδες αυτής της προσπάθειας αποτέλεσαν το Χόλιγουντ και ο κινηματογράφος, καθώς και τα αμερικανικά τηλεοπτικά προγράμματα, που σε ορισμένες περιπτώσεις καλύπτουν ακόνη και το 70% των εθνικών τηλεοπτικών προγραμμάτων. Κάθε ένας στον πλανήτη, αισθάνεται πλέον και λίγο Αμερικανός μέσα του. Ούτε είναι τυχαίο, φυσικά, ότι οι ΗΠΑ υπήρξαν και είναι, το πρώτο μοντέλο-πείραμα, αυτής της επιχειρούμενης παγκοσμιοποιημένης οντότητας υπό τη μορφή ενός συνομόσπονδου κράτους. Έτσι, μια άλλη έκφραση για τον παγκοσμιοποιημένο άνθρωπο, θα μπορούσε να είναι ο εξαμερικανισμός του.